Ο πατριάρχης Φώτιος

 

Φώτιος Α΄ ο  Μέγας,

και το «αθρόον» της αναρριχήσεως του στον πατριαρχικό θρόνο (858)

Ο Πατριάρχης Φώτιος (απεικονίζεται αριστερά επί θρόνου) συζητά με μαθητές του. 

Μικρογραφία από χειρόγραφο της χρονογραφίας του Ιω. Σκυλίτζη, Εθνική Βιβλιοθήκη Μαδρίτης.

      Ο Φώτιος Α΄ (Κωνσταντινούπολη 810 – Αρμενία 897), επονομασθείς Μέγας, υπήρξε καθηγητής φιλοσοφίας και θεολογίας στο ξακουστό “Πανδιδακτήριον της Κωνσταντινουπόλεως”…..

     Το “Πανδιδακτήριον της Κωνσταντινουπόλεως” ήταν επί αιώνες το υψηλότερης στάθμης -μοναδικό- ακαδημαϊκό ίδρυμα στην Βασιλεύουσα. Ουσιαστικά απετέλεσε το πρώτο πανεπιστήμιο στον κόσμο. Η ίδρυση του έγινε επί Θεοδοσίου Β' το 425, ενώ κατά το 855 αναδιοργανώθηκε από τον Βάρδα (τον μετέπειτα Καίσαρα/αντιβασιλέα) και στεγάστηκε στο κτήριο “Μαγναύρα”, ένα μεγάλο και μεγαλοπρεπές κτήριο δίπλα στο Μέγα Παλάτιον. Από τότε αναφέρεται και ως “Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας”.

     Στο Πανδιδακτήριο γινόταν διδασκαλία στα μαθήματα: Γραμματική, ρητορική, φιλοσοφία, διαλεκτική, δίκαιο, αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία, μουσική κ.ά. Αρχικά είχαν δημιουργηθεί συνολικά 31 έδρες (15, όπου η διδασκαλία γινόταν στα λατινικά και 16, όπου στα ελληνικά).

       Στη σχολή διδασκόταν όλη η «θύραθεν παιδεία», η “έξω (της θεολογίας)  σοφία”, διότι η θεολογία διδασκόταν στην Πατριαρχική Σχολή. Είχε σχολές ιατρικής, φιλοσοφίας, νομικής, δασοκομίας κλπ., ενώ σαν παραρτήματα λειτούργησαν και άλλες σχολές, πολυτεχνεία, βιβλιοθήκες και ακαδημίες καλών τεχνών, καθιστώντας έτσι την Κωνσταντινούπολη το κέντρο της διανόησης στον μεσαιωνικό κόσμο. Η διδασκαλία γινόταν δωρεάν.  

    

     Σ’ αυτό το “Οικουμενικόν Διδασκαλείον”, διδάσκοντες-καθηγητές υπήρξαν οι σημαντικότεροι λόγιοι του Βυζαντίου, όπως οι:  

      Μιχαήλ Ψελλός και Ιωάννης ο Ιταλός, ως διευθυντές στη φιλοσοφική σχολή (“Ύπατοι των Φιλοσόφων”), Ιωάννης Ξιφιλίνος (“Νομοφύλαξ του κράτους”), Γεώργιος Ακροπολίτης (μεγάλος Λογοθέτης - καθηγητής της Αριστοτελικής φιλοσοφίας), Γεώργιος Παχυμέρης (δίδαξε την «Τετρακτύ», δηλ. αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική).

       Το Πανδιδακτήριο διαφύλαξε ζωντανές τις φιλοσοφικές παραδόσεις του Πλατωνισμού και του Αριστοτελισμού, μάλιστα ειδικά η πρώτη εκπροσωπεί το μακροβιότερο αδιάλειπτο δείγμα Πλατωνικής σχολής, έχοντας παραμείνει ενεργή για σχεδόν δύο συνεχόμενες χιλιετίες (μέχρι τον 15ο αιώνα).  Η λειτουργία του πανεπιστήμιου σταμάτησε οριστικά με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453.

 

       Ο Φώτιος έλαβε μόρφωση εξαιρετική, ευνοημένος από την αριστοκρατική καταγωγή του. Κατόπιν, ως άκρως καλλιεργημένος, ευφυής, πολυμαθής και  συγγραφέας πολυάριθμων έργων, έγινε καθηγητής θεολογίας και φιλοσοφίας στο πιο πάνω  πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης και στη συνέχεια υψηλόβαθμος κρατικός αξιωματούχος. Χάρη στη συγγένειά του με την αυτοκρατορική οικογένεια, του δόθηκαν θέσεις υψηλού κύρους, όπως του συγκλητικού, του αρχηγού των σωματοφυλάκων του αυτοκράτορα (πρωτοσπαθάριου), του καγκελάριου.

       Καθώς λένε οι χρονογράφοι, δύο πάθη τον κρατούσαν άγρυπνο τις νύχτες: η φιλομάθεια και η φιλοδοξία.

      Αποκορύφωμα βέβαια της σταδιοδρομίας του Φωτίου απετέλεσε η αναρρίχηση του στον Πατριαρχικό θρόνο της Βασιλεύουσας, μάλιστα σε δύο θητείες: Η πρώτη από τα Χριστούγεννα του 858 ως το 867, η δεύτερη από το 877 έως το 886.     Καθαιρέθηκε πάντως και τις δύο φορές, θύμα εσωτερικών της αυτοκρατορίας και της εκκλησίας δολοπλοκιών και ερίδων, και πέθανε στην εξορία.

 

                    Ο Φώτιος έχει μείνει περιώνυμος στην ιστορία για τον σκανδαλώδη τρόπο που από λαϊκός, αίφνης…… «αθρόον», καθώς έγραψαν οι ιστοριογράφοι της εποχής, σημαίνει αθορύβως (στερ. α + θρους)…… η παλατιανή κλίκα τον ανέβασε όλη την κλίμακα της εκκλησιαστικής ιεραρχίας και έγινε πατριάρχης μέσα σε πέντε (5) μόλις ημέρες!

       Η υπόθεση αυτή, εν συντομία (η όλη ίντριγκα είναι απερίγραπτη) έχει ως ακολούθως:

      Ο Βάρδας, ο πανίσχυρος ανώτατος αξιωματούχος–διαχειριστής όλων των κρατικών υποθέσεων κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορίας του Μιχαήλ Γ΄, αργότερα και Καίσαρας της αυτοκρατορίας, από λόγους προσωπικής αντιδικίας (υπέβοσκαν και άλλες πολλές και μεγάλες αντιπαλότητες) αποφάσισε και εκθρόνισε τον πατριάρχη Ιγνάτιο, έναν δυναμικό ιεράρχη,  σταθερό αντίπαλο της Εικονομαχίας, που ήταν και γιος του πρώην αυτοκράτορα Μιχαήλ Α' Ραγκαβέ.

     Η αφορμή: Στα Θεοφάνεια του 858, ο Ιγνάτιος αρνήθηκε τη θεία κοινωνία στον Βάρδα, επειδή αυτός είχε διώξει τη σύζυγό του και συζούσε με τη σύζυγο ενός γιου του, παρά τις επανειλημμένες συστάσεις του πατριάρχη.

       Ο Βάρδας επέλεξε, σαν αντικαταστάτη του πατριάρχη Ιγνατίου, τον  διανοούμενο  Φώτιο, αλλά δεν έκανε γνωστή την επιλογή του αυτή, διότι πολλοί αρχιερείς ήσαν με το μέρος του Ιγνάτιου, ενώ άλλοι είχαν ίδιες φιλοδοξίες. Τότε ο Βάρδας σκαρφίστηκε και έβαλε σε εφαρμογή το εξής τέχνασμα:

      Υποσχέθηκε, χωριστά στον καθένα επίσκοπο, τον πατριαρχικό θρόνο, ζητώντας του όμως ταυτόχρονα να παραστήσει ότι τον αποποιείται για λόγους μετριοφροσύνης, και βέβαια να τον αποδεχτεί ύστερα, μετά από (την υποτιθέμενη) επιμονή του μεγαλειοτάτου, ο οποίος θα είχε (υποτίθεται)  εντυπωσιαστεί από τη σεμνότητα και ταπεινότητα του υποψηφίου!

       Έτσι έγινε!  Όλοι οι δεσποτάδες αρνήθηκαν τον θώκο, όταν τους βολιδοσκόπησε-ρώτησε ο αυτοκράτορας.        

    Εν τω μεταξύ ο Φώτιος, λαϊκός, τότε επικεφαλής του ανώτερου αυτοκρατορικού δικαστηρίου, στις 20 Δεκεμβρίου 858 εκάρει μοναχός, την επομένη ημέρα έγινε αναγνώστης, την άλλη υποδιάκονος, την επομένη χειροτονήθηκε διάκονος, και την πέμπτη μέρα, στις 24 Δεκεμβρίου, πρεσβύτερος….

       Το απόγευμα της ίδιας ημέρας, 24ης Δεκεμβρίου 858, συγκεντρώθηκαν στο Παλάτι οι αρχιερείς, και ο Μιχαήλ ανακοίνωσε ότι….. σέβεται τις αρνήσεις τους. Συνεπώς, δεν έμενε άλλη λύση, από το να γίνει πατριάρχης ένας “ουρανοκατέβατος”  υποψήφιος, που όμως είχε αποδεχτεί να γίνει πατριάρχης, ο Φώτιος!

        Σοβαρότατο ήταν το πρόβλημα που είχε δημιουργηθεί ως εκ της αντικανονικής και αυθαίρετης εκθρονίσεως του Πατριάρχη Ιγνατίου από τον Βάρδα. Αυτή η εκθρόνιση προκάλεσε σχίσματα, έριδες, διαιρέσεις και άλλα κακά, και απαιτείτο να δοθεί λύση το γρηγορότερο.

        Οι δεσποτάδες αιφνιδιάστηκαν, αφού άλλα περίμεναν, όμως ήταν πλέον αργά. Έτσι στις 25 Δεκεμβρίου του 858 -βιαστικά- έγινε η χειροτονία του Φώτιου σε Πατριάρχη,  παρά τη ρητή αντίθεσή του, τις αρνήσεις και τα κλάματά του (;).

        Το μόνο που κατάφεραν οι επίσκοποι, για να αποκαταστήσουν κάπως την υπόληψή τους, ήταν να πάρουν έγγραφη διαβεβαίωση του Φωτίου περί σεβασμού και τιμής προς τον εκπεσόντα Ιγνάτιο. Εντούτοις ο Φώτιος κατόρθωσε να τους την αφαιρέσει και να την καταστρέψει. Ακολούθησαν διώξεις των οπαδών του Ιγνάτιου, για τις οποίες ο Φώτιος, καθώς έγραψε στον Βάρδα, θρηνεί και οδύρεται.

 

       Ο Φώτιος, για τους πολύχρονους εκκλησιαστικούς αγώνες του, θα αναγνωριστεί ως ένας από τους τέσσερις Πατέρες της Ανατολικής Εκκλησίας που φέρουν τον τίτλο «Μέγας», μαζί με τον Βασίλειο, τον Αντώνιο και τον Αθανάσιο. Η μεγαλύτερη προσφορά του Φωτίου στην Ορθοδοξία ήταν η απόκρουση των κυριαρχικών αξιώσεων του πάπα, σε μια περίοδο μεγάλης διαμάχης μεταξύ των θρόνων Ρώμης και Κωνσταντινούπολης.

     Είμαστε στην εποχή δημιουργίας του πρώτου-μικρού σχίσματος, μεταξύ των δύο εκκλησιών (Ανατολικής – Δυτικής), του 867. Κύριος λόγος του σχίσματος εκείνου ήταν η απαίτηση του πατριαρχείου της Ρώμης να έχει την  πρωτοκαθεδρία, έναντι των άλλων 4 πατριαρχείων (Κωνσταντινουπόλεως, Αντιοχείας, Αλεξανδρείας, και Ιεροσολύμων), το λεγόμενο «παπικό πρωτείο».

      Το μεγάλο σχίσμα θα έρθει δυο περίπου αι. αργότερα, το 1054 και κύρια αφορμή θα έχει την περίφημη προσθήκη του Filioque στο Σύμβολο της Πίστεως, από τους Δυτικούς. 

       Ο Φώτιος τιμάται ως άγιος (όπως και ο αντίπαλος του, ο Ιγνάτιος) από την Ορθόδοξη Εκκλησία.

 

        ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα προηγούμενα χρόνια, και άλλοι δύο άνδρες…… από επιλογή του Παλατιού και όχι από Σύνοδο, είχαν γίνει από λαϊκοί κατευθείαν Πατριάρχες, λαμβάνοντας -αμέσως, χωρίς καμία καθυστέρηση- και τους τρεις βαθμούς της ιεροσύνης: Ήταν οι πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως Ταράσιος (784 - 806) και ο διάδοχός του Νικηφόρος Α΄ (806 - 815)……Ο Φώτιος ήταν ανηψιός του Πατριάρχη Ταράσιου.

 Υ. Γ.       

      Ο Βάρδας (816–866) ήταν Βυζαντινός αξιωματούχος (πολιτικός και στρατιωτικός), αρμενικής καταγωγής, από την Παφλαγονία. Αδελφός της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, βοήθησε τον γιο της (και ανιψιό του) Μιχαήλ στην εκθρόνισή της.  Έλαβε πλήθος αξιωμάτων: Τιτλοφορήθηκε μάγιστρος, δομέστικος των σχολών, κουροπαλάτης, το δε 862 στέφθηκε καίσαρας από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄.

        Αποδείχτηκε εξαιρετικά ικανός στην άσκηση των διοικητικών καθηκόντων του. Κανόνισε την εκλογή του Πατριάρχη Φωτίου Α΄ και την αποστολή του Μεθόδιου και Κύριλλου στη Μεγάλη Μοραβία. Οργάνωσε τη σχολή της Μαγναύρας, η οποία αποτέλεσε σταθμό για τη βυζαντινή εκπαίδευση.

     Ο Βάρδας το 866  δολοφονήθηκε από κάποιον νέο ευνοούμενο του αυτοκράτορα, τον παρακοιμώμενο του Βασίλειο, τον οποίον ο Μιχαήλ Γ΄ για να ανταμείψει έστεψε συναυτοκράτορα το ίδιο έτος 866.

 

      Παρότι ο Βάρδας υπήρξε φίλος και προστάτης του Φωτίου (ήταν, όπως γράψαμε κι’ αυτός που τον ανέβασε στον πατριαρχικό θρόνο) ο Φώτιος επέδειξε αχαρακτήριστη συμπεριφορά στο θάνατο του Βάρδα. Έγραψε επιστολή στον Μιχαήλ Γ΄, στην οποία εκφράζει τη χαρά του για τη σωτηρία του από τον συνωμότη Βάρδα, τον οποίον κατηγορεί για αχαριστία και τον αποκαλεί τον τελευταίο “ταπεινόν άνθρωπον”. Βρίσκει δε δίκαιη την τιμωρία του, ήγουν την δολοφονία του από τον Βασίλειο, που έγινε με την υπόδειξη του.

 

      Ωστόσο, την επόμενη χρονιά (867) ο Μιχαήλ Γ΄ δολοφονήθηκε (κι’ αυτός με τη σειρά του!) κατόπιν διαταγής  του συναυτοκράτορα του,  Βασιλείου. Έτσι, ο τελευταίος έμεινε μόνος αυτοκράτορας, ως Βασίλειος Α΄,  ιδρυτής της Μακεδονικής δυναστείας που κράτησε 190 χρόνια.  

ΠΡΟΣΘΗΚΗ - ΣΧΟΛΙΟ

     Ο Φώτιος υπήρξε μια από τις πιο διακεκριμένες μορφές, όχι μόνο του Βυζαντίου του 9ου αιώνα, αλλά και ολόκληρης της ιστορίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ένας από τους πιο μορφωμένους άνδρες της γενιάς του, σεβαστός, ακόμα και από ορισμένους από τους αντιπάλους και τους επικριτές του. Ως ο πιο παραγωγικός συγγραφέας και θεολόγος της εποχής του, κέρδισε εκτίμηση και φήμη,  λόγω της εξαιρετικής διανοίας του και της συμμετοχής του στις εκκλησιαστικές συγκρούσεις.

       Το πιο σπουδαίο λογοτεχνικό έργο του είναι η «Μυριόβιβλος» ή «Βιβλιοθήκη», η οποία  αναφέρεται σε 280 συγγραφείς της εκκλησιαστικής και της θύραθεν παιδείας.

      Περιλαμβάνει αποσπάσματα από έργα συγγραφέων της εκκλησιαστικής και της κοσμικής παιδείας, περιλήψεις των έργων τους και των δογμάτων τους, εκτίμηση του ύφους και του χαρακτήρα τους. Κρίνει ακόμη και τους πατέρες της Εκκλησίας, με ελευθεριότητα που υπερβαίνει τις προλήψεις της εποχής του.

      Επίσης, το έργο του «Λέξεων Συναγωγή», είναι πολύτιμο γιατί ο Φώτιος είχε υπόψη του (διέσωσε) λεξικά που κατόπιν χάθηκαν.

    Ο Βασίλειος Ν. Τατάκης (1897-1986) πανεπιστημιακός καθηγητής και ιστορικός της φιλοσοφίας (θεωρείται ένας από τους τέσσερις μεγαλύτερους Έλληνες φιλοσόφους του 20ου αιώνα) πιστεύει ότι, χάρη στον Φώτιο, ο ανθρωπισμός προστέθηκε στην Ορθοδοξία ως βασικό στοιχείο της εθνικής συνείδησης των μεσαιωνικών Βυζαντινών.

      Ο Β. Τατάκης υποστηρίζει επίσης ότι ο Φώτιος, έχοντας κατανοήσει αυτή την εθνική συνείδηση, αναδείχθηκε υπερασπιστής του ελληνικού έθνους και της πνευματικής του ανεξαρτησίας στις συζητήσεις του με τη Δυτική Εκκλησία.

       Από τις εκκλησιαστικές διαμάχες της εποχής για το Filioque: Ο Φώτιος, κριτικάροντας τους εκ  Ρώμης ιεραπόστολους («άθεοι άγριοι από τη Δύση»):

       «Έχουν αγγίξει το πιο άγιο σύμβολο... με ψεύτικες σκέψεις και λόγια γραμμένα σε αυτό παράνομα, και με περίσσεια τόλμη... διδάσκοντας την καινοτομία ότι το Άγιο Πνεύμα δεν προέρχεται μόνο από τον Πατέρα, αλλά και από τον Υιό»!

       Βέβαια, από την πλευρά των Καθολικών, ο ρόλος του Φωτίου, ως του εξέχοντος αντιπάλου του “παπικού πρωτείου”, έχει οδηγήσει, εδώ και πολύ καιρό σε αρνητικές κριτικές, ειδικά μετά την Αντιμεταρρύθμιση. Για πολύ καιρό, οι καθολικές απεικονίσεις τον περιέγραφαν ως σχισματικό και παραποιητή πηγών, προκειμένου να κάνει τις πράξεις του να φαίνονται δικαιολογημένες.  Ωστόσο, νεώτεροι μελετητές διορθώνουν αυτή την άποψη.

       Ο πολυμαθής Βρετανός Adrian Fortescue (1874–1923), ιερέας και βυζαντινολόγος,  θεωρεί τον Φώτιο:

       «Έναν από τους πιο υπέροχους ανθρώπους όλων των χρόνων του Μεσαίωνα» και τονίζει ότι «Αν δεν είχε δώσει το όνομά του στο μεγάλο σχίσμα, θα τον θυμούνταν σαν τον μεγαλύτερο λόγιο της εποχής του». 

      Ο Α.  Fortescue είναι εξίσου αδιάλλακτος στην καταδίκη του Φωτίου για τη συμμετοχή του στο σχίσμα των εκκλησιών:

      «Και όμως η άλλη πλευρά του χαρακτήρα του Φώτιου δεν είναι λιγότερο εμφανής. Η ακόρεστη φιλοδοξία του, η αποφασιστικότητά του να αποκτήσει και να διατηρήσει την πατριαρχική έδρα, τον οδήγησαν στα άκρα της ανεντιμότητας. Οι ισχυρισμοί του δεν έχουν αξία. Ότι ο Ιγνάτιος ήταν ο νόμιμος πατριάρχης όσο ζούσε, και ο Φώτιος σφετεριστής, δεν μπορεί να το αρνηθεί κάποιος που δεν αντιλαμβάνεται την Εκκλησία απλώς ως υποχείριο μιας πολιτικής κυβέρνησης. Και για να κρατήσει αυτή τη θέση ο Φώτιος κατέβηκε στο χαμηλότερο βάθος της δολοπλοκίας».

 

      Για την θέση του Φωτίου απέναντι στα φιλοσοφικά συστήματα:

      Ο Φώτιος, σίγουρα, ήταν γνώστης όλης της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας και  γραμματείας.  Στο Πανδιδακτήριο της Κωνσταντινουπόλεως, όπου ήταν καθηγητής, διδασκόντουσαν όλες οι επιστήμες, άλλωστε και τα συγγράμματα του (αναφέρθηκαν πιο πάνω δύο απ’ αυτά, η «Μυριόβιβλος» και η «Λέξεων Συναγωγή») αυτό καταμαρτυρούν.

      Σαν πανεπιστημιακός που ήταν, έκλινε προς την Αριστοτελική φιλοσοφία, όμως, σαν έγινε ιεράρχης, όφειλε, συν τοις άλλοις, να πιστεύει στην αθανασία της ψυχής και τα συναφή, και αυτό θα τον έφερε κοντά και στον Πλατωνισμό και Νεοπλατωνισμό. 

      Πάντως στα θρησκευτικά ζητήματα είχε ολοφάνερα ανοιχτή-φιλελεύθερη αντίληψη. Υποστήριζε ότι μόνο τα δόγματα πρέπει να μένουν αμετάβλητα ενώ δευτερεύοντα και διοικητικά ζητήματα μπορούν κάλλιστα να τροποποιούνται, όταν χρειάζεται, και να διαφέρουν από Εκκλησία σε Εκκλησία. Μεταξύ αυτών των θεμάτων ανέφερε τον γάμο των κληρικών, την εμφάνισή τους (γένια και τα τοιαύτα), τις κατά τόπους προσευχές και νηστείες και άλλα.

      Μάλιστα είχε γράψει στον Πάπα, μετά την καθαίρεση του Ιγνάτιου το 861, ότι τέτοια ζητήματα είναι ασήμαντα και δεν αξίζει να χωρίζουν τους χριστιανούς.

     

           Χαρακτηριστικό είναι το πιο κάτω απόσπασμα (από την Βικιπαίδεια):

       Τον Αύγουστο του 861 σεισμοί συντάραξαν την Κωνσταντινούπολη επί σαράντα μέρες. Ο λαός τους απέδωσε στη θεία οργή για τον διωγμό του Ιγνάτιου, τον οποίον οι φίλοι του είχαν κατορθώσει να φυγαδεύσουν. Ο Φώτιος κήρυξε από άμβωνος ότι: οι σεισμοί «ουκ εκ πλήθους αμαρτιών αλλ’ εκ πλησμονής ύδατος γίνονται», αλλά δεν έπειθε τον πολύ λαό που ήταν με το μέρος του Ιγνάτιου.

 

         Παράβαλε, Επιστολή Επίκουρου στον Πυθοκλή [115]:  

         «Καὶ ἄλλοι δὲ τρόποι εἰς τὸ τοῦτο τελέσαι ἀμύθητοί εἰσιν».  

       «Και υπάρχουν και άλλοι τρόποι με τους οποίους μπορεί να εξηγηθεί αυτό το φαινόμενο, εντελώς απαλλαγμένοι από τη μυθολογία».

       Επίσης, στην πιο πάνω επιστολή του Επίκουρου [105 & 106], βλέπε πως εξηγεί το φαινόμενο του σεισμού. Μεταξύ άλλων γράφει ο Επίκουρος:

       «…..Υπάρχουν επίσης πολλοί άλλοι τρόποι με τους οποίους αυτές οι κινήσεις της γης μπορεί να προκαλούνται. [….] Οι δε άνεμοι αυτοί είναι ενδεχόμενο να γίνονται, όταν κατά καιρούς κάποιες ξένες ύλες συνεχώς και σιγά σιγά περνούν μέσα στον αέρα, ή να γίνονται από την συγκέντρωση μεγάλης ποσότητας ύδατος».

 

       Στο ίδιο κήρυγμά του ο Φώτιος, αν και οπαδός του Αριστοτέλη, ανέπτυξε την πλατωνική άποψη ότι ο άνθρωπος έχει δύο ψυχές, μία ανθρώπινη που αμαρτάνει και μία θεία, αναμάρτητη.

      Οι αυλικοί μετέφεραν την ομιλία στον Μιχαήλ, ο οποίος χλεύαζε Ιγνάτιο,  Φώτιο, Εκκλησία και τους πάντες, κι αυτός κάλεσε τον Φώτιο και, προσποιούμενος τον θυμωμένο, του είπε:  «Τι πράγματα είναι αυτά που λες; ξέρεις ότι οι δούλοι μας ζητάνε διπλάσιο φαγητό, μια κι έχουν δύο ψυχές;»