ΑΡΕΤΕΣ & ΚΑΚΙΕΣ

 

ΑΡΕΤΕΣ  &  ΚΑΚΙΕΣ  

(Virtues & Vices)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ:  Στους αιώνες, απετέλεσαν τον κώδικα της Ηθικής  της  κάθε κοινωνίας. Απ’ την αυγή της ανθρωπότητας το κλασσικό δίπολο: Αρετές: Υψηλά ιδανικά και αξίες, που οι άνθρωποι και οι συλλογικότητες τους όφειλαν να ενστερνίζονται, κι’ αν το επιτύγχαναν επιβραβεύονταν, VersuS,  Κακίες: Ελαττώματα, αδυναμίες ή και αμαρτήματα λεγόμενα, κατακριτέα, κολάσιμα, με οδυνηρές συνέπειες. Αυτά τα δύο, οι κύριες «αρετές» και οι «κακίες» κάθε μεμονωμένου ανθρώπου ή  λαού, στην κάθε εποχή, συνιστούσαν τον καθρέπτη των αξιών του πολιτισμού τους. Οι συγκρίσεις και αντιπαραβολές μεταξύ τους έρχονται αναπόφευκτα. Επιχειρώ μια συνοπτική καταγραφή, μέσα σε μια δύσκολη κι’ ολισθηρή περιπλάνηση στον χρόνο….

1)  ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

1.1) “Εν αρχή ην ο μύθος”! Ο διδακτικότερος μύθος της Ελληνικής αρχαιότητας είναι αυτός του Ηρακλή και του ηθικού του διλήμματος εκεί, στο “σταυροδρόμι της Αρετής και της Κακίας”. Ο πασίγνωστος από τα παιδικά μας χρόνια αυτός μύθος αποδίδεται στον διάσημο σοφιστή, σύγχρονο του Σωκράτη, Πρόδικο τον Κείο και τον αναφέρει ο Ξενοφών (Β1,21) στα απομνημονεύματα του. Κατά τον μύθο, ο μεγαλύτερος ήρωας της Ελληνικής φυλής, ο Ηρακλής, στη νεότητα του (προ)κλήθηκε να επιλέξει την οδό που θα πορευόταν  στην ζωή του, μεταξύ δύο δρόμων:  Αυτόν που του υπέδειξε η “Κακία”, έναν εύκολο και γεμάτο ηδονές, και αυτόν που του  υπέδειξε η “Αρετή”, δύσβατο και γεμάτο κόπους, που όμως οδηγούσε στην θέωση.…….Διαχρονικό το δίλημμα! Κάθε μέρα χιλιάδες άνθρωποι καλούνται να σκεφθούν, να προβληματιστούν, να αποφασίσουν σαν τον Ηρακλή!   

1.2)  Τέσσερις είναι οι βασικές, κλασσικές  αρετές στην Ελληνική Αρχαιότητα:

- Η  Σοφία: Η φρόνηση, η γνώση, η συνείδηση (ευσυνειδησία), η ικανότητα να κρίνουμε το σωστό και να προβαίνουμε στην κατάλληλη ενέργεια κάθε φορά.

- Η Ανδρεία: Η δύναμη, η α(πα)ντοχή, η έλλειψη φόβου, η παρρησία,  η ικανότητα  αντιμετώπισης δύσκολων και  δυσάρεστων καταστάσεων.

- Η Σωφροσύνη: Η σύνεση, η φρονιμάδα. Προϋποθέτει τη λογική, συμπεριλαμβάνει τη μετριοπάθεια, την αυτοσυγκράτηση (αυτοπειθαρχία), τη συγκατάβαση.

- Η  Δικαιοσύνη: Η αναγνώριση και η απόδοση του «Δικαίου». Ανωτέρα πασών των αρετών, μαζί με την Φρόνηση, επικαλύπτουν κάθε άλλη αρετή. Δικαιοσύνη και Σοφία από κοινού τείνουν να ταυτιστούν με την Αρετή ως ολότητα. Η Δικαιοσύνη συχνά εξομοιώνεται με την όλη ηθικότητα.

Οι πιο πάνω Αρετές, εκτενέστατα αναφέρονται στις περί Ηθικής διδασκαλίες των σοφών της Ελλάδας. Τις εκθειάζουν σαν το σκοπό της ζωής και της ευτυχίας των ανθρώπων.  Ενδεικτικά, ο Πλάτωνας στην “Πολιτεία” (βιβλ. Δ΄ 444D) συμπεραίνει..... «Αρετή μεν άρα, ως έοικεν, υγίειά τε τις αν είη και κάλλος και ευεξία ψυχής, κακία δε νόσος τε και αίσχος και ασθένεια. Έστιν ούτως»…. Οι Επικούρειοι ταύτιζαν την «Αρετή» με την «Ηδονή / Ευδαιμονία», όπερ βέβαια (ως ταυτόν) αναφέρεται και αντίστροφα, δηλ. θεωρούσαν την «Ευδαιμονία» να συνίσταται (σύγκειται) στην «Αρετή».

1.3) Στον “Πρωταγόρα” (358 D), ο Πλάτωνας  υποστηρίζει ότι «….κανείς με την θέληση του δεν έρχεται προς τα κακά, ούτε προς όσα νομίζει ότι είναι κακά (……επί γε τα κακά ουδείς εκών έρχεται, ουδέ επί ά οίεται κακά είναι). Συναφώς…… «Ούτε καθώς φαίνεται είναι στην φύση του ανθρώπου να θέλει να στρέφεται προς εκείνα που νομίζει ότι είναι κακά, αντί προς τα καλά (αγαθά). Και όταν αναγκασθεί να εκλέξει μεταξύ δύο κακών κανείς δεν θα εκλέξει το μεγαλύτερο κακό….».  Στον Τίμαιο (86 Ε) γράφει:  «Διότι κανείς δεν είναι κακός με την θέληση του (κακός μεν γαρ εκών ουδείς). Ο κακός γίνεται κακός ένεκα μιας κακής κατάστασης του σώματός του (δια πονηράν έξιν τινά του σώματος) και ένεκα κακής ανατροφής (απαίδευτον τροφήν)»….

Οι πιο πάνω ρήσεις συνοψίσθηκαν στην φράση: «Ουδείς εκών κακός», η οποία  αποδόθηκε στον Σωκράτη…. Αντίθετη είναι η θέση του Γερμανού φιλόσοφου Ιμμάνουελ Καντ στην πιο πάνω άποψη του Πλάτωνα/Σωκράτη. Ο σοφός από το Καίνισμπεργκ πίστευε ότι η βούληση (και όχι η γνώση) του κάθε ανθρώπου είναι ο αποφασιστικός παράγων για να κάνει το καλό ή το κακό.

1.4)  Όλες οι “αρετές και κακίες” αφορούσαν μόνον τους ελεύθερους πολίτες, αυτούς που είχαν δικαίωμα εκλέγειν και εκλέγεσθαι και συμμετοχή στην απονομή της δικαιοσύνης. Οι γυναίκες, τα παιδιά και προπαντός οι δούλοι είχαν μόνο υποχρεώσεις. Ο Αριστοτέλης δίδασκε ότι ορισμένοι άνθρωποι είναι φύσει ελεύθεροι και άλλοι φύσει δούλοι. Ο Πλάτων, ως γνωστόν (Πολιτεία Ε 473c-d), προόριζε ως ισόβιους κυβερνήτες μόνον τους φιλόσοφους, εκπαιδευμένους, άγαμους και ακτήμονες  για να μην υπόκεινται σε κανενός είδους πειρασμό..…. Αντίθετη γνώμη με τον Πλάτωνα είχε ο Γερμανός καγκελάριος Otto von  Bismarck:……Τρεις μόλις από δαύτους (τους πανεπιστημιακούς καθηγητές) θεωρούσε αρκετούς να του διαλύσουν το μέγα κράτος που είχε δημιουργήσει!

1.5) Ο Αριστοτέλης “πήγε” πιο μακριά:….. «Αν το κράτος έχει υψηλούς σκοπούς, η εξουσία δεν πρέπει να απονέμεται ούτε στους ελεύθερους πολίτες γενικά, ούτε στους ευγενείς, ούτε στους πλούσιους, αλλά μόνον στους ενάρετους». Περιόριζε όμως πάρα πολύ τον κύκλο των “ενάρετων” ο Σταγειρίτης φιλόσοφος. Οι πάσης φύσεως χειρώνακτες, έλεγε, δεν είναι δυνατόν να ασκούν την ηθικότητα! Η χειρωνακτική εργασία, πίστευε, υποδουλώνει την ψυχή και την κάνει ανίκανη για πεφωτισμένη αρετή (W. D. Ross “Αριστοτέλης”, σελ. 354). Η άποψη του αυτή αντικατοπτρίζει την κοινή προκατάληψη των αρχαίων προγόνων μας για τα ελευθέρια επαγγέλματα και το εμπόριο. Γενικά, τα θεωρούσαν ανελεύθερες ενασχολήσεις.

1.6)  Η φιλοσοφική αναζήτηση του  “υπέρτατου αγαθού”, ή  “όντως όντος”, ή  “πράγματος καθ’ εαυτού”,  ή  όπως αλλιώς το αποκαλούσαν και που συνήθως το ταύτιζαν  με την έννοια του “θείου/θεότητας”, οδήγησε τον στοχασμό σ’ ό,τι ονομάστηκε  “πνευματικότητα”,  με το ξεχωριστό νόημα και περιεχόμενο που  έδιναν σ’ αυτόν τον όρο κάθε εποχή.   

Ο Πλάτων (“Πολιτεία” Θ΄582D) γράφει…… “της δε του όντος θέας, οίαν ηδονήν έχει, αδύνατον άλλω γεγεύσθαι πλην τω φιλοσόφω….”.  Στα “Ηθικά Ευδήμεια” (1249 b 20)  o Αριστοτέλης θεωρεί ότι το ιδεώδες καθορίζεται ως η λατρεία και θεώρηση/ενατένηση του Θεού («τον θεόν θεραπεύειν και θεωρείν»)!  Στην συνέχεια, με τον Φίλωνα τον Αλεξανδρέα, τους νεοπλατωνικούς, τον Κλήμεντα, τον Ωριγένη κ.ά. η φιλοσοφία βαθμιαία μεταλλάσσεται σε Θεολογία.

2)  ΡΩΜΗ

2.1)  ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ  (ΙΔΙΩΤΙΚΕΣ)  ΑΡΕΤΕΣ  /  Personal Virtues

Βασικές αρχές και αξίες της Δημοκρατικής Ρώμης ήρθαν ως δάνεια από τον ανώτερο Ελληνικό πολιτισμό. Η Σοφία (λατινικά: Prudentia), η Ανδρεία (λατ: Fortitudo), η  Σωφροσύνη (λατ: Temperantia) και η Δικαιοσύνη (λατ: Iustitia), όπως και στην κλασσική Ελλάδα, αναγνωρίζονται σαν ύψιστες (προσωπικές) αρετές των πολιτών και στην Ρώμη. (Στα λατινικά:  Αρετή: Virtus, πληθ. Virtutes.  Κακία: Vitium, πληθ. Vitia).

Όμως η Ρώμη κάποτε γίνεται κοσμοκράτειρα. Νέες εποχές, νέα ήθη… “O tempora, o mores”! αναφωνεί ο Κικέρων σε κατά Κατιλίνα λόγο του το 63 π.Χ…… Αυτά, τα νέα ήθη γεννούν την ανάγκη για αναγνώριση και άλλων, νέων, περισσότερων και πιο εξιδεικευμένων αρετών. Έτσι δημιουργείται ο πιο κάτω κατάλογος «αρετών του Ρωμαίου πολίτη» της εποχής της αυτοκρατορίας:   

Auctoritas     Η αίσθηση ανωτερότητας και υπεροχής. Αυθεντία, κύρος, γόητρο.      

Comitas        Η ευγένεια, η φιλικότητα, η άνεση, η ευρύτητα.

Clementia     Η επιείκεια, η ευσπλαχνία, η συγχώρεση.

Dignitas        Η αξιοπρέπεια, η αυτοπεποίθηση, η υπερηφάνεια.

Firmitas        Η επιμονή, η συνοχή, η προσήλωση σ’ ένα σκοπό.

Frugalitas      Η οικονομία/οικονομικότητα, η λιτότητα, το απέριττο. 

Gravitas        Η σοβαρότητα, η αντίληψη της σπουδαιότητας ενός θέματος.

Honestas       Η εντιμότητα, η ευπρέπεια, η αξιοσέβαστη συμπεριφορά.

Humanitas    Ο ανθρωπισμός, η εγκυκλοπαιδική μόρφωση και καλλιέργεια.

Pietas            Η αίσθηση του καθήκοντος και των κοινωνικών υποχρεώσεων.

Prudentia      Η σύνεση, η νουνέχεια, η διακριτικότητα των ενεργειών.

Salubritas      Η υγιεινή, η ενασχόληση με την υγεία και την καθαριότητα.

Severitas       Η αυστηρότητα, η αυτοκριτική κι’ ο αυτοέλεγχος.

Veritas          Η αλήθεια, η ειλικρίνεια στις σχέσεις με άλλους.

Η πιο πάνω “λίστα αρετών”, προφανώς, αφορούσε την κοινωνικά ανώτερη Ρωμαϊκή τάξη, την αριστοκρατία της, τους πατρικίους και ειδικά τους αξιωματούχους της πολιτείας, το “cursus honorum”, όπως ελέγετο. Πάντως η  «virtus / αρετή» δεν προέρχεται πια μόνον από την καταγωγή, ή την απόκτηση πλούτου, όπως παλαιότερα. Η ατομική αξία και οι πράξεις ("acta"/πράξη) του ατόμου ενδιαφέρει, και αυτή επιβάλλεται από τον καθ’ ένα με τα δικά του προσόντα, το ταλέντο και την τύχη του.  Η κατοχή των πιο πάνω αξιών από ανθρώπους όλων των κοινωνικών τάξεων, νέων που δεν κατάγονταν από «τζάκια» όπως ο Κικέρων, τους επέτρεψε ανεμπόδιστα να σταδιοδρομήσουν, ν’ αναδειχθούν, να διαπρέψουν και έτσι να ωφεληθεί στο σύνολο της η “res publica”. Αξιοπρόσεκτο είναι το πόσο εφαρμόζουν τα ανωτέρω και σήμερα, στο σύγχρονο κόσμο.  

Αρετές δεν ζητούντο στα παιδιά λόγω ανωριμότητας και ασφαλώς δεν αποδίδονταν σε σκλάβους. Στους δυστυχείς δούλους (που εθεωρούντο res /  πράγμα, ιδιοκτησία)  απαιτείτο πίστη (fides), όχι virtus. Στις γυναίκες ύψιστη και μόνη σχεδόν ζητούμενη αρετή ήταν η  "pudicitia" (αγνότητα / σεμνότητα, μετριοπάθεια). Άλλωστε και από την ετυμολογία της λέξης, η virtus αφορά τους άντρες (vir  σημαίνει άντρας, σύζυγος, πεζικάριος).

2.2)  ΔΗΜΟΣΙΕΣ  ΑΡΕΤΕΣ   / Public virtues

Πέραν από τις πιο πάνω αρετές που αφορούν τα άτομα, ήταν “προσωπικές / ιδιωτικές” αρετές, ο ρωμαϊκός πολιτισμός προσπάθησε να διαμορφώσει και στηρίξει και τις λεγόμενες “δημόσιες αρετές”. Είναι αυτές που θα κατακτούσαν και θα μοιράζονταν από κοινού ολόκληρη η κοινωνία, όλοι οι Ρωμαίοι πολίτες, δηλ. όλη η απέραντη αυτοκρατορία. Σε πολλές περιπτώσεις αυτές οι αρετές, εμπλουτίζοντας το Ρωμαϊκό πάνθεον, προσωποποιήθηκαν ως θεότητες (ελάσσονες, πρόδρομοι πολλών αγίων) και γι’ αυτές ιδρύθηκαν ναοί, αγάλματα και βωμοί, θεσπίστηκαν τελετές και λατρείες, κόπηκαν νομίσματα, δημιουργήθηκαν έργα τέχνης. Μέσω της “Pax Romana” το μήνυμα αυτών των δημόσιων αρετών θα περνούσε σ’ όλο τον κόσμο.

Τέτοιες, επινοημένες, προσωποποιημένες - θεοποιημένες, “Αρετές” του Δημόσιου βίου, που αποτέλεσαν μέσο κρατικής διαφήμισης και προπαγάνδας, «ενοποιητική κόλλα» διαφορετικών λαών και πολιτισμών, πλατφόρμα και εργαλεία στην άσκηση της (αυταρχικής) αυτοκρατορικής διακυβέρνησης της αχανούς χώρας, ενώ παράλληλα ικανοποιούσαν και την ακόρεστη λαϊκή θρησκευτικότητα - λατρεία, ήταν οι:

Abundantia            -  Αφθονία / Ευημερία

Aequitas                -  Αμεροληψία

Bonus eventus       -  Καλή Τύχη

Clementia              -  Επιείκεια

Concordia              -  Ομόνοια / Συμφωνία / Αρμονία

Felicitas                 -  Ευτυχία

Fides                     -  Εμπιστοσύνη

Fortuna                  -  Τύχη / Πλούτος

Genius                   -  Πνεύμα

Hilaritas                 -  Ευθυμία

Iustitia                   -  Δικαιοσύνη

Laetitia                  -  Γιορτή χαράς

Liberatitas             -  Γενναιοδωρία

Libertas                 -  Ελευθερία

Nobilitas                -  Ευγένεια / Αρχοντιά

Ops                        -  Πλούτος

Patientia                -  Αντοχή

Pax                        -  Ειρήνη

Pietas                     -  Ευσέβεια

Providentia            -  Πρόνοια

Pudicita                 -  Αγνότητα

Salus                     -  Ασφάλεια

Securitas                -  Εμπιστοσύνη

Spes                       -  Ελπίδα

Uberitas                 -  Γονιμότητα

Virtus                     - Ισχύς 

 Οι παραπάνω, πλουσιοπάροχα δοσμένες στο λαό, αρετές, δεν μπόρεσαν, ατυχώς, να αποτρέψουν ελαττώματα, αδυναμίες, πάθη, διαφθορά, διάβρωση και τελικά κατάρρευση της αρχαίας θρησκείας.  Έτσι, αυτή η γενικότερη, σταδιακή, απώλεια της πολιτικής (παραδοσιακής) αρετής των πολιτών και του κράτους, σε συνδυασμό με τα κύματα των βαρβαρικών επιθέσεων, είχαν, μοιραία εξέλιξη, την κατάρρευση και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όλου του κόσμου της αρχαιότητας. Διεξοδικά αυτά τα αναλύει στο πολύκροτο, μνημειώδες έργο του: «Decline and Fall of the Roman Empire», ο μεγάλος Άγγλος ιστορικός Εδ. Γίββωνας / Edward Gibbon (1737–1794)……. Γράφει ο Γίββων: «….Περιέγραψα απλώς το θρίαμβο της βαρβαρότητας και της θρησκείας….».  

3)  ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

3.1) Οι τέσσερες κλασικές αρετές (Σοφία, Ανδρεία, Σωφροσύνη, Δικαιοσύνη) αναγνωρίστηκαν και στην παραδοσιακή Χριστιανική θεολογία, κυρίως όπως διατυπώθηκαν στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Μελετήθηκαν από επιφανείς θεολόγους/αγίους (Αμβρόσιος, Αυγουστίνος, Ακινάτης).  Όμως το περιεχόμενο, η ερμηνεία και ανάλυση ήταν πια με όρους Χριστιανικής Θεολογίας και ακόμα, προστέθηκε επικεφαλής των αρετών η “Οσιότητα” (Ευσέβεια / Αγιότητα), η οποία οσιότητα (και σχετικά: το όσιο / το ανόσιο) “ανασύρθηκε” κι’ αυτή από τον Πλάτωνα (“Πρωταγόρας” 330 Β-E).

3.2) Στην Βίβλο, ιδιαίτερα στην Καινή Διαθήκη, συναντούμε πάμπολλες αναφορές-νουθεσίες για τρόπους συμπεριφοράς, τι πρέπει να κάνουν και τι να αποφεύγουν εκείνοι που θέλουν ν’ ακολουθήσουν την «Οδόν του Κυρίου» και να “σωθούν”.  Ενδεικτικά:

   -    Οι δέκα εντολές  (Έξοδος: K' 2—17 και  Δευτερονόμιον E' 6—21)

  -   Η επί του Όρους Ομιλία  (Ματθαίος 5)…. «Μακάριοι οι……

  -   Λουκάς  (6, 20~49)  

 -  Προς Κορινθίους (Α΄: 13,13): .... «…. νυνὶ δὲ μένει πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, τὰ τρία ταῦτα·  μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη…..

  -  Προς Γαλάτας:  (5, 13-25 & 6, 1-10):  .... «….ο γαρ πας νόμος εν ενί λόγω πληρούται, εν τω αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν….. /…. επιθυμίαν σαρκός ου μη τελέσητε…. έργα σαρκός: μοιχεία, πορνεία, ακαθαρσία, ασέλγεια, ειδωλολατρεία, φαρμακεία, έχθραι, έρις, ζήλοι, θυμοί, εριθείαι, διχοστασίαι, αιρέσεις, φθόνοι, φόνοι, μέθαι, κώμοι και τα όμοια τούτοις….)…. /….ο δε καρπός του πνεύματος εστίν αγάπη, χαρά, ειρήνη, μακροθυμία, χρηστότης, αγαθοσύνη, πίστις, πραότης, εγκράτεια….. / ….. αλλήλων τα βάρη βαστάζετε….

 3.3) Τον 4^ο μ.Χ. αιώνα, ο “Ωριγενικός"  μυστικιστής μοναχός Ευάγριος ο Ποντικός συνέταξε ένα «Κατάλογο των οκτώ λογισμών της κακίας», τον εξής:

1) Γαστριμαργία  2) Πορνεία  3) Φιλαργυρία  4) Υπερηφάνεια  5) Λύπη  6) Οργή  7) Κενοδοξία  8) Ακηδία (Αμέλεια).  Ο κατάλογος διαδόθηκε, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης σε συγγράμματα, τελικά έφτασε και μέχρι τον Πάπα της Ρώμης Γρηγόριο Α’, τον “Μέγα”.   

 3.4) Ο  πάπας Γρηγόριος Α΄ (590-604) στην εργασία του «Magna Moralia», “ρετουσάρισε” ελαφρώς τον κατάλογο του Ευάγριου, και μετά ως “Λίστα επτά (το 7 είναι ιερός αριθμός από εποχής Βαβυλώνος) θανάσιμων αμαρτημάτων” τα “σέρβιρε” στους πιστούς….. προς “γνώσιν και συμμόρφωσιν”!  Ο Πάπας κατάταξε τα 7 αμαρτήματα ανάλογα με τη ηθική βαρύτητα που έδωσε στο καθ’ ένα. Όμως όλα, ασχέτως κατατάξεως, τα χαρακτήρισε «θανάσιμα», δηλαδή οδηγούσαν με βεβαιότητα στην αιώνια καταδίκη των ψυχών, παρεκτός κι’ αν ήθελαν τύχουν συγχωρήσεως! Και για την απόλυτη “τεκμηρίωση της μελέτης” του, αποκάλυψε στους περιδεείς αμαρτωλούς ακόμα και το όνομα του τρομερού δαίμονα που ακατάπαυστα “πειράζει” (παρακινεί/προτρέπει) τους ανθρώπους να διαπράττουν την κάθε μια από αυτές!

Ο «Κατάλογος των 7 θανάσιμων αμαρτημάτων του Γρηγορίου Α΄» κατά τη σειρά σπουδαιότητας τους, έχει ως εξής: (Η λίστα, σε άλλα διάφορα συγγράμματα του Μεσαίωνα, εμφανίζει μικροτροποποιήσεις) 

 1^ο /   Αλαζονεία  (superbia)…..     δαίμονας   ο  Aζαζέλ

2^ο /   Οκνηρία  (acedia)………      δαίμονας   ο  Βηλφεγώρ

3^ο /   Λαιμαργία  (gula)……...      δαίμονας  ο  Βελζεβούλ

4^ο /  Λαγνεία  (lussuria)……..      δαίμονας  ο  Ασμοδαίος

5^ο /  Απληστία  (avaritia)……      δαίμονας   ο  Μαμμωνάς

6^ο /  Οργή  (ira)………………          δαίμονας   ο  Σατανάς

7^ο / Ζηλοφθονία  (invidia)……   δαίμονας   ο  Λεβιάθαν

 3.5) Στη συνέχεια και ως «λογική συνέπεια», καθόλου δύσκολο δεν ήταν να συνταχθούν και κατάλογοι των αντίστοιχων Χριστιανικών αρετών, που θα εξασφάλιζαν μία “θέση στον Παράδεισο” για τον πιστό. Με προσθαφαιρέσεις κι’ ανακατατάξεις, δημιουργήθηκαν ουκ ολίγες λίστες, όπως φερ’ ειπείν η πιο κάτω:

1) ταπείνωση 2) ελεημοσύνη 3) σωφροσύνη 4) νηστεία 5) αγάπη 6) μακροθυμία 7) προσευχή...

Σε όλες τις λίστες αμαρτημάτων πρώτη - μακράν - έρχεται η Αλαζονεία / Υπερηφάνεια, η Μητέρα όλων των αμαρτιών! Έτσι, σαν μεγαλύτερη Χριστιανική αρετή αδιαμφισβήτητα προβάλλει η Ταπεινοφροσύνη, άρρηκτα με την Ευσέβεια  συνδεμένη.

4)  ΑΝΤΑΜΕΙΒΕΣ  -  ΤΙΜΩΡΙΕΣ 

Τα τρία βαρύτερα αμαρτήματα για τους αρχαίους ήταν:  «Το αποκτείνειν, το ιεροσυλείν και το προδιδούναι την πόλιν».  Κατά την πιο διαδεδομένη λαϊκή δοξασία της αρχαιότητας, οι τρείς κριτές του Άδη: Μίνωας, Ραδάμανθυς και Αιακός, που κάθονταν στο προαύλιο του παλατιού του Πλούτωνα και της Περσεφόνης, δίκαζαν τους πεθαμένους που κατέφθαναν ατελείωτα με το βαρκάκι του Χάρον(τ)α……… Τιμή ναύλου(ας το έχουμε υπ’ όψη, όλοι θα το χρειαστούμε!): 1 οβολός = 1/6 δραχμής. Μία δραχμή ήταν το μεροκάματο -κατά κανόνα- στην Αθήνα, την αρχαιότητα….. Ανάλογα, με τις αρετές που είχαν επιδείξει, ή τις κακίες (εγκλήματα) που είχαν διαπράξει εν ζωή οι τεθνεώτες, κατευθύνονταν είτε στα Ηλύσια πεδία, είτε στον Τάρταρο.    

Από τις φειδωλές  διηγήσεις των ελαχίστων που τους έτυχε να έχουν επισκεφθεί τον “Κάτω κόσμο” και να έχουν επιστρέψει ξανά στον “Επάνω”….. για να πουν και σε ‘μας που ακόμα ζούμε τι είδαν -τέλος πάντων- κατά την παραμονή τους εκεί, πως ανταμείβονται οι ενάρετοι, πως τιμωρούνται οι κακοί……. Ορφέας, Οδυσσέας, Ηρακλής, Αινείας, Ηρ, Λάζαρος, κόρη του Ιαείρου, Δάντης κ.ά.…… ξεχωρίζω δύο. Αυτήν του Ηρός κι’ αυτήν του Δάντη.  

4.1) O Ηρ του Αρμενίου, το γένος Παμφύλου, “εν πολέμω τελευτήσας”, παρέμενε άταφος στο πεδίο της μάχης. Όταν το πτώμα του περισυλλέχθηκε (αναλλοίωτο!) και τοποθετήθηκε  πάνω σε νεκρική πυρά…. “ανεβίω”! παρ’ όλο που είχαν περάσει από την ημέρα της θανής του 12 ολόκληρες ημέρες («…θάπτεσθαι δωδεκαταίος…»).

Διηγήθηκε ο Ήρας, και η ανθρωπότητα είχε την εξαιρετική τύχη ο “θεϊκός” Πλάτωνας να καταγράψει  (“Πολιτεία” Ι΄614-621) τον “απόλογο” του, όλα τα θαυμαστά πράγματα που είδε και άκουσε κατά την δωδεκαήμερη παραμονή του στον “δαιμόνιο τόπο” όπου βρέθηκε…….. Βεβαιώνει ο Ήρας, λοιπόν, ότι οι από τους δικαστές του Άδη καταδικασμένοι για αδικήματα, πληρώνουν με δεκαπλάσια βασανιστήρια (“αλγηδόνες”) τα ανομήματα που έχουν διαπράξει στην επίγεια ζωή τους, σε αντιδιαστολή με τους δίκαιους και ενάρετους που παίρνουν ανταμοιβή για τις καλές πράξεις τους, κατά την ίδια αναλογία.

Για βαρύτερα αδικήματα, όπως ασέβεια προς  Θεούς και γονείς, ή πατροκτονία και αδελφοκτονία (ο Αρδιαίος ο μέγας είχε διαπράξει και τους δύο αυτούς βδελυρούς φόνους και ο Ηρ ήταν αυτήκοος μάρτυς κάποιων που αναφερόντουσαν στις τιμωρίες που υφίστατο μετά  θάνατον!), οι ποινές των ενόχων ήταν πολύ μεγαλύτερες…..  

4.2.1)  ΔΑΝΤΗΣ - «ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ»: Στις 8 Μαρτίου, Μεγάλη Παρασκευή,  του έτους 1330, ο Φλωρεντιανός ποιητής Dante Allighieri (1265-1321) ξεκινά ένα ταξίδι φανταστικών εμπειριών σε τρεις πελώριους σε έκταση τόπους όπου κατοικούν μόνον όσοι έχουν αποθάνει: Στην Κόλαση, στο Καθαρτήριο, στον Παράδεισο! Αυτός ολοζώντανος, με συντροφιά-οδηγό τον ομότεχνο του Βιργίλιο στο μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής κι από ένα σημείο και μέχρι το τέλος της διαδρομής, την αγαπημένη του Βεατρίκη.

Το ταξίδι του Δάντη κρατά 7 ημέρες. Η ξενάγηση που του δίνεται είναι “φοβερή”. Στη πορεία του συναπαντήθηκε με πλήθος ψυχών, επώνυμων και ανώνυμων, γνωστών του τε και αγνώστων. Αναγνώρισε εκατοντάδες ψυχές, που στη ζωή τους υπήρξαν “μεγάλοι” και τώρα είτε υποφέρουν, είτε ανταμείβονται….. Τίποτα δεν του διαφεύγει απ’ όλους τους τόπους που περιηγήθηκε. Τίποτα δεν παρέλειψε να δει, να διαπιστώσει και μετά την επιστροφή του να καταγράψει στο μεγάλο ποιητικό του έργο, την “Κωμωδία”, στην οποία ο Βοκάκιος έδωσε το χαρακτηρισμό: “Θεία”. Στο έργο αυτό έχει συμπυκνωθεί ολάκερη η σοφία του Μεσαίωνα. Ο Νίκος Καζαντζάκης μετέφρασε την “Θεία Κωμωδία” με απαράμιλλη ομορφιά!

4.2.2) Δάντης και Βιργίλιος ξεκινούν την περιήγηση τους από την «Κόλαση» (Inferno). Είναι ένα τεράστιο χωνί με το πλατύ στόμιο κάπου στην επιφάνεια του Βόρειου ημισφαίριου της γης και την αιχμή του στα βάθη της, στο κέντρο της γης. Αποτελείται συνολικά από εννέα κύκλους με πολλές διαμερισματώσεις, οι οποίοι στενεύουν καθώς κινείται κανείς κατωφερικά. Κάθε κύκλος του Άδη αντιστοιχεί σε συγκεκριμένες αμαρτίες, ολοένα βαρύτερες για τους βαθύτερους κύκλους. Οι δύο περιηγητές συναντούν καθώς κατεβαίνουν διαδοχικά: αβάφτιστα μωρά, ενάρετους ειδωλολάτρες, φιλήδονους, λαίμαργους, φιλάργυρους και σπάταλους, μνησίκακους, αιρεσιάρχες, βίαιους, αποπλανητές, κόλακες, σιμωνιακούς, μάγους, τοκογλύφους, υποκριτές, κλέφτες, κιβδηλοποιούς, προδότες κ. ά.

Οι κολασμένοι βρίσκονται ανάμεσα σε φρικτές τοποθεσίες - χαράδρες - λάκκους, ενώ πλήθος δαιμόνια και άγρια ζώα-φίδια, κρύο-πάγος-βροχή, ζέστη-φλόγες-πίσσα, βρώμες-καπνοί-λάσπες, κλαυθμοί-οδυρμοί, πείνα-δίψα κλπ. κλπ. τους τυραννούν ασταμάτητα. Στον πάτο του Άδη/κέντρο της γης  ο Εωσφόρος!... Μπρρρ!... Γίγαντας, ακούνητος! Τυραννάει με τα έξι χέρια και τα τρία στόματα του, τους τρεις μεγαλύτερους προδότες - κακούργους που έζησαν ποτέ στην Γη, τους…….. Ιούδα, Βρούτο και Κάσιο!

4.2.3) Δεύτερος σταθμός της περιοδείας των δύο ποιητών: «Καθαρτήριο» (Purgatorio). Είναι το υψηλότερο βουνό της γης, βρίσκεται δε στο Νότιο ημισφαίριο της, η μόνη στεριά που υπάρχει σ’ ολόκληρο το Ν. ημισφαίριο. Έχει σχήμα κωνικό και στη επιφάνεια του ξεδιπλώνονται 7 κύκλοι που συμβολίζουν τα 7 θανάσιμα αμαρτήματα. Σε κάθε κύκλο, αμαρτωλοί σε διαδικασία ανάνηψης - κάθαρσης από τις αμαρτίες τους, υπόκεινται σε συγκεκριμένη διαδικασία βασανισμού, ανάλογη και σχετική με το συγκεκριμένο αμάρτημα τους.

Στο καθαρτήριο οι αμαρτωλοί θα βασανιστούν για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, ώσπου να εξαγνιστούν, για να τους επιτραπεί τελικά η ανάβαση στην κορυφή του βουνού, όπου βρίσκεται η Εδέμ, ο επίγειος Παράδεισος. Από τον κατώτερο κύκλο (τον 1^ο), ως τον ανώτερο (τον 7^ο), κατά σειρά ανεβαίνοντας το “βουνό της μεταμέλειας” έχουμε:

1^ος  κύκλος:  Αμαρτία:  ο  Εγωισμός     -    Τιμωρία: Κουβάλημα μεγάλου βάρους.

2^ος  κύκλος:  Αμαρτία:  ο Φθόνος    -   Τιμωρία: Μάτια ραμμένα με σιδερ. κλωστή.       

3^ος  κύκλος:  Αμαρτία:  η Οργή              -    Τιμωρία: Μέσα σε βαρύ καπνό.

4^ος  κύκλος:  Αμαρτία:  η Οκνηρία        -   Τιμωρία: Τρέξιμο ακατάπαυστο.

5^ος  κύκλος:  Αμαρτία:  η Φιλαργυρία  -   Τιμωρία: Δεμένοι με το κεφάλι κάτω.

6^ος  κύκλος:  Αμαρτία:  η Λαιμαργία    -   Τιμωρία: Πείνα και δίψα.

7^ος  κύκλος:  Αμαρτία:  η Λαγνεία        -   Τιμωρία: Μέσα σε φλόγες.

Ο Βιργίλιος, σαν….. ειδωλολάτρης!, δεν έχει δικαίωμα να συνεχίσει παραπέρα από την Εδέμ και να εισέλθει στο επόμενο και τελευταίο στάδιο του ταξιδιού, τους Ουρανούς! Εμφανίζεται η πανέμορφη  Βεατρίκη (Θεία χάρη!), η οποία γίνεται αυτή πλέον η οδηγός του Δάντη στον τερματικό σταθμό, τον Ουράνιο Παράδεισο. Θα του δείξει την μακαριότητα που περιμένει τους ενάρετους!

4.2.4) Ο Παράδεισος (Paradiso) αποτελείται από εννέα ομόκεντρες σφαίρες (Ουρανούς), οι οποίες περιστρέφονται γύρω από την ακίνητη Γη. Οι σωσμένες  ψυχές, κατοικούν στη σφαίρα που τους αναλογεί κατά την αξιολόγηση των καλών τους έργων. Υπάρχει λοιπόν και στον Παράδεισο μια ιεραρχική τάξη. Έτσι, στους Ουρανούς έχουμε (κατά σειρά από χαμηλότερα προς τα ψηλότερα):

 

Σφαίρα 1η:    Σελήνη,         για  όσους δεν κράτησαν όλες τις υποσχέσεις  τους.

Σφαίρα 2η:    Ερμής,           για  όσους έκαναν μεν καλό, αλλά από φιλοδοξία.

Σφαίρα 3η:    Αφροδίτη,     για  όσους αγάπησαν.

Σφαίρα 4η:    Ήλιος,            για  τους θεολόγους και οι φιλόσοφους.

Σφαίρα 5η:    Άρης,             για  πολεμιστές που υπερασπίστηκαν τη θρησκεία.

Σφαίρα 6^η:     Δίας,              για τους ευλαβείς και δίκαιους ηγεμόνες.

Σφαίρα 7η:    Κρόνος,         για τους  θείους οραματιστές.

Σφαίρα 8η:    Άστρα,           για τους ευλογημένους.

Σφαίρα 9η:    Φως           για τις αγγελικές ιεραρχίες και τον….. Θεό!

4.2.5) Ο Δάντης ακολουθώντας την Βεατρίκη ανέρχεται από σφαίρα σε σφαίρα σαν αστραπή και φθάνει πάνω από την 9η Σφαίρα, στον “Έμπυρο Ουρανό”. Το ταξίδι του εδώ τελειώνει. Παραδίδεται από την Βεατρίκη στον Άγιο Βερνάρδο, ο οποίος παρακαλεί την Παναγία να τον πάρει υπό την προστασία της.…… Ο ποιητής βυθίζεται στην ενατένιση του μυστηρίου της Αγίας Τριάδας! Σε μια αστραπή φωτίζεται το μυαλό του και νιώθει με ποιο τρόπο έσμιξε η θεία με την ανθρώπινη φύση, και στη στιγμή αυτή τελεύει τ’ όραμα…… 

5)  ΑΝΑΤΟΛΙΚΕΣ  ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ

5.1) ΙΣΛΑΜ : Στο Κοράνι και στα Ισλαμικά βιβλία υπάρχουν πολλές απαγορεύσεις για τέλεση ανήθικων πράξεων. Ο λόγιος - θεολόγος του 9^ου αιώνα  Ibn abi al-Dunya στα γραπτά του κατακρίνει κακές πράξεις (αμαρτίες) όπως: Οργή, φθόνο, συκοφαντία, αισχρότητα, οινοπνευματώδη, ηδονές.    

5.2) ΙΝΔΟΥΙΣΜΟΣ : Στην Ινδουιστική φιλοσοφία καταγράφονται πάθη και αρνητικές συμπεριφορές που εμποδίζουν τον άνθρωπο να επιτύχει την πολυπόθητη moksha (απελευθέρωση / σωτηρία) του, όπως: Λαγνεία, θυμός, απληστία, μανία, αλαζονεία,  ζήλεια, μίσος, αναισχυντία, αποχαύνωση, απερισκεψία, ψευδαίσθηση.

5.3)  ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ : Στις παραδόσεις και των δύο κύριων σχολών του Βουδισμού: Mahayana (Θιβέτ, Κίνα, Ιαπωνία) και Theravada (ΝΑ Ασία)  με τον όρο «kleshas» αποδίδεται η θλίψη, το αρνητικό (καταστροφικό) συναίσθημα, η στρέβλωση, και  παρομοιάζεται σαν “δηλητήριο” (του μυαλού και της ψυχής). Τα 5 κυριότερα «kleshas» είναι: η αμάθεια (ή η αυταπάτη), ο πόθος (ή το πάθος), ο θυμός (ή η αποστροφή), η αλαζονεία και ο φθόνος.

Κατά τη βουδιστική παράδοση Sarvastivada (πρώιμος/παραδοσιακός βουδισμός) υπάρχουν, και είναι απαγορευμένες, 108 κακίες (στρεβλώσεις / βδελύγματα), όπως: Ξεδιαντροπιά, ασυνειδησία, ζήλια, φιλαργυρία, ενοχή, νωθρότητα, εκτροπή, αποβλάκωση, θυμός, αποσιώπηση κ. ά.           

 6)  ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ   ΚΟΣΜΟΣ

Μετά τον Μεσαίωνα, με την Αναγέννηση και τον “Διαφωτισμό”, πάσης φύσεως οπισθοδρομικές αντιλήψεις δεν έχουν θέση. Σκοταδιστικές θρησκειολογικές θεωρίες,  ξεπερασμένοι όροι και σχολαστικές κατατάξεις, όπως εν πολλοίς οι πιο πάνω και τα συναφή, εγκαταλείπονται. Η αλματώδης επιστημονική πρόοδος και οι κοινωνικές μεταβολές που επήλθαν, άλλοτε βαθμιαία, άλλοτε με επαναστάσεις, μετέβαλαν το τοπίο και στον τομέα της  Ηθικής. Δεν έχασαν εντελώς την σημασία και χρησιμότητα τους -σε άτομα και σε λαούς- οι λεγόμενες παραδοσιακές αξίες και αρετές, ούτε έπαψαν να είναι βλαβερές οι κακίες και τα ελαττώματα που διαχρονικά  χαρακτηρίζουν όλους τους ανθρώπους, αυτά που όλοι οι σοφοί του κόσμου και σ’ όλες της εποχές,  ομόφωνα κατέδειξαν στις διδασκαλίες τους.

Όμως πλέον διακηρύσσονται άλλες πανανθρώπινες αξίες, άλλα οικουμενικά ιδεώδη. Η πολιτισμένη ανθρωπότητα κρίνει τις συμπεριφορές,  ή τις πολιτικές όσον αφορά τα κράτη, πάνω στις αρχές σεβασμού ή καταπάτησης των λεγόμενων “Ανθρωπίνων δικαιωμάτων”. Αυτά κατοχυρώνονται με διεθνείς συμβάσεις, “χάρτες”, και βρίσκονται υπό διαρκή εποπτεία από παγκόσμιους οργανισμούς. Αφορούν τα πάντα: Δικαιώματα και υποχρεώσεις στη ζωή, την υγεία, την μόρφωση, την εργασία, την κατοικία, την μετακίνηση κλπ., με όρους ισότητας, ισονομίας και ελευθερίας.

Ξεφεύγει από τα πλαίσια του παρόντος άρθρου, η επέκταση του και στην παρούσα εποχή, εποχή της τεχνολογίας, επικοινωνίας, των Η/Υ και των “Ανθρωπίνων δικαιωμάτων”.  Κατ’ εξαίρεση, ας διαβάσουμε, χωρίς ανάλυση, τις δύο πιο κάτω “Λίστες προβλημάτων του σύγχρονου ανθρώπου και της κοινωνίας, ”  που βρήκα σε αναζήτηση στο διαδίκτυο.

1^η) : Ισοπέδωση – μοναξιά – εργασιομανία – διατροφή – καταναλωτισμός – κολακεία – αδιαφορία – εγκατάλειψη.    

2^η) : Πλούτος χωρίς εργασία – τέρψεις χωρίς όρια – μόρφωση χωρίς χαρακτήρα – συναλλαγές χωρίς ηθικότητα – επιστήμη χωρίς ανθρωπισμό – θρησκευτικότητα χωρίς θυσία – πολιτική χωρίς αρχές.

 Τέλος, ας σκεφθούμε ότι η πρόοδος δεν επέρχεται από μόνη της, χωρίς να δώσει σκληρή μάχη με την συντήρηση.  Γι’ αυτό, ο αγώνας για το “καλλίτερο” δεν τελειώνει ποτέ…..