“Οι καλλιτέχνες” του Φρίντριχ Σίλλερ και ο “Αισθητικός Ιδεαλισμός”

 

“Οι καλλιτέχνες” του Φρίντριχ Σίλλερ

και ο “Αισθητικός Ιδεαλισμός”

Η ΗΡΑ της συλλογής Λουντοβίζι

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1)  Friedrich Schiller: “Οι καλλιτέχνες” (“Die Künstler”).  Αποσπάσματα από ένα ποίημα - ύμνο για την Τέχνη και την Ποίηση

2)  “Γερμανικός Ιδεαλισμός” & Ιμμάνουελ Καντ

3)  “Αισθητικός Ιδεαλισμός” & Φρίντριχ Σίλλερ

 

 

Friedrich Schiller

  “Die Künstler” (“Οι καλλιτέχνες”)

 

Τι όμορφα, ω άνθρωπε,

στέκεσαι με τους κλώνους σου

στο χείλος του αιώνα!

Αγέρωχος, ανδρείος, υψηλόφρων,

με ανοιχτό μυαλό, πλούσιος σε γνώσεις,

μειλίχιος και σοβαρός,

ήρεμη δύναμη, ώριμο τέκνο των καιρών.

-

Ελεύθερος μέσω της λογικής,

ισχυρός μέσω των νόμων,

Γιομάτος από αντρειοσύνη

και από τους θησαυρούς

που στο στήθος σου έκρυβες για αιώνες.

Κύριος της φύσης, που θέλει να σε αλυσοδένει,

που σε χιλιάδες αγώνες δοκιμάζει την αντοχή σου,

τριαντάφυλλο λαμπρό της ερημιάς!

-

Με επιμέλεια, μια μέλισσα μπορεί να σε εξουσιάσει.

Στη δεξιότητα ένα σκουλήκι μπορεί να σε δασκαλέψει.

Ω, μη ξεπέφτεις σε έκφυλες επιθυμίες!

Η αγαθότητα της νιότης σου

σε οδηγεί σε καθήκοντα χωρίς εμπόδια.

Οδήγησε τα νιάτα σου σε μεγάλα έργα

κι αφέσου να μαντέψεις τα μυστικά της αρετής

μέσα από εύκολους γρίφους.

-

Η τρομερά ένδοξη Ουρανία,

με πύρινο στέμμα,

στέκεται εκεί - πεντάμορφη - μπροστά μας.

Τυλιγμένη με τη κομψή της ζώνη,

γίνεται μικρή, για να την αισθανθούν τα παιδιά.

Αυτό που τώρα νιώθουμε σαν ομορφιά

μια μέρα θα μας έρθει σαν αλήθεια.

-

Όταν ο Δημιουργός από το πρόσωπό του

στη θνητότητα κατέβασε τον άνθρωπο,

και οι ουράνιοι έστρεψαν τα πρόσωπά τους απ’ αυτόν,

ένα καθυστερημένο γύρισμα του στο φως

τον έκανε να βρει τη δύσβατη ατραπό των αισθήσεων.

Ο άνθρωπος στάθηκε και έδειξε στα αστέρια

το βασιλικό του πρόσωπο.

-

Τότε ξεδιπλώθηκαν τα σύμβολα του ωραίου και μεγάλου,

και η λαμπερή εικόνα τους τον έκανε να ποθήσει την αρετή.

Ο ευαίσθητος νους του αντιτάχθηκε στην κακία,

και άρχισε ν’ απεικονίζει, με υπέροχη τέχνη - απατεωνιά,

τα Ηλύσια Πεδία, στο τοίχο της φυλακής του.

-

Ήταν θαμμένος στα ένστικτα του σκουληκιού,

στην άγρια των παθών παρόρμηση,

στα ακυβέρνητα της ευτυχίας παιχνίδια,

στο καταναγκασμό καθηκόντων και ορμέμφυτων.

Ο άνθρωπος που έτρεμε μπροστά στο άγνωστο,

τώρα αγάπησε την αντανάκλασή του.

-

Τα εκφραστικά του μάτια δόξασαν το φως του ήλιου.

Χαμόγελο άνθισε στο μάγουλο του,

το έμψυχο παιχνίδι της φωνής του αναδύθηκε σε τραγούδι.

Αγκαλιασμένος από τον πόθο των αισθήσεων,

αναγνώρισε στο στήθος του

τον ευγενή ιό της πνευματικής αγάπης.

-

Η φύση ήρθε κοντά του, μ’ έναν τρόπο χρήσιμο.

Η τέχνη του να κλέβεις τη σκιά μιμούμενος την,

ανέδειξε εικόνα που κολυμπούσε στο κύμα.

Χωρισμένη από την ύπαρξή της, το δικό της υπέροχο φάντασμα

ρίχτηκε στο ασημένιο ρεύμα, προσφέρθηκε στον ληστή της.

-

Όμορφη η ζωγραφική δύναμη ξύπνησε στους κόλπους σου, άνθρωπε.

Κοπιάζεις στην άμμο, στον πηλό, στις υπέροχες σκιές.

Στο περίγραμμα κρατήθηκε η ύπαρξή σου.

Ο γλυκός πόθος του έργου σου αναδεύτηκε ζωντανός,

η δημιουργία πρόβαλε από το στήθος σου.

-

Το εφευρετικό μυαλό, συνδεμένο με τα έργα του χεριού.

Ο οβελίσκος σηκώθηκε,

η πυραμίδα, η ερημιά ξεπρόβαλε,

η κολόνα ορθώθηκε.

Τη πιο σοφή και ήπια, τη πιο δυνατή και ευγενή χάρη,

 πάντρεψες σε μια εικόνα και περιέβαλλες με δόξα.

-

Από επιτυχίες μεθυσμένος,

μην ξεχνάς να παινεύεις το χέρι.

Από την πύλη της ομορφιάς εισχώρησες στη χώρα της γνώσης,

 που μοιράζεσαι με πνεύματα προνομιούχα.

Την Τέχνη, ω άνθρωπε, μόνο εσύ κατέχεις.

-

Ο πρώτος ήχος του αρχέτυπου του κάθε τι ωραίου,

αφέθηκε στη φύση να ηχήσει.

Μελωδίες του δάσους κυλούσαν πια μέσα απ’ το καλάμι,

κατορθώματα της νίκης ζούσαν μέσα σε παιάνες.

Έτσι, από την Φύση, πρόβαλε η πρώτη Τέχνη.

-

Μια δεύτερη -ανώτερη- Τέχνη

πήγασε από έργα ανθρώπινων χεριών.

Τώρα, οι ανθοδέσμες έχουν τυλιχτεί σ’ ένα στεφάνι,

και μπροστά τραγουδά η άρπα του Μαιονίδη.

(Μαιονίδης ο ποιητής  Όμηρος, Μαίονας ο πατέρας του)

-

Πολύ πριν ο σοφός τολμήσει να μιλήσει,

μια Ιλιάδα της μοίρας λύνει τους γρίφους της πρώιμης αρχαιότητας.

Η φρόνηση βάδισε ήσυχα,

 από το άρμα του Θέσπη, στο δρόμο του κόσμου.

-

Σύντομα, έκπληκτοι οι βάρβαροι συνάχτηκαν

πίσω απ’ αυτές, τις νέες δημιουργίες.

Κοιτάξτε! φώναξαν τα πλήθη ευχαριστημένα,

ο Άνθρωπος το έκανε αυτό!

-

Όλο και πιο ψηλά, σε όλο και πιο μεγάλα ύψη.

Η γόνιμη νοημοσύνη ανέβαινε στα ουράνια.

 Δημιουργήματα από δημιουργίες, έβλεπες,

ρυθμό από αρμονίες.

-

Αυτό, που εδώ ευχαριστεί το μεθυσμένο μάτι,

εκεί υποτακτικά υπηρετεί την ωραιότητα.

Η γοητεία που στολίζει τη νύμφη

λιώνει απαλά μπροστά στη όσια Αθηνά.

Η δύναμη που φουσκώνει τους μυς του παλαιστή,

γλυκά, σιωπηλή, στην ομορφιά του θεού.

Το σάστισμα της εποχής, η περήφανη εικόνα του Δία,

που υποκλίνεται στον ναό της Ολυμπίας.

-

Ο κόσμος μεταμορφώνεται με σχεδιασμό.

Η καρδιά τ' ανθρώπου, παρακινημένη από νέες ορμές,

που εκγυμνάζουν φλογερές άμιλλες,

διευρύνει τον κύκλο της δημιουργίας.

-

Ο επαναστατημένος άνθρωπος

Με τα φτερά του υψωμένα,

κουβαλά μ’ ευγνωμοσύνη την Τέχνη,

και νέοι κόσμοι ομορφιάς ξεπηδούν

από την εμπλουτισμένη φύση.

Υμνεί τη δομή του κόσμου,

λαμπερή, μέσα από τη συμμετρία της.

-

Εμπόδια της γνώσης υψώνονται.

Το ανθρώπινο πνεύμα,

ενθαρρυμένο από τις εύκολες νίκες του,

κι εφορμώντας μέσα από ένα σύμφυρμα ερεθισμάτων,

 με γρήγορη ευχαρίστηση,

τοποθετεί πιο μακριά τους πυλώνες στη φύση,

την προσπερνά στη σκοτεινή της πορεία.

-

Βιώνει γύρω του τώρα, υπέροχη συμμετρία.

Χρυσή ζώνη ομορφιάς

υφαίνει απαλά το μονοπάτι της ζωής του.

Μακάρια τελειότητα περνάει θριαμβικά

μπροστά από τα έργα του.

-

Εκεί που η χαρά ξεχύνεται δυνατά,

η ατάραχη λύπη φεύγει.

Όπου η περισυλλογή σταματά τη σκέψη,

όπου ο άνθρωπος βλέπει δάκρυα δυστυχίας,

όπου χίλιοι τρόμοι τον στοχεύουν,

ένα ρεύμα αρμονίας, αίφνης, τον αρπάζει.

Παρατηρεί τις θεές της χάριτος να παίζουν,

και δίνει νηφάλια τον αγώνα του.

-

Εκλεπτυσμένα συναισθήματα τον κυριεύουν κατόπιν.

Το πνεύμα του βυθίζεται στη θάλασσα της αρμονίας,

που κυλάει ηδονικά γύρω απ’ τις αισθήσεις του.

Και η σκέψη του που λιώνει ήσυχα,

ενώνεται με τα πανταχού παρόντα Κύθηρα.

-

Με το πεπρωμένο του σε ανώτερη συμφωνία,

αναπαύεται πια γαλήνια σε χάριτες και μούσες.

Ευγενικά προτάσσοντας το στήθος,

δέχεται το βόλι που τον στόχευσε

από το βελούδινο τόξο της ανάγκης.

-

Ωραίος δραπέτης της Ανατολής,

από βαρβάρους στρατούς διωγμένος,

άρπαξε, από τους βεβηλωμένους βωμούς της,

την τελευταία θυσία,

και την έφερε στη Δύση.

-

Στα χωράφια της Εσπερίας τώρα,

ζωογονημένα άνθη της Ιωνίας φυτρώνουν.

Και φάνηκε να πέφτουν μυριάδες αλυσίδες,

για δικαιώματα οι σκλάβοι να μιλούν,

 ειρηνικά κι’ αδελφικά να μεγαλώνουν οι νεώτερες γενιές,

απολαμβάνοντας την ευτυχία.

-

Το στέμμα της τελειότητας, θαυμάσια, στέκει στη κεφαλή σου.

Μαζί σου ξεκίνησε το πρώτο φυτό της άνοιξης,

- ουσία ψυχογενής -

και μαζί σου κλείνει το στεφάνι που περιέχει,

 μετά από τις γαλήνιες νίκες σου, τη καλή συγκομιδή,

 τη δημιουργική Τέχνη που τελειοποιεί τη Φύση,

σεμνά ανεβασμένη από τον πηλό και την πέτρα.

 -

Το αμέτρητο βασίλειο του πνεύματος!

Ό,τι βρίσκουν στα χωράφια της γνώσης,

 κτήμα δικό σου γίνεται, ω Τέχνη.

Οι θησαυροί που μάζεψε ο στοχαστής,

θα πάρουν αξία μόνο στην αγκαλιά σου.

Όταν η  ομορφιά της επιστήμης θα έχει ωριμάσει,

θα εξευγενιστεί μέσα από ένα έργο σου,

σαν σκαρφαλώσει σ’ ένα λόφο μαζί σου.

-

Όσο περισσότερες σκέψεις και συναισθήματα ανοίγονται,

στο πιο πλούσιο παιχνίδι των αρμονιών,

τόσο πιο όμορφοι σύνδεσμοι από το παγκόσμιο σχέδιο,

τώρα ακρωτηριασμένο βεβηλώνουν τη δημιουργία του,

παρουσιάζονται σε μορφές ολοκληρωμένες,

τόσο πιο όμορφα αινίγματα αναδύονται μέσα από τη νύχτα.

-

Όσο πιο πλούσιος γίνεται ο κόσμος που αγκαλιάζει η Τέχνη,

τόσο περισσότερο πλαταίνει η θάλασσα που μέσα της κυλά,

τόσο πιο πολύ αδυνατίζει η τυφλή δύναμη της μοίρας.

Όσο πιο υψηλά παλεύουν οι ορμές του ανθρώπου και

όσο μικρότερος γίνεται ο ίδιος,

τόσο μεγαλύτερη γίνεται η αγάπη του.

-

Οδηγείται έτσι, μέσω πορείας μυστικής,

μέσα από όλο και πιο αγνές φόρμες 

και τόνους πιο καθαρούς,

αθόρυβα, όλο και πιο  όμορφα, όλο και πιο πάνω,

στα σκαλοπάτια της ποίησης,  

στην ιερή μαγεία της ποίησης,

που υπηρετεί ένα σοφό παγκόσμιο σχέδιο,

κατευθύνοντάς το ήσυχα στον ωκεανό

της μεγάλης αρμονίας!

-

Στη συνέχεια, η ίδια η ευγενική Κύπρις (η Αφροδίτη),

στεφανωμένη με το πύρινο στέμμα της,

θα σταθεί αποκαλυπτική μπροστά στον ώριμο γιο της (τον έρωτα),

ως Ουρανία.

-

Σηκωθείτε τραγουδώντας και πάρτε εκδίκηση,

 με ήχους θριαμβικούς, στο δειλό αυτί του διώκτη.

Ελεύθεροι γιοι της πιο ελεύθερης μητέρας.

Με ψηλά το μέτωπο κινηθείτε

προς τον λαμπρό θρόνο της ύψιστης ομορφιάς.

Μην διεκδικείτε άλλα στέμματα.

-

      Από το ποίημα “Οι καλλιτέχνες” του Φρίντριχ Σίλλερ, που είναι βαθιά στοχαστικό, με πολλές μεταφορικές - δυσκολονόητες σημασίες, πιο πάνω παρέθεσα  αποσπάσματα, τα πιο εύκολα, όσα κατάφερα να κατανοήσω, εμβαθύνω, συναισθανθώ και ανασυνθέτοντας τα, να τα μεταφέρω σε ρέουσα ελληνική γλώσσα.

 

         Έχει επισημανθεί, από τους κριτικούς, η υπέρμετρη επιβάρυνση του ποιήματος (καθώς και άλλων συγγραφών) του Σίλλερ με φιλοσοφικούς και αφηρημένους διαλογισμούς, συνάμα με εικόνες, αλληγορίες, ρητορική κλπ.

      Πρωτίστως προσπάθησα να αποδώσω τον χαρακτήρα και το νόημα του ποιήματος, χωρίς  να παραβλέψω τα άφθονα καλολογικά στοιχεία του. Το ίδιο ισχύει και για τα πεζά κείμενα σε όλο αυτό το άρθρο μου, τα οποία είναι μια μικρή - αποσπασματική επιλογή (….. ίσα “για να πάρουμε μια ιδέα” περί του θέματος) μέσα από ένα μεγάλο όγκο εργασιών λίαν αξιόλογων μελετητών, όπως οι W. Windelband και Κ. Ανδρουλιδάκης.       

       Προφανής η μεγάλη δυσκολία που συνάντησα στη πραγματεία μου αυτή, αλλά και η ευχαρίστηση κατά την ενασχόληση μου. Οι εμφάσεις (υπογραμμίσεις, bold, «εισαγωγικά», κλπ.), καθώς και τα σχόλια του παρόντος  κειμένου είναι αποκλειστικά δικά μου. Με αυτά προσπάθησα να καταστήσω λίγο πιο ευκολονόητα τα όσα γράφω!

        Η διττή (λογοτεχνική και φιλοσοφική) αξία του ποιήματος είναι σημαντική και αναγνωρισμένη, αποτελεί δε τον πρώτο (πρώιμο) μεγάλο σταθμό στο  “Ρομαντικό κίνημα” της εποχής.  Όπως και τα άλλα έργα του Σίλλερ, η γλώσσα του ποιήματος είναι χειμαρρώδης,  υποβλητική, απαράμιλλη, το ύφος του μεγαλειώδες.

       Στο ποίημα προβάλλεται η σπουδαιότητα που έχει η Τέχνη (καλές τέχνες  και ποίηση), που αναδεικνύει το Ωραίο / την Ομορφιά, ύψιστης αξίας για τη ζωή μας διότι συνδέεται άμεσα με την ευδαιμονία μας και την ηθική ευγένεια της ανθρώπινης φύσης.

       Κατά τον Σίλλερ, η Τέχνη (που περιλαμβάνει, το επαναλαμβάνουμε, τις καλές τέχνες  και την  ποίηση) πρέπει να υψωθεί πάνω από την χρεία, γιατί η Τέχνη είναι κόρη της ελευθερίας …… Επανειλημμένα στα έργα του ο Σίλλερ τονίζει ότι μέσω της  ομορφιάς πορεύεται κανείς προς την ελευθερία.... και πρέπει να δέχεται επιταγές μονάχα από την αναγκαιότητα των ιδεών και όχι από την ανάγκη της ύλης, όπως συμβαίνει τώρα, δηλ. στα χρόνια του ποιητή, που κυριαρχεί η χρεία και έχει  υποτάξει την παρηκμασμένη ανθρωπότητα στον τυραννικό της ζυγό!

        Στο ποίημα εκθειάζονται, ασφαλώς, και οι καλλιτέχνες που υπηρετούν τον υψηλό  σκοπό της Τέχνης. Τον δε καλλιτέχνη, όπως και τον ποιητή, δεν τον κάνει ποτέ το υλικό, αλλά μονάχα ο τρόπος της επεξεργασίας. Στα έργα τους (τα ποιητικά, ζωγραφικά, μουσικά) η άψυχη φύση μπορεί να γίνει σύμβολο της ανθρώπινης φύσης, δια της εξεικονίσεως είτε αισθημάτων, είτε ιδεών.  

       Το ποίημα “Οι καλλιτέχνες” του Φρίντριχ Σίλλερ συνιστά έναν ύμνο για την Τέχνη και “διακήρυξη / μανιφέστο” του ρεύματος  που ονομάστηκε “Αισθητικός Ιδεαλισμός”, ενταγμένου στα πλαίσια του “Γερμανικού ιδεαλισμού”. Ο Σίλλερ υπήρξε δημιουργός του “Αισθητικού Ιδεαλισμού” και εξέχων εκπρόσωπος του “Ρομαντικού κινήματος”. Αφετηρία δε αυτών των φιλοσοφικό - λογοτεχνικών  κινημάτων αποτελεί το ποίημα του: “Οι καλλιτέχνες” / Die Künstler (1789).   

 “Γερμανικός Ιδεαλισμός” &  Ιμμάνουελ Καντ

        Ο “Γερμανικός Ιδεαλισμός”

        Ο “Γερμανικός Ιδεαλισμός” υπήρξε ένα εντυπωσιακό φαινόμενο στο χώρο της φιλοσοφίας, μια λαμπρά στη σύλληψη της, και ολοκληρωμένη στην ανάπτυξη της, φιλοσοφική θεώρηση, ώριμος καρπός όλων των προηγούμενων φιλοσοφικών θεωριών.

        Τον θεωρούν “δεύτερο ουμανισμό και κλασικισμό” και τον παραβάλλουν με την μεγαλειώδη ανάπτυξη της Ελληνικής φιλοσοφίας του 4ο π.Χ. αι., χωρίς νομίζω να πρέπει να τοποθετηθεί στο ίδιο ύψος, αφού ο “Γερμανικός Ιδεαλισμός”, εν πολλοίς, πηγάζει και αναφέρεται στην αρχαία  Ελληνική φιλοσοφία.    

       Αναπτύχθηκε στον γερμανόφωνο χώρο της Ευρώπης, με κορύφωση το βραχύ διάστημα των τεσσάρων δεκαετιών 1780 – 1820. Παραγωγικότατος, εκφράστηκε με πληθώρα συγγραμμάτων μιας πλειάδας σημαντικών διανοούμενων και μέσα σε πανεπιστημιακούς χώρους. Δημιούργησε σχολές, τάσεις και ρεύματα.

       Ο “Γερμανικός Ιδεαλισμός” ήταν ένα φιλοσοφικό κίνημα συγγενές στον Πλατωνισμό, με  νεοπλατωνικά, μεταφυσικά και θρησκευτικά (έως σχολαστικιστικά) στοιχεία. Διατύπωσε νεοφανείς-δυσεξήγητους όρους, ανέπτυξε τις παλιές και επεξεργάστηκε νέες ιδέες, πολλές των οποίων όμως είναι δύσληπτες, ή αμφιλεγόμενες, ακόμα και αντιφατικές μεταξύ τους, άλλες συζητούνται…..

          Σε όχι λίγες περιπτώσεις στον φιλοσοφικό λόγο, ασάφειες, και κενά περιεχομένου λεκτικά σχήματα, θεωρούνται σοφές - βαθυστόχαστες αναλύσεις, που ο "φτωχός νους"  των απλών ανθρώπων αδυνατεί να καταλάβει!   

        Πάντως ο “Γερμανικός Ιδεαλισμός”, δεν αγνόησε τα μηνύματα των καιρών του, αφού τότε η πρόοδος των φυσικών επιστημών (των εδραιωμένων στην παρατήρηση και το πείραμα και όχι στη “καθαρή σκέψη”) αναπτυσσόταν καταιγιστικά, ο Διαφωτισμός συνέχιζε να είναι ακτινοβόλος, το φιλελεύθερο πνεύμα είχε φοβερή δυναμική.

        Μεγάλο έργο του “Γερμανικού Ιδεαλισμού” είναι και ότι ανέπτυξε, περιέγραψε, εμπλούτισε και συστηματοποίησε με νέες ορολογίες κοντά στις παλιές, το σύνολο των θεωριών και αντιλήψεων, στο τομέα της φιλοσοφίας με την ευρύτερη της έννοια, όσες μέχρι τότε είχε συσσωρευτεί στις βιβλιοθήκες.

        Ο “Γερμανικός Ιδεαλισμός” αντιλαμβανόταν την φιλοσοφία ως θεωρία της γνώσης, την οποίαν (ως απόλυτη “γνώση”) ήξερε ότι δεν θα κατακτούσε ποτέ, αφού την ταύτιζε με το “είναι”, δηλ. αυτό που οι πολλοί αποκαλούν θεότητα, που ως πίστευαν είναι απολύτως απρόσιτη στο νοείν.

         Τις επί μέρους πράξεις-δράσεις της νόησης, ο  γερμανικός Ιδεαλισμός  ανήγαγε σε μέσο για την εκπλήρωση του αρχικού σκοπού. Και κάθε βήμα του νου στην ανάπτυξη μιας ιδέας, επισήμαναν, έπρεπε να αναπτύσσεται με “Διαλεκτική μέθοδο” κατά το σχήμα: Θέση-Αντίθεση-Σύνθεση κ.ο.κ.

         Η γνώση, λοιπόν, είναι μια ανοδική διαδικασία, που ξεκινά από την αισθητηριακή εποπτεία και καταλήγει στην αυτογνωσία του λόγου. Η ψυχή βέβαια είναι κατ’ ουσίαν αδιάγνωστη, τα “πράγματα είναι προϊόντα της “συνείδησης”. Έτσι, ο Γερμανικός Ιδεαλισμός διαμόρφωσε την  “αυτοσυνείδηση”, ως βασική του αρχή. 

      

       Ο Immanuel Kant

Ιμμάνουελ Καντ  (πίνακας  του 1768)

       Ο φιλόσοφος του Καίνισμπεργκ (Πρωσία)  Immanuel Kant (1724 – 1804), αναμφίβολα, υπήρξε ο πρώτος, ο πιο μεγάλος και καθοριστικός στην Γερμανική Ιδεαλιστική φιλοσοφία. Από, των  νεώτερων χρόνων, φιλόσοφους από τους οποίους επηρεάστηκε και οι: Descartes, Hume, Rousseau Newton, Voltaire κ.ά.,  ενώ στις μεταφυσικού χαρακτήρα αντιλήψεις του, οι διδαχές των σχολών των G. W. Leibniz (1646-1716) και  Chr. Wolff (1679–1754) υπήρξαν οι πιο σημαντικές.

        Ο Ι. Καντ σηματοδότησε μια καμπή, μια νέα αρχή κατά πολλούς, στην ιστορία της φιλοσοφίας και γνώρισε μεγάλη αποδοχή, ώστε πολλοί έκτοτε να δηλώνουν “Καντιανοί”, χωρίς να τοποθετούνται πλέον σύμφωνα με τους παραδοσιακούς διαχωρισμούς της φιλοσοφίας σε Πλατωνικούς, Αριστοτελικούς, κλπ.  Στο Τόκιο, στο “Ναό των Φιλοσόφων”, ένας πίνακας με τίτλο: “Οι Τέσσερις Παγκόσμιοι Σοφοί”, απεικονίζεται με τους Βούδα - Κομφούκιο - Σωκράτη.  Ο Καντ, μαζί με τον Σπινόζα (τους χώριζαν βαθιές διαφορές) υπήρξαν οι δύο πόλοι, γύρω από τους οποίος στράφηκε ο φιλοσοφικός στοχασμός της επόμενης γενιάς.

        Την ειδική θέση που ο Ιμμάνουελ Καντ κατέκτησε στο χώρο της φιλοσοφίας, την οφείλει στην μακρόχρονη αναμέτρηση του με τις δυσκολίες - κακοτοπιές του “γνωσιολογικού προβλήματος”, αλλά και στην πολυμέρεια των φιλοσοφικών ενδιαφερόντων του και στον πλούτο των γόνιμων ιδεών του.          Έχοντας μότο: “Sapere aude” / Τόλμησε να είσαι σοφός  (μια φράση από τον Οράτιο, που αποτέλεσε και έμβλημα του Διαφωτισμού) δημιούργησε ένα ενιαίο και επιβλητικό θεωρητικό σύστημα, εντυπωσιακό, συντηρητικό κατά βάθος, αλλά και με καινοτόμες απόψεις.

         Το βιβλίο του: “Κριτική του καθαρού λόγου” (γράφτηκε 1781-1787) και τα άλλα κείμενα του (στη θρησκευτική, νομική και ιστορική φιλοσοφία) άνοιξαν νέους δρόμους προς μια σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη, υπερβατολογική μεν, όμως όχι δογματικά μεταφυσική,  μέσα  από δύσβατους δρυμούς και βαθιά πελάγη δυσνόητων εννοιολογικών όρων ……. μέρη από όπου η (θεά της σοφίας) Αθηνά είχε αποδιώξει τις Χάριτες!

       Στο βιβλίο “Κριτική του καθαρού λόγου”, γίνεται προσπάθεια να απαντηθεί το βασικό ερώτημα, στο οποίον ούτε εμπειρική ούτε ορθολογική απάντηση φαινόταν ότι μπορούσε να δοθεί: Ποια η σχέση μεταξύ “νόησης” και “είναι”;  Άλλως, εις τι έγκειται, και που βασίζεται, η σχέση της γνώσης  προς το αντικείμενο της; Επιχειρείται, κατά βαθμίδες, να γίνει  σύνθεση – ενοποίηση της πολλαπλότητας (έλλογη δραστηριότητα)……  

Η Καντιανή φιλοσοφία ξεκινά με την πεποίθηση ότι υπάρχει θεμελιώδης διάκριση μεταξύ:

      Των “φαινομένων”, των οποίων η γνώση έρχεται κατόπιν έρευνας της φυσικής επιστήμης, με τις μεθόδους της. Και των “πραγμάτων καθαυτών”, των οποίων η γνώση αδυνατεί να τεθεί σε ορθολογικό πλαίσιο καθώς είναι μεταφυσική.

        Πάντως ο Καντ, είχε επίγνωση ότι η μεταφυσική χτίζει νοητούς κόσμους, άσχετους με την πραγματικότητα. Όμως, πίστευε ότι ήταν επιδεκτική βελτιώσεως, ως προς την μέθοδο, κάτι για το οποίον, εργαζόταν εντατικά….

       Το περιεχόμενο της αισθητηριακής αντίληψης δεν ταυτίζεται με την ουσία των πραγμάτων, αλλά αποτελεί, απλώς, φαινόμενο. Ο “καθαρός λόγος” είναι γνώση ανεξάρτητη από κάθε αισθητήρια εμπειρία, γνώση “a priori”. Δεν την αποκτούμε μέσω των αισθήσεων, αλλά την έχουμε εγγενώς χάρη στην φύση και τη δομή του νου μας……Παρακάτω θα αναφερθούμε στην, πρόδρομη του Καντιανού “a priori”,  θεωρία του Πλάτωνα, «περί αναμνήσεως».

       Η εμπειρία μας δείχνει τι ισχύει, αλλά όχι αν πρέπει κατ’ ανάγκην αυτό να ισχύει. Επομένως, δεν λέει ποτέ πραγματικά γενικές αλήθειες.

        Οι “γενικές αλήθειες”, που συγχρόνως έχουν χαρακτηριστικά αναγκαιότητας, πρέπει να είναι ανεξάρτητες από την εμπειρία, να είναι ξεκάθαρες και αδιαμφισβήτητες αφ’ εαυτών, να ισχύουν δηλ.  όποια κι αν είναι η μετέπειτα εμπειρία μας.

        Σαν έξοχο παράδειγμα μιας τέτοιας μορφής γνώσης (“καθαρής ή a priori” εποπτείας), ο Καντ δίνει τα Μαθηματικά, γνώση αναγκαία και βέβαιη, καθολικής εγκυρότητας, την οποίαν καμιά μελλοντική εμπειρία δεν περιμένει να την αμφισβητήσει. Κατ’ αυτόν, η μαθηματική θεωρία προσφέρει την αναγκαία, καθολικά έγκυρη εποπτεία της πραγματικότητας,

         Πάντως, ο μαθηματικός τρόπος παράστασης της φύσης δεν αποτελεί παρά απλώς φαινόμενο, πίσω από το οποίο παραμένει άγνωστο το αληθινό “πράγμα καθαυτό”  (Das “Ding an sich”)……

         Η Καντιανή έννοια: “Ding an sich” / “πράγμα καθαυτό”  είναι διάσημη, όσο και μυστηριώδης έννοια! Άδηλον αν υπήρχαν πολλά….. “πράγματα καθαυτά”! 

        Αλλά η οξύνοια και η μη μονομέρεια του νου του Καντ, τον κάνουν φορές να αντιστρέφει διαλογισμούς του……  Έχει, αλήθεια, νόημα η έννοια του “πράγματος καθαυτού (“Ding an sich”), ενός αντικειμένου, που δεν είναι δυνατόν να αποτελεί καν αντικείμενο, και  το οποίον ξεπερνά οποιαδήποτε έλλογη ανθρώπινη γνώση, που μόνο σε αντικείμενα της εμπειρίας (κάθε έλλογη ανθρώπινη γνώση) μπορεί να περιοριστεί; Και αν απαντήσουμε καταφατικά, μήπως παρέλκει κάθε γνώση μας για τα φαινόμενα;            

        Η ανθρώπινη γνώση, λοιπόν, έχει πεπερασμένα όρια, η δε γνωστική δύναμη μετεωρίζεται μεταξύ των (εξ ίσου) προβληματικών υποκειμένου και αντικειμένου.

…. Βλ. πιο κάτω και την αναφορά μας στις “Αντινομίες του καθαρού λόγου”…….

            Ο Καντ δεν δείχνει πρόθυμος να αμφισβητήσει την ύπαρξη των πραγμάτων “καθαυτών”, για να μην αναγάγει τα πάντα σε φαινόμενα, για τα οποία δεν διστάζει να διακηρύξει ότι είναι τα μόνα υπαρκτά. Πάντως, δίνει λύση στο πρόβλημα δεχόμενος ότι τα “καθαυτά” πράγματα νοούνται μεν, όμως είναι αδιάγνωστα!

      Με τέτοιες (σκεπτικιστικού - ιδεαλιστικού χαρακτήρα) συλλογισμούς ο Καντ πορεύεται πλέον στο μέρος της κριτικής του λόγου, που ονομάσθηκε “Υπερβατική διαλεκτική”, αφού -καθώς λέγει-  διαπίστωσε ότι μια μεταφυσική του απρόσιτου στην εμπειρία είναι κάτι αδύνατο.  

        Τον χώρο και τον χρόνο ο Καντ δέχεται, απλά και μόνο, ως παράγοντες σύνθεσης της εποπτείας, ως αναγκαίες μορφές της αισθητηριακής εμπειρίας, απεικονίσεις για να  αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα. Η  εμπειρία, δεν προσφέρει παρά μεμονωμένες αισθητηριακές εντυπώσεις και ξεχωριστά συμβάντα των οποίων η αλληλουχία μπορεί να αλλάξει στο μέλλον.

 

          Δεν ισχύουν σήμερα ακριβώς - νομίζω - οι απόψεις αυτές για την εμπειρία, τα μαθηματικά και τον χώρο-χρόνο. Η εμπειρία, όπως και η παρατήρηση είναι εκ των ουκ άνευ (sine qua non) σε όλες τις επιστήμες, ενώ σύγχρονες θεωρίες των φυσικών επιστημών έχουν επινοήσει και επινοούν “νέα μαθηματικά”, και τα συνοδεύουν με νέους όρους, προκειμένου να υποστηριχτούν αυτές οι θεωρίες.

           Βέβαια, για το πώς - πόσο τα μαθηματικά που αναφέρονται στους φυσικούς νόμους, ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα παραμένει άγνωστης απάντησης αίνιγμα.

           Ο Einstein είχε τη γνώμη: “Όσο οι νόμοι των μαθηματικών αναφέρονται στην πραγματικότητα, δεν είναι σίγουροι. Και στο μέτρο που είναι βέβαιοι, δεν αναφέρονται στην πραγματικότητα”! 

           Για το χώρο και χρόνο δεχόμαστε ό,τι διδάσκουν οι θεωρίες της Σχετικότητας.

      Η Πλατωνική (αργότερα και Καρτεσιανή) πεποίθηση για τους δύο κόσμους, περιγράφεται στον Καντ ως δυισμός  αισθητού – υπεραισθητού κόσμου, δηλ. μεταξύ ενός κόσμου των φαινομένων (στον οποίον οδηγεί η γνώση) και ενός κόσμου των πραγμάτων καθαυτών (στον οποίον οδηγεί η πίστη).

        Ο πρώτος κόσμος (ο αισθητός) συνιστά το βασίλειο της ανάγκης, ο δεύτερος (ο  υπεραισθητός) της ελευθερίας, και ο άνθρωπος, μόνος από όλα τα όντα, σύμμετρα συμμετέχει και στους δύο αυτούς κόσμους. Οι αλληλεξαρτήσεις αισθητού - υπεραισθητού (ηθικού) κόσμου, ο Καντ εντοπίζει να πλαισιώνονται - συνενούνται στην έννοια του “ύψιστου αγαθού”, το οποίον συνίσταται από συνδυασμό αρετής και ευδαιμονίας, πραγμάτων ανάμεσα στα οποία δεν υπάρχει -από εμπειρικής απόψεως-  καμία αιτιακή σχέση, ενόσω δεν επιτρέπεται να υπάρχει -από ηθικής απόψεως- καμία τελεολογική σχέση!  

 

     Η “αρετή” είναι στόχος της ηθικής βούλησης και δεν επιτρέπεται να οδηγεί -ούτε οδηγεί- στην ευδαιμονία.   

     Η “ευδαιμονία” είναι στόχος της αισθητικής βούλησης και η επιδίωξη της δεν οδηγεί στην αρετή.

      Από ηθικής απόψεως, φρονεί ο Καντ: «Μόνον η αρετή είναι άξια για ευδαιμονία», η δε ιστορική πρόοδος δεν έγκειται στην αύξηση της ανθρώπινης ευδαιμονίας, αλλά στην προσέγγιση της ηθικής τελειότητας!

       Αδιαμφισβήτητα για τον Καντ (όπως επίσης πίστευαν Πλάτων, Καρτέσιος κ.ά.) και η ανθρώπινη φύση είναι διττού χαρακτήρα, αποτελούμενη αφ’ ενός από τις αισθήσεις, αφ’ ετέρου από το πνεύμα (νου, ελευθερία, Λόγο). Επειδή όμως η ψυχική ζωή εξωτερικεύεται με τρεις βασικούς τύπους, τη νόηση, τη βούληση και το συναίσθημα, αντίστοιχα ο Καντ διαίρεσε  τη διδασκαλία του σε θεωρητικό, πρακτικό και αισθητικό μέρος, την δε κριτική του σε αυτήν του καθαρού λόγου, του πρακτικού λόγου και της κριτικής δύναμης.

       Ο Καντ μετερχόταν ιδεολογήματα μέσα και από θεωρίες του Leibniz, όπως αυτή για τις  “Μονάδες”, ενώ βέβαια αποδεχόταν το κύριο-ουσιαστικό μέρος της θεωρίας των “Ιδεών” του Πλάτωνα, μάλιστα και το “ καθαυτό πράγμα” είχε αναγάγει σε μια ανώτερη ιδέα, για τον λόγο ότι και στον Πλάτωνα υπάρχει ύψιστη ιδέα, και αυτή είναι η ιδέα του αγαθού.

 

Ας αναφερθούμε, συνοπτικά, στις δύο θεωρίες, των Μονάδων και των Ιδεών…… 

          1) Η "Μοναδολογία” είναι μια θολή - αφηρημένη θεωρία του G. W. Leibniz. Κατ’ αυτήν την θεωρία η "μονάδα (monad)”, μια άυλη μυστηριώδης οντότητα, αποτελεί την ουσιώδη μορφή της ύπαρξης. Η "μονάδα” είναι αιώνια, αδιάσπαστη, αλληλεπιδραστική, συνδέεται με τα πάντα, φέρει δικούς της νόμους. Χαρακτηρίζεται από δύναμη, κίνηση και ταχύτητα κ. ά. τέτοια….. ακαταλαβίστικα!    

      Πάντως, ο Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς, με τον Ρενέ Ντεκάρτ και τον Μπαρούχ Σπινόζα, αποτελούν την τριάδα των μεγάλων του πνεύματος του 17ου αι.

 

     Ο Λάιμπνιτς, έχει αποκληθεί “ο πολυμαθέστερος μετά τον Αριστοτέλη”, θεωρήθηκε το καθολικό πνεύμα της εποχής του (homo universalis). Κατά τον Γάλλο εγκυκλοπαιδιστή  Ντιντερό (Denis Diderot)… “ο Λάιμπνιτς έφερε μόνος του τόση δόξα στην Γερμανία, όση μαζί ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και ο Αρχιμήδης στην Ελλάδα”!....  Υπερβολή, σίγουρα, που δεν άντεξε στο χρόνο!

      Πιστώνεται μαζί με τον Νεύτωνα την ανακάλυψη του διαφορικού και ολοκληρωτικού (απειροστικού λογισμού) λογισμού (1675). Όμως για το ποιος πρωτο-ανακάλυψε τον απειροστικό λογισμό ξέσπασε μεταξύ τους σφοδρή αντιδικία.           

      Για την αισιοδοξία του Λάιμπνιτς, ότι το Σύμπαν μας είναι το καλύτερο δυνατό που θα μπορούσε να δημιουργήσει ο Θεός, ο Βολταίρος,  αυτό το αστραποβόλο πνεύμα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, μυκτήρισε (χλεύασε, ειρωνεύτηκε) τον Λάιμπνιτς στο μυθιστόρημα του “Candide” (Αγαθούλης)……

        Αν Θεός υπάρχει, πόθεν το κακό;  (Si Deus est, unde malum?)

      Βλ. στο μπλογκ μου ανάρτηση (28/9/2020) με τίτλο: G. W.  Leibniz: “Δοκίμια της Θεοδικίας”

     2) Η “Πλατωνική θεωρία των ιδεών” αποτελεί θεμελιώδη έννοια στην ιδεαλιστική φιλοσοφία. Κατά την υπερβατική αυτή θεωρία, έξω-μακριά από τον αισθητό κόσμο μας, βρίσκεται μια μακάρια νοητή σφαίρα, αυτή των Ιδεών. Στον φανταστικό αυτό τόπο όλα τα πράγματα προϋπάρχουν άφθαρτα και αμετάβλητα, πέραν χώρου και χρόνου, ως Ιδέες.  Οι Ιδέες αποτελούν την οντολογική προϋπόθεση των αισθητών πραγμάτων, δηλ. είναι οι αιτίες τους.

       Συσχετίζει έτσι ο Πλάτων την γνώση με το αμετάβλητο, το αέναο, το τέλειο αντικείμενο ή σχήμα, αφού «κανένα πράγμα από τα αισθητά δεν περιέχει επιστήμη» (“Πολιτεία” Ζ’ 10, 529e).

         Υπ’ όψιν: Κατά τον Αριστοτέλη τα “όντα / είδη” του Πλάτωνα και οι “αριθμοί” του Πυθαγόρα είναι έννοιες ταυτόσημες:  “Μίμησιν, φασίν, είναι τα όντα των αριθμών” (“Μετά τα Φυσικά”).   

     Η (Πλατωνική) θεωρία των Ιδεών εντάσσεται τόσο στο κλάδο της οντολογίας……. αφού από τις Ιδέες πηγάζουν και εις αυτήν αναφέρονται τα αισθητά πράγματα. Οι Ιδέες αποτελούν όρο της ύπαρξης των αντίστοιχων αισθητών πραγμάτων, είναι οι αιτίες τους.

όσο και σ’ αυτόν της γνωσιολογίας,……. αφού η Ιδέα κάθε πράγματος αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση και για την γνώση του. Έτσι,  οι ιδέες αποτελούν το θεμέλιο της γνώσης.

               Ξεχωρίζει, όμως, και μια Ιδέα πέρα και πάνω από όλες τις άλλες ιδέες, ανώτερη σε αξία και δύναμη από αυτές. Αυτή είναι η Ιδέα του αγαθού, καθόσον το αγαθό είναι αυτό που  καθιστά τις ιδέες γνώσιμες, όπως ο ήλιος καθιστά ορατά τα αντικείμενα!

         Για την ψυχή ο Πλάτων, όπως οι Πυθαγόρειοι κ.ά., πιστεύει πως, επειδή συγγενεύει με το θείο, είναι αθάνατη, και τρεις αποδείξεις για την αθανασία της δίνει στον διάλογο “Φαίδων” (ή περί ψυχής). Συναφώς, η ψυχή προ-υπήρχε του σώματος, ο θάνατος αποτελεί μια διεργασία της υλικής μας υποστάσεως κλπ. ….. Μέχρις εδώ καλά, μπορεί να πει κανείς!

          Όμως, στον διάλογο “Μένων” (ή Περί αρετής πειραστικός), ο Πλάτωνας…. Αυτός ο μέγας δεξιοτέχνης στη δραματουργία….. έχει τον Σωκράτη να αφηγείται διδασκαλία, που έμαθε «…….από ιερείς και ιέρειες που μπήκαν στο κόπο να κατανοήσουν τα καθήκοντα που ασκούν» (81α), επίσης από τον Πίνδαρο (522 - 443) και άλλους ποιητές, σύμφωνα με την οποία η ψυχή μας είναι αθάνατη και η τωρινή ζωή μας δεν είναι παρά ένα απλό επεισόδιο στην ιστορία της.

          Κατόπιν τούτου ο Σωκράτης συμπεραίνει ότι η ψυχή πρέπει να «έμαθε τα πάντα πριν από πολύ καιρό», συνεπώς για να ξαναποκτήσει τώρα τη γνώση κάποιου στοιχείου που λησμόνησε προσωρινά, χρειάζεται μόνο να «συγκεντρωθεί» και να ακολουθήσει με επιμέλεια τις ενδείξεις που τις παρέχει η «ανάμνηση»!    

          Η ανθρώπινη ψυχή, λοιπόν, πριν ενσαρκωθεί, είχε γνωρίσει τις «Ιδέες» στην καθαρότητά τους…… και φευ.... ενσαρκωθείσα και υποταχθείσα στους φυσικούς νόμους, τις  λησμόνησε!  Άρα, η μάθηση για την απόκτηση γνώσης, σε τούτο το κόσμο, ερμηνεύεται σαν διεργασία «ανάκλησης στην μνήμη» , μια διαδικασία ανάμνησης!

            Η πιο πάνω θεωρία της ανάμνησης, που αναφέρθηκε -για πρώτη φορά- στον διάλογο “Μένων” του Πλάτωνα, έγινε ακριβώς το σημείο εκκίνησης, στη Δυτική φιλοσοφία, για ενδελεχή μελέτη του ζητήματος της ανεξάρτητης από την εμπειρία γνώσης, της a priori γνώσης, τομέας όπου ο Καντ διέπρεψε!

        Στην Καντιανή φιλοσοφία, πρωτεύων όρος κατέστη ο “Λόγος”, έννοια που έρχεται κι αυτή από τα βάθη της Ελληνικής αρχαιότητας. Ο όρος “Λόγος” (από το ρ. λέγω), στην αρχική (πρωτογενή) του σημασία, σημαίνει την ανθρώπινη ομιλία, σκέψη, αιτιολογία, αναλογία (μαθημ.) κ.ά. όπως μέχρι σήμερα…… Στο Μέγα Λεξικό της Ελλ. γλώσσας του Δ. Δημητράκου απαριθμούνται 34 ερμηνείες του!

        .         

        Ο Ηράκλειτος και οι Στωικοί, πρώτοι χρησιμοποίησαν τον όρο “λόγος”, για να δηλώσουν με αυτόν την ικανότητα του νου να μελετά και να αναλύει τις ιδέες, να στοχάζεται σωστά (ορθός λόγος), δηλ. την λογική, προσέτι όμως και την υπό αιωνίων νόμων διεπομένη τάξη του παντός, ως έννοια περιλαμβάνουσα το αίτιον άμα και το αιτιατόν, όρος προσωπικός άμα και απρόσωπος.    

        Στο χώρο της φιλοσοφίας γρήγορα, η σημασία της λέξης “Λόγος” επεξετάθη και  στη καθαρά μεταφυσική – υπερβατική περιοχή της σκέψης. Έφτασε τελικά -μέσα από ένα πέπλο μυστηρίου- να δείχνει το “αγαθό”, την “αρετή”, “το πράγμα καθαυτό”, την “θεία δημιουργική δύναμη μέσα στο κόσμο”, να ταυτίζεται με την  ίδια τη “θεότητα”. Οι Χριστιανοί ως “Λόγο” εννοούν, ένα της  τριαδικής θεότητας, τον “Υιό του Θεού”…..

    Πολύ βολική επινόηση, όντως! Συνταιριάζει σε κάθε ιδεοληπτικό διαλογισμό, που μη λογαριάζοντας τι λένε οι φυσικές επιστήμες, εξηγεί όσα δεν γνωρίζουμε, με σοφία αποφαίνεται επί παντός επιστητού!

         Ο Καντ, χρησιμοποιούσε συχνότατα τον όρο “Λόγος (Vernunft)”, με όλες τις παραπάνω σημασίες (ορθολογικές και μεταφυσικές-μυστικιστικές), κατά περίπτωση. Τον θεωρούσε ακίνητο με τον κόσμο των πραγμάτων να περιστρέφεται γύρω του και να φωτίζεται απ’ αυτόν (σαν τον Ήλιο με τους πλανήτες). Το φως δηλαδή της γνώσης δεν εκπορεύεται από τα πράγματα, αλλά από τον “Λόγο”, τον οποίον διέκρινε σε:

         1) Θεωρητικό λόγο, από τη συνθετική λειτουργία του οποίου, δηλ. διαπλεκομένων των παραστάσεων, προκύπτουν κρίσεις, εποπτείες, ιδέες, εν τέλει γνώση / αλήθεια. Και,

         2) Πρακτικό λόγο, του οποίου το γενικό και αναγκαίο αντικείμενο (που είναι: βούληση - ήθος - αρετή) αποκαλούμε «ηθικό νόμο», ο οποίος «ηθικός νόμος» στην αντιπαράθεση του προς τις φυσικές κλίσεις καλείται «καθήκον».

         Για τον Ηθικό νόμο, Καντ λέει πως δεν πρέπει να εξαρτάται από την βούληση, ούτε να συνιστά μέσο εξυπηρέτησης άλλου σκοπού. Η ηθική επιταγή πρέπει να διατυπώνεται και να εκπληρώνεται για χάρη αυτής και μόνον. Η απαίτηση της τήρησης του ηθικού νόμου δεν σχετίζεται με την “ύλη της βούλησης” και μοναδικό κίνητρο του ανθρώπου για την τήρηση του πρέπει να είναι αυτός ο ίδιος ο νόμος.

        Ο ηθικός νόμος, επαναλαμβάνουμε διότι είναι πολύ σπουδαίο σημείο στον Καντ, είναι απόλυτη επιταγή, κατηγορική προσταγή, είναι καθήκον.

        Το κακό, γράφει, είναι ανεξήγητο, όμως αποτελεί γεγονός, είναι μια εκδήλωση της πνευματικής ελευθερίας. Δεν είναι αναγκαίο, διότι αν ήταν, δεν θα υπήρχε ηθική ευθύνη. Στην πάλη του κακού και του καλού, οφείλουμε - ως καθήκον - να αντιστρέψουμε τις φοβερές ορμές μέσα μας, και σ’ αυτόν τον αγώνα είναι επιβεβλημένη η πίστη σε μια θεϊκή δύναμη.  

        Η ευτυχία δεν μπορεί να γίνει ηθική αρχή, διότι η επιδίωξη της είναι κάτι που υπάρχει ήδη εμπειρικά, δεν αποτελεί απαίτηση του λόγου. Η ηθική της ευδαιμονίας, κατά τον Καντ, είναι λανθασμένη ηθική.

         Ο Καντ απορρίπτει εντελώς κατηγορηματικά και την θεολογική ηθική, καθώς αυτή συνδέεται με την χρησιμότητα, δηλ. με την προσδοκία ανταμοιβής και τον φόβο τιμωρίας, και ο ηθικός νόμος απαιτεί αδέσμευτη βούληση.

             Η Καντιανή ηθική είναι ιδιαίτερα σκληρή και άκαμπτη. Η συνείδηση απαιτεί να είναι το Υπέρτατο αγαθό. Στη ζωή του ανθρώπου αξιώνει την πραγμάτωση της επιταγής του καθήκοντος (Aufgabe), κατά την αδυσώπητη πάλη με τις φυσικές κλίσεις.

         Την δε (ηθική) τάξη στον κόσμο θεμελιώνει σε κάποιο ανώτατο λόγο, στον Θεό!

 

     Οι απόψεις του Καντ για τα Ηθικά ζητήματα (αρετή θεός, θρησκεία, ευδαιμονία κλπ.), συνάδουν με αυτές των Πλατωνικών, Στωικών, της θρησκείας κ.ά., απάδουν όχι μόνον με του υλιστή Επίκουρου, αλλά και με του Διαφωτισμού, Φιλελευθερισμού και των άλλων προοδευτικών ιδεολογικό - φιλοσοφικών κινημάτων του καιρού του.

 

        Για τον ανθρώπινο νου, ο Καντ πιστεύει, σε αντίθεση με τον John Locke (1632-1704) και την αγγλική σχολή) ότι δεν είναι μια απλή πλάκα από κερί πάνω στην οποία η εμπειρία και οι αισθήσεις γράφουν την απόλυτη, ωστόσο αυθαίρετη βούλησή τους· ούτε είναι απλώς μια αφηρημένη ονομασία  της ακολουθίας ή του συνόλου των διανοητικών καταστάσεων· Αλλ’ αποτελεί ένα ζωτικό όργανο που διαπλάθει και συντονίζει τις αισθητήριες εντυπώσεις μετατρέποντάς τες σε ιδέες, ένα όργανο που μεταμορφώνει τη χαοτική πολλαπλότητα της εμπειρίας σε εύτακτη ενότητα σκέψης.

         Διάνοια αποκαλεί ο Καντ την ικανότητα να στοχαζόμαστε την πολλαπλότητα της εποπτείας, σε μια συνθετική ενότητα. Οι αναλυτικές μορφές της διάνοιας εξακριβώνουν τις σχέσεις ανάμεσα στις έννοιες, ενώ δια μέσου συνθετικών μορφών τους οι εποπτείες μετατρέπονται σε αντικείμενα της εννοιολογικής γνώσης.

        Σ’ αυτό το σημείο ο Καντ, δεχόμενος ότι τα αντικείμενα της νόησης δεν είναι άλλο, παρά προϊόντα της ίδιας της νόησης, άποψη θεμελιωδώς αντίθετη με την από παλιά επικρατούσα γνωσιολογική θεωρία ότι τα αντικείμενα υπάρχουν πραγματικά και ανεξάρτητα της νοήσεως, διατυπώνει μία δική του ιδεαλιστική “υπερβατική  λογική”.  

        Οι Ιδέες νοούνται κατ’ ανάγκην, χωρίς όμως να μπορούν ποτέ να αποτελέσουν αντικείμενο της γνώσης!  Κάθε νόηση αντικειμένου αποτελεί “κρίση”, ενώ διακρίνει τρία είδη κρίσεως (γενική-μερική-ενική) όπου αντιστοιχούν δώδεκα “κατηγορίες”…... ένα τεχνικό κατασκεύασμα, πολύ δυσνόητο! 

         Στο κεφάλαιο, όπου ο Καντ αναφέρεται στο “ιδεώδες του λόγου”, πραγματεύεται και την “ιδέα του θεού”, από όπου τα πιο κάτω αξιοσημείωτα…. Αντίθετα με προηγούμενες εκθέσεις του, μετέπειτα με ακριβέστερη ανάλυση αχρηστεύει τελείως την αποδεικτική αξία των επιχειρημάτων που είχαν διατυπωθεί για την ύπαρξη του Θεού……   

       Στην “οντολογική απόδειξη” αμφισβητεί το δικαίωμα να συμπεραίνει κανείς, μόνον από την έννοια του θεού, την ύπαρξη του. (Αντιπαράβαλλε, με την άποψη του Επίκουρου!)

         Στην “κοσμολογική απόδειξη” βλέπει αποδοχή του ζητούμενου (“petition principi” / “Το εν αρχή αιτείσθαι”, δηλ. αναπόδεικτες προτάσεις να προβάλλονται ως αποδεικτικοί λόγοι).

         Στην “τελεολογική ή φυσικό-θεολογική απόδειξη” υποστηρίζει ότι το πολύ, εάν παραδεχτούμε ότι υπάρχει ομορφιά, αρμονία και σκοπιμότητα στον κόσμο, να οδηγηθούμε στην παλιά έννοια ενός αγαθού Πλάστη του Κόσμου.

         Πάντως, υπογραμμίζει ο Καντ, η παραδοχή, είτε η άρνηση του Θεού, είναι εξ ίσου αναπόδεικτοι ισχυρισμοί, και μόνο η “πίστη στη ζωντανή πραγματική ενότητα κάθε αντικειμενικότητας”, είναι το μοναδικό ισχυρό κίνητρο για την εμπειρική διερεύνηση κάθε επιμέρους αλληλουχίας των φαινομένων.

          Η θρησκεία, κατά τον Καντ, βασίζεται στην παράσταση των ηθικών νόμων ως εντολών του Θεού. Ως “αληθινή Εκκλησία” θεωρεί μόνο το αόρατο ηθικό βασίλειο του Θεού, πλαισιωμένο με την κοινότητα εκείνων που “έχουν σωθεί”. Οι (επί της γης) Εκκλησίες  είναι εκφάνσεις της ηθικής κοινότητας των ανθρώπων και έχουν αποστολή, μέσω της Αποκαλύψεως και της θεσμοθετημένης πίστης, να εργασθούν για την ηθική ζωή. Όσες  εκκλησίες δίδουν βαρύτητα στους εξωτερικούς τύπους υποβαθμίζουν τη θέση τους, περιπίπτουν στην υποκρισία.

           Ανάλογα με τα πιο πάνω περί Θεού, γράφει ο Καντ  και για την “ιδέα του κόσμου”, στο κεφάλαιο του: “Αντινομίες του καθαρού λόγου”.   

       Και ενώ στις «Θέσεις» του αποδεικνύει ότι:

1^ο) Ο κόσμος που απλώνεται στο χώρο και στο χρόνο πρέπει να έχει αρχή και τέλος,

2^ο) Η διαιρετότητα της ουσίας του πρέπει να έχει κάποιο όριο,

3^ο) Οι απαρχές του εγκόσμιου γίγνεσθαι δεν ανάγονται σε κάποιο αίτιο, και

4^ο) Στον κόσμο αυτόν υπάρχει ένα απόλυτα αναγκαίο ον, ο Θεός……..

           στις «Αντιθέσεις» του αποδεικνύει, για καθ’ ένα από τα παραπάνω τέσσερα σημεία, το διαμετρικά αντίθετο. Ό,τι αρχικά “απέδειξε”, εκ των υστέρων “αναίρεσε”!

             Τις αντινομίες αυτές των ιδεών, ο γερμανικός ιδεαλισμός θεώρησε αναγκαίες και αναπόφευκτες, κατά την “αρχή της ενότητας των αντιθέτων” / “coincidentia oppositorum” του Nikolaus Cusanus και του Giordano Bruno. Άλλωστε ο κόσμος των “πραγμάτων καθαυτά” είναι αδιάγνωστος, μόνο τα φαινόμενα είναι υπαρκτά κλπ.,  ο δε κριτικός λόγος, όπως και ο ίδιος ο Καντ παραδέχεται, είναι λόγος που ασχολείται…… με το τίποτα (δηλ. μόνον με τον εαυτό του) και ό,τι ονομάζει γνώση, είναι στη πραγματικότητα ένα τίποτα!  (Εντυπωσιακή….. "αυτοκριτική"!)

          «Η ενότητα μέσα στην πολλαπλότητα» απετέλεσε θεμελιώδη αρχή του Leibniz (….. από την αρχαία Ελληνική φιλοσοφία προερχόμενη, αναντίρρητα) την οποίαν εδέχετο και ο Καντ. Έτσι, η διατύπωση τόσων πολλών αντιθετικών δυϊσμών (φύση–ελευθερία, αναγκαιότητα–σκοπιμότητα, θεωρητικός–πρακτικός λόγος κ. ά.) και τόσο πολλών αντινομιών στην (ιδεαλιστική) φιλοσοφία έκανε απαραίτητη την εύρεση και συμβιβαστικών–ενωτικών προτάσεων, ώστε να μην απειλούνται τα θεμέλια της άνω αρχής, του ενός-μόνο Λόγου, της αντιλήψεως ότι η φύση είναι ένα-όλον. Με διαιρέσεις και αντιθέσεις, δεν πρέπει να διαταραχτεί και η πραγμάτωση του ύψιστου λογικού σκοπού (θεϊκή κοσμική  τάξη), ο οποίος σκοπός επιτελείται από  τον τεράστιο μηχανισμό των αιτιακών ακολουθιών.

          Όμως, αφού το πραγματικό δεν γίνεται φανερό στην ανθρώπινη συνείδηση δια μέσου της νόησης, μένει στο Συναίσθημα να παίξει αυτόν το ρόλο, άρα η αληθινή άμεση γνώση δεν είναι άλλη παρά το συναίσθημα! Έτσι, ο  δυϊσμός του θεωρητικού με τον πρακτικό λόγο, όχι μόνο τυπολογικά αλλά και πραγματολογικά, ξεπερνιέται στο ΑΙΣΘΗΤΙΚΟ τμήμα της  Καντιανής φιλοσοφίας, μάλιστα εκεί γίνεται κατανοητό, ως και το έσχατο νόημα όλων των επιμέρους διδασκαλιών του Καντ!    

          Συναφώς, αν θεωρήσουμε ότι - τελικά - η φύση διέπεται από σκοπιμότητα, δεχόμενοι  ότι τα επιμέρους υποτάσσονται στον ηθικό σκοπό, τότε το θεϊκό πνεύμα εμφανίζεται ως ο Λόγος, ο οποίος με τις μορφές του γεννά το περιεχόμενο και συνάμα πραγματώνει εν αυτώ τη δική του ζωική τάξη, ως νοητική εποπτεία ή ως ενορατική διάνοια.  Με την έννοια αυτή, οι ιδέες των τριών Καντιανών κριτικών (καθαρού λόγου - πρακτικού λόγου και κριτικής δύναμης) συγκλίνουν.  

          Άρα: Η πραγματικότητα του αισθητού μας αποκαλύπτεται στην “αισθητηριακή εντύπωση” ……. Αρχικά οι γνώσεις της είναι ασαφείς, αργότερα όμως ο “διαστοχασμός” τις μετατρέπει σε διανοητικές, ενώ, η πραγματικότητα του υπεραισθητού, μας αποκαλύπτεται στον “λόγο”! 

Βλ. και το επόμενο κεφάλαιο μας: “Αισθητικός Ιδεαλισμός” &  Φρίντριχ Σίλλερ”

           Κλείνω την (ελάχιστη) αυτή αναφορά μου στον Ιμμάνουελ Καντ και την φιλοσοφία του,  όσα μπόρεσα κι’ εγώ να καταλάβω από τον ωκεανό της σκέψης του, χωρίς και να νομίζω ότι, μέσα στις λίγες γραμμές που έγραψα, σκιαγράφησα ικανοποιητικά το πολυσχιδές και μεγαλοπρεπές έργο του σοφού από την Καινιξβέργη, που επεκτάθηκε από θαυμαστές του και απέκτησε τομείς και παρακλάδια.

            Τα  ονόματα των κυριότερων συνεχιστών - εκπροσώπων του Γερμανικού Ιδεαλισμού είναι:  Jacobi, Reinhold, Fichte, Schelling, Schiller, Schleiermacher, Feuerbach, Hegel …… ο οποίος (Hegel) διακρίθηκε εξαιτίας της μεγάλης του ικανότητας στην διαμόρφωση της Διαλεκτικής μεθόδου του. Ο Hegel έκρινε ότι η φιλοσοφία του, με συστηματικό τρόπο, είχε συγκεφαλαιώσει όλα τα προϊόντα του ανθρωπίνου πνεύματος. Και ο κύκλος του Γερμανικού Ιδεαλισμού στο 19ο αι. κλείνει με τον  Schopenhauer,  πολύ σπουδαίο φιλόσοφο, για τον οποίον (Schopenhauer) το “πράγμα καθαυτό” είναι η βούληση, το εν και παν. 

         Ο  Φρίντριχ Ένγκελς στο έργο του: «Ο Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας» (1886) αναφέρεται στην χρεωκοπία του Γερμανικού Ιδεαλισμού.           Υποστηρίζει δε ότι κληρονόμος της γερμανικής ιδεαλιστικής φιλοσοφίας θα αναδειχθεί το γερμανικό εργατικό κίνημα…..

               Ο Λ. Φόϋερμπαχ (1804 – 1872) υπήρξε φιλόσοφος, του οποίου οι ανθρωποκεντρικές αντιλήψεις στη θεολογία είχαν ασκήσει σημαντική  επιρροή στους  Ένγκελς και Μαρξ, οι οποίοι, από νωρίς, είχαν αντιταχθεί στην “ιδεαλιστική διαλεκτική” του Χέγκελ, και …..“αναποδογυρίζοντας” την, προέκριναν τον “ιστορικό υλισμό”, που απετέλεσε το “αντίβαρο” στον ιδεαλισμό της εποχής εκείνης.

           

 

“Αισθητικός Ιδεαλισμός” &  Φρίντριχ Σίλλερ

Πορτραίτο (1794) του Φρίντριχ Σίλλερ

      O Johann Christoph Friedrich Schiller (1759 – 1805) ήταν Γερμανός φιλόσοφος, ιστορικός και θεατρικός συγγραφέας, φημισμένος ποιητής, ακόμα στρατ. ιατρός. Ένα υπέροχο πνεύμα αγνό και σπινθηροβόλο, χωρίς έπαρση και αυταρέσκεια.

       Παροιμιώδης υπήρξε η πνευματική του φιλία με τον διάσημο και επιδραστικό Johann Wolfgang von Goethe (1749 – 1832). Οι δύο αυτοί άνδρες, Goethe και Schiller, απετέλεσαν  τα σύμβολα του “Κλασικού πνεύματος”, μια αντίληψη που παραπέμπει στις διαχρονικής αξίας πανανθρώπινες ιδέες και αξίες, που αναβλύζουν από την ελληνική παιδεία.

          Στα έργα του Σίλλερ η επίδραση της Καντιανής φιλοσοφίας – Γερμανικού Ιδεαλισμού είναι φανερή, κυρίως μετά το 1791. Όμως, η επεξεργασία, επέκταση και  μετάπλαση των ιδεών του Καντ στον Σίλλερ, ήταν λεπτεπίλεπτη, στοχαστική, αυτοδύναμη, γόνιμη. Κυρίως όμως, είχεν ως στόχο μιαν άλλη αποφασιστική κατεύθυνση, έπειτα από την επιστημολογία, την “Αισθητική”, η οποία απετέλεσε και το επίκεντρο του στοχασμού του.

          Ο Σίλλερ, χρησιμοποιώντας έννοιες που είχε μελετήσει ο Καντ, ανέδειξε, στα πλαίσια του Γερμανικού Ιδεαλισμού, όλως ιδιαίτερα το ιδεώδες της ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ.  Μάλιστα, έθεσε σαν   προορισμό της ζωής του την προαγωγή-αναβάθμιση της ΤΕΧΝΗΣ (τονίζουμε ξανά ότι στον όρο “Τέχνη” ο Σίλλερ περιλαμβάνει και την ΠΟΙΗΣΗ), που θα είχε επακόλουθο την ανάδειξη-βελτίωση της αισθητικής και ηθικής καλλιέργειας-παιδείας.

           Ως αρχή και ουσία της Τέχνης, ο Σίλλερ συνέλαβε την ενότητα του “Καθόλου” και του “Καθ’ έκαστον”, της ελευθερίας και της αναγκαιότητας, της πνευματικότητας και του φυσικού στοιχείου. Μόχθησε για να την αναδείξει ως “Ιδέα”, αρχή της γνώσης και της ύπαρξης, μόνη αλήθεια και πραγματικότητα.

 

         Ο Βίνκελμαν / Johann Joachim Winckelmann (1717 - 1768) προηγουμένως, μέσω της εποπτείας των ιδεωδών των αρχαίων, είχε διανοίξει νέα αίσθηση θεώρησης της τέχνης. Την απάλλαξε από τις προοπτικές των κοινών σκοπών και της απλής μιμήσεως της φύσης και απαίτησε, σθεναρά, να βρούμε στα έργα της τέχνης και στην ιστορική της διαδρομή την “Ιδέα της Τέχνης”.     

             Ο άνθρωπος, θεωρούσε ο Σίλλερ, αποκτά συνείδηση της εσώτερης φύσης του μέσω της τέχνης, η οποία (τέχνη) ως κόρη της ελευθερίας, τις επιταγές της δέχεται όχι από την αναγκαιότητα της ύλης, αλλά από αυτήν του πνεύματος. Έτσι, όπως γράψαμε και πιο πάνω, ο Σίλλερ αναγνωρίστηκε ως ο δημιουργός της φιλοσοφικό-λογοτεχνικής τάσης που ονομάστηκε “Αισθητικός Ιδεαλισμός”.

             Κατά τον Σίλλερ  η “Αισθητική” είναι (εξίσου) ανεξάρτητη και από τον θεωρητικό και από τον πρακτικό “Καντιανό Λόγο”.  Στον όρο “Αισθητική” αποδίδει -κατά περίπτωση- δύο έννοιες (αυτές που όλοι καταλαβαίνουμε), δηλ. ό,τι σχετίζεται με τις αισθήσεις (την αισθαντικότητα), αλλά και το ωραίο (το εύμορφο) - κυρίως αυτό.

            Οι έννοιες, γενικά, αναπτύσσονται κατά τον “νόμο της αναγκαιότητας”, αλλά από την φαντασία περνούν κατά τον “νόμο της ελευθερίας”. Η σκέψη είναι απεριόριστη, η απόλυτη ελευθερία που έχει το πνεύμα, το κάνει να γεννά ιδέες. Κάθε πραγματικότητα υστερεί σε σχέση με το ιδεώδες…….

    Στις υψιπετείς ενατενήσεις του ο Σίλλερ, ιδεαλιστής φιλόσοφος και ρομαντικός ποιητής, χρησιμοποιεί μεγάλο λεξιλόγιο όρων, πολλοί από τους οποίους (λεπτεπίλεπτοι) χρειάζονται αποσαφήνιση. Κάποιοι όροι-έννοιες είναι ασαφείς, αμφιλεγόμενοι, αβέβαιοι κλπ.

       Έτσι, διαφορετικά νοούνται η “αισθαντικότητα” (= ό,τι σχετίζεται με τις αισθήσεις),  διαφορετικά η “αισθητηριακότητα” και διαφορετικά η “αισθητικότητα”  (= αισθησιακές ορμές) που στον Σίλλερ έχει αρνητική σημασία, αφού όλα όσα η “αισθητικότητα” παράγει αφ’ εαυτής είναι χυδαία.

    Ακόμα, ο “αισθητηριακός” άνθρωπος δεν υπάρχει άλλος τρόπος να τον κάνουμε έλλογο, παρά μόνο με το να τον κάνουμε προηγουμένως “αισθητικό”!.... Μύλος!

 

              Ανάμεσα στις βαθυστόχαστες (…… διάβαζε στριφνές) φιλοσοφικές έννοιες που μεταχειρίζεται, χωρίς φειδώ και συστολή, ο Σίλλερ, είναι και αυτές της (Πλατωνικής) “Ιδέας” και του “Λόγου” (Για τον “Λόγο” γράψαμε αναλυτικά πιο πάνω)........Ο Σίλλερ, θεωρεί ότι  είναι τίποτα δεν είναι ευγενές, εάν δεν πηγάζει από τον “Λόγο”, τον οποίον  αντιλαμβάνεται, όπως και οι άλλοι ιδεαλιστές, να είναι η ενότητα των πάντων. Επίσης, πιστεύει σε μια “ενότητα των Ιδεών” η οποία συμπεριλαμβάνει ολόκληρο το βασίλειο των φαινομένων. Την φύση θεωρεί ποικιλόμορφη, τον άνθρωπο να μετέχει και να διεκδικείται και από τις δύο αυτές Νομοθεσίες (της φύσης και του Λόγου). Ο νόμος του “Λόγου” (η Ηθική) εκδηλώνεται μέσω της αδέκαστης συνείδησης, όπως ο νόμος της φύσης μέσω του συναισθήματος. 

      Και αν ο Λόγος είναι εκείνο που κάνει τον άνθρωπο, το αίσθημα είναι εκείνο που τον καθοδηγεί. 

…… την τελευταία αυτή φράση είχε γράψει ο Jean-Jacques Rousseau στο μυθιστόρημα του: “Julie ou la Nouvelle Héloïse”.

 

             Την αντικειμενική έννοια της “Ομορφιάς”, που ένας αιώνιος μέγας νόμος την έχει συνάψει με την τελειότητα και περαιτέρω με την  απόλαυση, ο Σίλλερ την αντιλαμβάνεται  ως την μόνη δυνατή εκδήλωση της ελευθερίας στο πεδίο των φαινομένων. Ολόκληρη η μαγεία της στηρίζεται στο μυστικό της. Στην ομορφιά αισθανόμαστε ελεύθεροι, διότι οι αισθησιακές ορμές συνάδουν με τον νόμο του Λόγου. Στο ωραίο εναρμονίζονται ο Λόγος και η αισθητικότητα.

             Η ομορφιά είναι το αποτέλεσμα της ελεύθερης ενατένισης και με αυτήν εισερχόμαστε στον κόσμο των Ιδεών, χωρίς να χρειάζεται προς τούτο να εγκαταλείπουμε τον αισθητό κόσμο, όπως συμβαίνει κατά τη γνώση της αλήθειας. Η ομορφιά είναι αποτέλεσμα συμφωνίας πνεύματος και αισθήσεων και έχει λάτρεις, εραστές όμως έχει μονάχα η γοητεία! Για τον άνθρωπο, που βρίσκεται υπό τον καταναγκασμό είτε της ύλης, είτε της μορφής, η γοητευτική ομορφιά αποτελεί ανάγκη.

 

        Πρωτοποριακά, όπως σε τόσες άλλες σκέψεις, την τέλεια Ωραιότητα, την είχε ταυτίσει ο Πλάτων  με την  «Ιδέα του Καλού»….. 

            Στο «Συμπόσιο» λέει η Διοτίμα:

          Διοτίμα: Η σοφή ιέρεια από την Μαντίνεια της Αρκαδίας, που δίδαξε στον Σωκράτη, κατά ομολογία του ίδιου, τα μυστήρια του Έρωτος ως πόθου και ως κινήτρου για το ωραίο και το αληθινό.

 

        «Ο πραγματικός βίος που αρμόζει στον άνθρωπο είναι ο βίος της θέασης της μοναδικής και απόλυτης ωραιότητας (..... βιωτόν ανθρώπω θεωμένω αυτό το καλόν......)……γιατί τότε επιτέλους η ψυχή νυμφεύεται την καθαυτό ουσία της πραγματικότητας. Έτσι, και μόνον έτσι, εξασφαλίζεται αληθινά η αθανασία»! («Συμπόσιο», 211d) 

               Ο Σίλλερ διακηρύσσει, ότι η καλαισθησία οδηγεί την γνώση από τα μυστήρια της επιστήμης προς τον ανοιχτό ουρανό της κοινής αίσθησης, και μετατρέπει ό,τι ήταν κτήμα ολίγων - εκλεκτών σε κοινό αγαθό ολόκληρης της ανθρώπινης κοινωνίας. Αναπτερωμένη από την καλαισθησία, ακόμα και η δουλική - μισθωτή εργασία υψώνεται πάνω από τις στάχτες της, και τα δεσμά της δουλοπαροικίας καταρρέουν σαν τ’ αγγίξει η ράβδος της.

               Αποστολή και σκοπό της “Τέχνης”, που συστατικό της στοιχείο έχει την “επίφαση”, ο Σίλλερ θεωρεί, όχι απλά την παρουσίαση αισθητών πραγμάτων, αλλά την αναπαράσταση ή εξεικόνιση του Απείρου και του Απολύτου. Τελικό σημείο, στο οποίον συνύφαινε τα πάντα, ήταν η κατάκτηση της ολότητας στην ανθρώπινη φύση, περαιτέρω η συνένωση των πάντων  σε Εν-Όλον. Συνεπώς, η (αληθινή) Τέχνη δεν αποβλέπει σ’ ένα παροδικό παιχνίδισμα, ή στη προσφορά ενός στιγμιαίου ονείρου ελευθερίας, παρά στη μόνιμη, αληθινή, πραγματική απελευθέρωση του ανθρώπου!  

            Κάθε Τέχνη είναι αφιερωμένη στη χαρά, και δεν υπάρχει αποστολή σπουδαιότερη από αυτή που κάνει τους ανθρώπους ευτυχισμένους. Εκείνη, μονάχα, η Τέχνη είναι σωστή, αυτή που προσφέρει την υπέρτατη απόλαυση.

         Το 1785 ο Σίλερ συνέθεσε το ποίημα “Ωδή στη Χαρά”  / “Ode an die Freude”, 108 στίχων. "Χαρά, όμορφη σπίθα των θεών……". Μελοποιήθηκε από τον Μπετόβεν το 1824, ο οποίος την ενέταξε στο τέταρτο - τελευταίο μέρος της ενάτης συμφωνίας του. Έχει καθιερωθεί σαν ο ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

            Το “Ωραίο” παρατηρεί ο Σίλλερ να είναι διαφορετικό και από το ευχάριστο και από το καλό, καθόσον δεν αποτελεί αντικείμενο ούτε αισθησιακών επιθυμιών, ούτε ηθικών διαθέσεων. Είναι μια μορφή η οποία δεν απαιτεί καμία εξήγηση, ή μια μορφή που εξηγείται δίχως έννοιες. Το “Ωραίο” προσφέρει υπηρεσίες μονάχα στον άνθρωπο, ενώ το “Υψηλό” στον “καθαρό δαίμονα”, τον εντός του. Το δε ζευγάρωμα του υψηλού με το ωραίο, είναι αυτό μόνο που ολοκληρώνει τον άνθρωπο μέσα στο φυσικό κόσμο.  Και επειδή όλη η μαγεία του υψηλού και του ωραίου έγκειται μόνον στην επίφαση, και όχι στο περιεχόμενο, γι’ αυτό και η Τέχνη έχει όλα τα πλεονεκτήματα της φύσης, δίχως να βαρύνεται με τα δεσμά της.

          Η ίδια η φύση πίστευε ο Σίλλερ δεν είναι παρά μία ιδέα του πνεύματος, η οποία ποτέ δεν εμφανίζεται στις αισθήσεις. Κείται κάτω από το κάλυμμα των φαινομένων, αλλά η ίδια ποτέ δεν καθίσταται φαινόμενο.

         Μόνη η τέχνη του ιδεώδους έχει το χάρισμα, ή μάλλον την αποστολή, να συλλαμβάνει το πνεύμα τούτο του σύμπαντος και να το δεσμεύει σε μια υλική μορφή. Η ίδια η τέχνη δεν μπορεί ποτέ να εμφανίζει το πνεύμα αυτό στις αισθήσεις, όμως μπορεί - με την δημιουργική της ισχύ – να μας το παρουσιάζει στην φαντασία και να γίνεται έτσι πιο αληθινό από κάθε πραγματικότητα και πιο πραγματικό από κάθε εμπειρία........ Φανερό ότι πάμπολλες φορές η φαντασία των ρομαντικών ποιητών – φιλοσόφων καταντά “αχαλίνωτη” και ο Σίλλερ, μη διστάζοντας να το αναγνωρίσει, επισημαίνει:

             -  Σε δύο επιστολές του στον Γκαίτε (1795), παραδέχεται ότι το “παρακάνουν” με τις ιδεοληψίες και τη μεταφυσική.….

                   «Παρ’ όλη τη φαντασιόπληκτη αυτονομία μας, είμαστε βέβαια δεμένοι στις δυνάμεις της φύσης. Και τι ωφελεί η βούληση μας, όταν μας απαρνείται η φύση;».

                 «Η φιλοσοφία παρουσιάζεται πάντοτε γελοία, όταν θέλει με δικά της μέσα, χωρίς να παραδέχεται την εξάρτηση της από την εμπειρία, να επεκτείνει τη γνώση και να δίνει νόμους στον κόσμο»!

              - Στην 8^η επιστολή του, ο Σίλλερ γράφει:

     «….. Διότι, που άραγε οφείλεται τούτη, η τόσο γενική ακόμη κυριαρχία των προκαταλήψεων και τούτο το σκοτείνιασμα του ανθρώπινου νου, παρ’ όλο το φως που διέδωσαν η φιλοσοφία και η εμπειρία;

     Η εποχή είναι διαφωτισμένη, δηλ. ανακαλύφθηκαν και έγιναν κοινό κτήμα οι γνώσεις, οι οποίες θα αρκούσαν να διορθώσουμε τουλάχιστον τις πρακτικές μας αρχές.

     Το πνεύμα της ελεύθερης έρευνας διέλυσε τις φαντασιόπληκτες έννοιες, οι οποίες εμπόδιζαν επί μακρόν την πρόσβαση προς την αλήθεια, και κλόνισε το θεμέλιο στο οποίο έκτιζαν τον θρόνο τους ο φανατισμός και η απάτη.

     Ο Λόγος αποκαθάρθηκε από τις πλάνες των αισθήσεων και από μιαν απατηλή σοφιστική, και η ίδια η φιλοσοφία που κάποτε μας απέσπασε πρώτη από αυτήν, μας ανακαλεί τολμηρά και χωρίς καθυστέρηση στην αγκαλιά της φύσης – Όμως, που οφείλεται ότι εξακολουθούμε ακόμη να είμαστε βάρβαροι;

     Επειδή, λοιπόν, δεν οφείλεται στα πράγματα, θα πρέπει να υπάρχει κάτι στις ψυχές των ανθρώπων που να εμποδίζει την πρόληψη της αλήθειας, όσο φωτεινά κι’ αν λάμπει, καθώς και την αποδοχή της, όσο ζωντανά κι’ αν πείθει.

     Ένας αρχαίος σοφός (ο Οράτιος, βλ. σημείωση μας  για τον Καντ) το αισθάνθηκε, βρίσκεται κρυμμένο στην πολυσήμαντη έκφραση: : “Sapere aude” / Τόλμησε να είσαι σοφός. Απαιτείται γενναία προσπάθεια για να πολεμήσεις τα εμπόδια που αντιπαραθέτουν στην μάθηση τόσο η αδράνεια της φύσης όσο και η δειλία της καρδιάς…..».  

Φρ. Σίλλερ: “Περί της αισθητικής παιδείας του ανθρώπου σε μια σειρά επιστολών”.

    (Μετάφραση – Σημειώσεις – Επιλεγόμενα: Κ. Ανδρουλιδάκης)

      Για μια συνολική αποτίμηση του Φρ. Σίλλερ, όσον αφορά τις φιλοσοφικές του αντιλήψεις, βλέπε στον επίλογο μας την επιστολή του στον W. Humboldt (1805).

            Ο Σίλερ επίσης, όρισε την ομορφιά σαν “φύση κατά συμφωνία με την Τέχνη” και όπως  γράψαμε, σαν την “ελευθερία στο φανέρωμα (δηλ. στην εμφάνιση-παρουσίαση)”.  Αυτό υποδηλώνει ότι η “αισθητική εποπτεία” συλλαμβάνει το αντικείμενο της, χωρίς να το υποτάσσει στους κανόνες της διάνοιας που τελεί την γνωστική πράξη.

            Συχνά όταν αναφέρεται στην Ομορφιά, το είδαμε και στο ποίημα «Οι Καλλιτέχνες», επικαλείται την Αφροδίτη, την θεά της ομορφιάς και του έρωτα.  Την Αφροδίτη διακρίνει σε “Ουρανία”, και “ Κυθέρεια (Πάνδημο)”, όπως ο Πλάτωνας επινόησε αυτόν τον τεχνητό διαμερισμό, στο έργο του: «Συμπόσιο» (ή περί έρωτος και παιδείας).

              Η πρώτη (η “Ουρανία”) είναι η ηγερία της εξιδανικευμένης ομορφιάς, η δεύτερη (η “ Κυθέρεια / ή Πάνδημη”) η προστάτιδα του σαρκικού έρωτα. Και βέβαια ο Σίλλερ αναφέρεται στην “Ουρανία” (Αφροδίτη), όταν εγκωμιάζει την ομορφιά της Τέχνης.  

           Αργότερα, ο Σοπενχάουερ (Arthur Schopenhauer, 1778 – 1860) θα διατυπώσει εντελώς ανάλογες ιδέες, γράφοντας πως:

           -  Η απόλαυση του Ωραίου είναι η θεώρηση του αντικειμένου ανεξάρτητα από την “Αρχή του αποχρώντος λόγου”.

        Κατά την “Αρχή του αποχρώντος λόγου” καμία έννοια έχει κύρος, αν δεν έχει λόγο που να πείθει για την αλήθεια της (αποχρώντα λόγο).  

            -  Η ευτυχία που συνδέεται με την αισθητική απόλαυση συνιστά υπέρβαση της γεμάτης δυστυχία “βούλησης για ζωή (Wille zum Leben)”.

               Με το ποίημα του “Οι καλλιτέχνες”, ο Σίλλερ έδειξε να έχει στρέψει το ενδιαφέρον του στη σπουδαιότητα όχι μόνον του Ωραίου και της Τέχνης, δηλ. δεν περιορίστηκε αποκλειστικά  στον χώρο της αισθητικής, αλλά απλώθηκε και στο ευρύτερο πλαίσιο της έλλογης ζωής του ανθρώπου και στην ιστορική ανέλιξη του. Και βέβαια, σε όλα τα επόμενα έργα του, υπήρξε εκτενής, αναλυτικός, στο έπακρον ποιητικός-γλαφυρός.

           Κατά τον Σίλλερ, η επαφή με το ωραίο εκλεπτύνει το συναίσθημα και βαθμιαία εξαφανίζει την φυσική τραχύτητα του ανθρώπου, η δε Αισθητική είναι κατάσταση εντελώς ανιδιοτελής. Στην “Αισθητική Πολιτεία” του, όπου οι πάντες αποκτούν ίσα δικαιώματα και με τους πιο ευγενείς, εκπληρώνεται το ιδεώδες της ισότητας.

              Η Ποίηση είναι σχεδόν η μόνη που συνενώνει τις διασπασμένες δυνάμεις της ψυχής,  αποκαθιστώντας ολόκληρο τον άνθρωπο εντός μας. Η ποιητική τέχνη είναι η μόνη που στέκει ψηλότερα από οτιδήποτε επιδεικνύει η πραγματικότητα. Η Ποίηση δεν πρέπει ποτέ να καθιστά ερμηνεύτρια της την λογιοσύνη, ούτε να κάνει συνήγορο της την ιδιοτέλεια. Πρέπει να αγγίζει την καρδιά, γιατί ρέει απ’ την καρδιά.

             Η ύψιστη φιλοσοφία καταλήγει σε μια ποιητική ιδέα, το ίδιο η ύψιστη ηθικότητα, η ύψιστη πολιτική. Εκείνο που υπαγορεύει και στις τρεις αυτές το ιδεώδες είναι το ποιητικό πνεύμα, η δε προσέγγιση σ’ αυτό συνιστά την υπέρτατη τελειότητα τους!  Η Τέχνη συσταίνει το έδαφος θεμελιώσεως της Επιστήμης, όπως και της Ηθικότητας, η δύναμη της οποίας, κυριαρχώντας επί των ορμών, παράγει την ελευθερία του πνεύματος.

               Ο Καντ (στην Ηθική του) εισηγείται την άκαμπτη θρησκεία και την ιδέα του καθήκοντος με περισσή σκληρότητα, ο Σίλλερ όμως διερωτάται......... "Πως είναι δυνατόν να συνυπάρχουν τα αισθήματα της ομορφιάς και της ελευθερίας, εκεί που  ένα αυστηρό πνεύμα ηθικού νόμου καθοδηγεί τον άνθρωπο περισσότερο με τον φόβο παρά με την πίστη";

          Έτσι, στη θέση της, άτεγκτου αυστηρότητας, Καντιανής Ηθικής, ο Σίλλερ προτείνει έναν Αισθητικό Ανθρωπισμό, και ζητά από τον άνθρωπο - όχι απλά να επιτελεί επί μέρους ηθικές πράξεις, αλλά - να είναι ένα ηθικό όν. Τα δε ευγενέστερα εργαλεία που χρησιμοποιεί προς τούτο είναι η  Επιστήμη, η Ποίηση και η Τέχνη.

            Το Ωραίο οδηγεί τον ηθικό και πνευματικό πολιτισμό έως την τελειότητα. Χωρίς αυτό θα υπήρχε μια διαρκής διαμάχη μεταξύ του φυσικού και του έλλογου προορισμού μας. Τέλειος άνθρωπος είναι ο ευτυχισμένος.  Η τελείωση (εξευγενισμός) του ανθρώπου είναι η  απαραίτητη προϋπόθεση για την “ομοίωση του προς τον θεό”, που συνιστά και τον προορισμό του!  (Βλ. και Πλάτωνα “Θεαίτητος”, 176b:…. ὁμοίωσις θεῷ κατὰ τὸ δυνατόν…..).

             Τέτοιου είδους αντιλήψεις προβάλλει στο ποίημα του: «Οι Καλλιτέχνες», και,  αναλυτικά επεξεργασμένες, στα άλλα  έργα του, όπως π.χ. στις “Επιστολές για την αισθητική παιδεία του ανθρώπου”……  

      …….. Πρόκειται για μια σειρά 27 επιστολών, οι οποίες συνιστούν το κυριότερο φιλοσοφικό έργο του στοχαστή – ποιητή. Κύριο θέμα προβάλλει σ’ αυτές τις επιστολές την ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ,  μέσα στην ιδεαλιστική φιλοσοφία, όμως περιλαμβάνει και τις γενικότερες αντιλήψεις του για την μεταφυσική, την πολιτική, την ιστορία, την ανθρωπολογία.   

           Ακόμα, με αφετηρία την ηθική του (την, ως είδαμε, βασισμένη στην αισθητική), στα δοκίμια του για την “Απλοϊκή και συναισθηματική ποίηση”, αναπτύσσει, με εντελώς ιδιότυπο τρόπο, μια φιλοσοφία και για την ιστορία.  Συγκεκριμένα, διακρίνει τις ιστορικές εποχές, και τα λογοτεχνικά είδη, με βάση τη διαφορετική σχέση του πνεύματος με το βασίλειο της φύσης και της ελευθερίας.  “Αρκαδική”, ονομάζει την κατάσταση όπου ο άνθρωπος πράττει το ηθικά σωστό, παρακινημένος από το ένστικτο του μόνον, ενώ “Ηλύσια” εκείνην, όπου η φύση του ανθρώπου έχει τόσον εξευγενιστεί, ώστε η βούληση του να έχει αφομοιώσει τον ηθικό νόμο.

              Βλ. και την ανάρτηση στο μπλογκ μου (7/7/’21): Friedrich Schiller “Resignation” (Παραίτηση). Είναι ένα ποίημα του Σίλερ που αναφέρεται στον «Αρκαδισμό», και ξεκινά με την γνωστή φράση: “Κι’ εγώ γεννήθηκα στην Αρκαδία….”.     

       

         Ο Schiller είχε εξιδανικεύσει την (Ελληνική) αρχαιότητα, όπως οι ρομαντικοί είχαν εξιδανικεύσει τον Μεσαίωνα, τον δε Έλληνα, τον εννοεί να είναι μέρος της φύσης. Την φύση, ο αρχαϊκός – απλοϊκός (αφελής) ποιητής παρουσιάζει στα έργα του όπως ακριβώς είναι, απλά την μιμείται, ο ψυχικός κόσμος του ποιητή δεν αποτυπώνεται. Αντίθετα, ο νεότερος άνθρωπος, λέει ο Σίλλερ, αισθάνεται τη φύση σαν χαμένο παράδεισο, ο δε σύγχρονος - συναισθηματικός ποιητής, στοχαζόμενος πάνω στην εντύπωση που του κάνουν τα πράγματα,  προβάλλει την φύση, όπως αυτή  αντανακλάται μέσα του. Από το στοχασμό αυτό αναφύεται και η συγκίνηση, που πρώτα αισθάνεται ο ίδιος ο ποιητής και στη συνέχεια μεταδίδει και σε ‘μας.  

          Ύψιστο συγκερασμό των παραπάνω δύο (αντιθέτων) επόψεων - όπερ συνιστά και την  υπέρτατη τέχνη – έχουμε, θεωρεί ο Σίλλερ, όταν ο απλοϊκός (αφελής) ποιητής αφηγείται και το συναισθηματικό του στοιχείο, διότι σκοπός της ποιήσεως είναι να εκφράσει με πληρότητα την ανθρώπινη φύση, κι’ αν δεν το καταφέρει δεν έχουμε ποίηση, ούτε ποιητές.  Από την πιο πάνω αναφορά του Σίλλερ για τους δύο διαφορετικούς ποιητές (τον αρχαίο-αφελή και τον σύγχρονο-συναισθηματικό), αποκαλύπτεται και το χαρακτηριστικό γνώρισμα της μεθόδου που χρησιμοποιεί στις αναλύσεις που κάνει, που δεν είναι άλλο, παρά  μια “Διαλεκτική” των εννοιών.

             Σύμφωνα με αυτήν, την “Διαλεκτική” των εννοιών, ο Σίλλερ μελετά ένα ζήτημα, και τις ποικίλλες πτυχές του εκθέτει και αναπτύσσει κατά ζεύγη αντιθέτων εννοιών, ή αντιμαχομένων δυνάμεων  (όπως: φύση – πνεύμα, αισθήσεις – λόγος, ύλη – μορφή, αρχαϊκός – σύγχρονος, κ. ά.). Παντού, μια θεμελιακή αντίθεση εμφιλοχωρεί. Προάγει, όμως, την ανάγκη της άρσης, το αίτημα της αναίρεσης των αντιθέσεων και τη σύνθεση τους σε ένα ανώτερο επίπεδο. Το μότο του είναι: «Η Φύση ενώνει - Ο Νους χωρίζει - ο Λόγος ενώνει ξανά» κ.ο.κ. 

           Ο Σίλλερ έχει αναγορευτεί, επίσης, ως ο κυριότερος συνδετικός κρίκος μεταξύ της ελληνικής και της γερμανικής φιλοσοφίας. Λάτρεψε την Ελλάδα, έχοντας την χαρακτηρίσει ως «…… το πιο χρηστό από όλα τα έθνη της αρχαιότητας, στο οποίο το αίσθημα της ομορφιάς πέτυχε συγχρόνως την ύψιστη ανάπτυξη του….», ενόσω στα έργα του προβάλλει και την μορφή του “μεγάλου φίλου” του, του “σύγχρονου–αρχαίου  Έλληνα”. 

         Με βάση τέτοιες, ιδεαλιστικές αντιλήψεις, δημιουργήθηκε και δυνάμωσε το Ρομαντικό κίνημα του 19ου αι., ενώ από τότε καθιερώθηκαν και οι όροι: «Κλασικός» και «Ρομαντικός».

         Επίσης, ο Σίλλερ, αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως ένα πεδίο σύγκρουσης των φυσικών δυνάμεων τόσον αναμεταξύ τους, όσο και με την ελευθερία του ανθρώπου, η δε ιστορία αφηγείται τα επεισόδια του αγώνα αυτού. Το υπέρτατο ιδεώδες για το οποίον μοχθούμε, συνίσταται στο να παραμένουμε σε αγαθή συνεννόηση με τον φυσικό κόσμο, ως τον θεματοφύλακα της ευδαιμονίας μας, χωρίς όμως συγκρούσεις με τον ηθικό κόσμο, που καθορίζει και την αξιοπρέπεια μας.  

     Ο Σίλλερ πρέσβευε ότι αποστολή του ελεύθερου ανθρώπου, που είναι ο ηθικά μορφωμένος, είναι να αποτινάξει την εξουσία των ηθών και της παράδοσης και να ακολουθήσει τις δικές του ορμές και την δική του κρίση, πνευματικά ανερχόμενος….

          Ο ιδεαλιστής άνθρωπος, πίστευε, επιδιώκει πάνω απ’ όλα την ελευθερία, ακόμα και σε βάρος της ευημερίας του. Αγωνίζεται να ξεπεράσει την αισθητή ζωή και το παρόν, διότι τον αφορά μόνον το Όλον και η Αιωνιότητα.

          Ο ρεαλιστής άνθρωπος, σε αντίθεση, θέτει σαν σκοπό της ζωής του την Ευημερία, ενώ ποτέ δεν διευρύνει τον κύκλο της ανθρώπινης φύσης πέραν των αισθητών πραγμάτων.

         Βέβαια, κανείς άνθρωπος δεν πρέπει να εξαναγκάζεται. Όπως έλλογα πράττει όλη η φύση, έτσι και στον άνθρωπο ανήκει το προνόμιο να πράττει έλλογα, με συνείδηση και βούληση. Και ο πολιτισμός, που κερδίζεται μέσω της αισθητικής παιδείας / ηθικής καλλιέργειας, θα είναι αυτός που θα απελευθερώσει τον άνθρωπο και θα τον βοηθήσει να γίνει ικανός, ώστε να επιβάλλει την βούληση του και να εκπληρώσει την ουσία του…..

          Ο Σίλλερ, προχώρησε ακόμα παραπέρα, με τον οίστρο που τον διακατείχε!  Στους «Λόγους προς το Γερμανικό έθνος» εξυμνεί τον λαό του, που μόνος αυτός έχει διατηρήσει την αρχική καθαρότητα του, και του δίνει ως  προορισμό να εγκαθιδρύσει το αληθινό κράτος του πολιτισμού.  Μάλιστα, καλεί το λαό του να στοχαστεί αυτόν τον προορισμό, από τον οποίον εξαρτάται η μοίρα της Ευρώπης,  αντλώντας  από τον εαυτό του, τις δυνάμεις που θα οδηγήσουν στο “βασίλειο του λόγου”, που θα ξαναδώσουν στον κόσμο ελευθερία!     

            Οι περί αισθητικής ιδέες του Σίλλερ βρήκαν πρόσφορο έδαφος και επεξετάθησαν. Επηρέασαν καθοριστικά πλειάδα στοχαστών και ποιητών του 19ου αι. σε όλο τον κόσμο. Δημιουργήθηκε (παρακλάδι) η “Φιλοσοφία της Τέχνης”.  Η ιδεολογία του “αισθητικού λόγου”, σύντομα, με τον Φρίντριχ  Σέλλινγκ κυριάρχησε σε όλο το σύστημα της Γερμανικής φιλοσοφίας, ενταγμένη στον “υπερβατικό ιδεαλισμό” του. Ο Φρ. Σέλλινγκ διακήρυξε ότι ο αισθητικός λόγος είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του Ιδεαλιστικού συστήματος…….

         Η ανώτατη σύνθεση κάθε έλλογης δραστηριότητας αναζητείται στην “άσκοπη σκοπιμότητα” της δημιουργίας, που προϊόν της είναι η “ελευθερία στην έκφραση”. Η επιστήμη και η ηθικότητα είναι μονομερείς, μη ολοκληρωμένες, εκφάνσεις του υποκειμενικού λόγου. Μόνο η Τέχνη έχει, σε κάθε δημιούργημα της, την πληρότητα του “πραγματοποιημένου λόγου”. Το καλλιτέχνημα είναι το φαινόμενο, στο οποίον ο “λόγος” έχει κατακτήσει την πιο καθαρή και την πιο ολοκληρωμένη εξελικτική βαθμίδα.   Συμπερασματικά: “Η Τέχνη είναι το αληθινό όργανο της φιλοσοφίας”.

                 Μεταξύ των πολλών συγγραφέων που ύμνησαν το “ωραίο”, ας αναφερθούν οι:

            Φρίντριχ Νίτσε: “Μόνο σαν αισθητικό φαινόμενο δικαιώνεται η ύπαρξη και ο κόσμος”                            (“Die Geburt der Tragödie” / Η γέννηση της τραγωδίας, 1872).

            Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι: “Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο” (“ο Ηλίθιος”, 1869).

          

 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

          Από γράμμα του Σίλλερ στον Wilhelm von Humboldt (1805):

           “Η ψιλή θεωρητική φιλοσοφία, εάν με είχε ποτέ δικό της, με έδιωξε με τις κούφιες στερεότυπες διατυπώσεις της. Στο χέρσο τούτο χωράφι δεν βρήκα ούτε ζωντανή πηγή, ούτε τροφή για μένα. Αλλά οι βαθιές θεμελιώδεις ιδέες της ιδεοκρατικής φιλοσοφίας παραμένουν αιώνιος θησαυρός, και έστω και μόνο χάρις σ’ αυτές πρέπει να θεωρεί κανείς τον εαυτό του τυχερό που έζησε στην εποχή μας”.

(Φρ. Σίλλερ:  “Επιλογή από το έργο του”, Κ. Ανδρουλιδάκης, σελ. 132)

 

 ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ: Ο Φρίντριχ Σίλερ έζησε, κατά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, σε μεγάλη οικονομική στενότητα και ασθενής. Πέθανε σε ηλικία 45 ετών από φυματίωση και πνευμονία. Ο Ελβετός ποιητής C. F. Meyer έγραψε για την κηδεία του το πιο κάτω ποίημα:

 

«Δύο θαμποί ασήμαντοι πυρσοί, που η καταιγίδα που μαίνεται

και η βροχή ανά πάσα στιγμή απειλούν να σβήσουν.

Ένα σάβανο που κυματίζει. Ένα φτηνό φέρετρο από πεύκο.

Χωρίς ένα στεφάνι - ούτε οι φτωχότεροι - και χωρίς ακολουθία.

Σαν έγκλημα να στάλθηκε γρήγορα στο λάκκο!

Οι νεκροπομποί στήθηκαν μπροστά.

 Ένας άγνωστος μόνος,

γύρω από τον οποίο κυμάτιζε ένας μανδύας με πλατύ αρχοντικό πτύχωμα.

Ακολούθησε η σορός,

 ήταν το Πνεύμα της Ανθρωπότητας».

 

 

ΠΗΓΕΣ

1) W. WINDELBAND:  “Ιστορία της φιλοσοφίας”, τόμος Γ΄

2) A. E. TAYLOR:  Πλάτων

3) Φρ. Σίλλερ:  “Επιλογή από το έργο του”. (Κ. Ανδρουλιδάκης)

4) Φρ. Σίλλερ:  “Περί της αισθητικής παιδείας του ανθρώπου”, σε μια σειρά επιστολών. (Κ. Ανδρουλιδάκης)

5) Φρ. Ένγκελς: “Ο Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας”

ΣΗΜΕΙΩΣΗ για την εικόνα κάτω από τον τίτλο μας, "ΗΡΑ της συλλογής Λουντοβίζι". Είναι ένα κολοσσιαίο γυναικείο κεφάλι από παριανό μάρμαρο του 1ου αι. μ.Χ., που εκτίθεται στο Palazzo Altemps, Ρώμη. Είχε μεγάλη φήμη τον δέκατο όγδοο αιώνα, όταν θεωρήθηκε ενσάρκωση της ελληνικής ιδανικής ομορφιάς. Θαυμάστηκε από τον Winckelmann (που το θεωρούσε το πιο όμορφο κεφάλι Ήρας), τον Goethe (που διατήρησε μια αναπαραγωγή στο γύψο και το συνέκρινε με ένα τραγούδι του Ομήρου), του Schiller (που το περιγράφει ως παράδειγμα ιδανικής ομορφιάς) και του von Humboldt.

---