ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ στο ποίημα “Ερωτόκριτος” του Β. Κορνάρου

 

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ

στο ποίημα “Ερωτόκριτος” του Β. Κορνάρου

        «Ντροπή στο Έθνος που ακόμα δεν κατάλαβε, ύστερα από πέντε αιώνων περπάτημα, πως, ο ποιητής του Ερωτόκριτου, αυτός είναι ο μέγας του Ελληνικού Έθνους και αθάνατος ποιητής»!

Κ. Παλαμάς, Γράμματα τ. Β΄ (1907)

 Εισαγωγή

      Η αξία του ποιήματος “Ερωτόκριτος” του Βιτσέντζου Κορνάρου, η λογοτεχνική αλλά και η λαογραφική, η  διδακτική κ.ά., είναι πολύ μεγάλη. Το έργο έχει μελετηθεί και επαινεθεί από τους πιο έγκριτους Έλληνες και ξένους φιλόλογους.

      Ο “Ερωτόκριτος” είναι έργο γραμμένο στα τέλη του 16ου αι., σε γλώσσα “γνησιωτάτη δημοτική” /στο ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης. Τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1713 στη Βενετία. Είναι ένα ποίημα ερωτικό - ιπποτικό, 10.010 στίχων. Η Ιλιάδα αποτελείται από 15.693 στίχους, η Οδύσσεια από 12.110.

         Διαδραματίζεται στην Αθήνα, σε χρόνους μακρινούς, στο “κάδρο” του όλος ο Ελληνικός κόσμος, ομαλά ενταγμένος σε μεσαιωνικά πρότυπα. Ρομαντικό ποίημα, υμνεί τον έρωτα και τραγουδά αισθήματα και πάθη, ιπποτικό, παινεύει την ανδρεία περιγράφοντας μονομαχίες, έχθρητες και πολέμους, διδακτικό, προβάλλει ιδεώδη.    

       Σ’ αυτή τη μικρή μου πραγματεία, διερευνώ αν υπάρχουν - και επειδή αναγκαίως υπάρχουν - ποιες, πόθεν, που, και σε ποιο βαθμό φιλοσοφικές επιδράσεις στο ποίημα, γνωρίζοντας ότι αυτό γράφτηκε σε εποχή που η Ευρώπη διένυε τη περίφημη “Αναγέννηση”, περίοδο μεγάλης εξάπλωσης και ακμής των ανθρωπιστικών (ουμανιστικών) ιδεών. Στα λογοτεχνικά, λαογραφικά κ.ά. σπουδαία στοιχεία του ποιήματος, καθόλου δεν θα αναφερθώ.   

        Επιχειρώ, λοιπόν, μέσα από τον, όπως τον έχω αντιληφθεί εγώ, “Ερωτόκριτο”, τον “δικό μου Ερωτόκριτο”, να ανιχνεύσω ψήγματα από τις φιλοσοφικές θεωρίες της αρχαιότητας, σκιές του “ένδοξου παρελθόντος”, που αναδυόμενες από τα βάθη του Μεσαίωνα, εμφανιζόταν  εκείνην την εποχή, του Ουμανισμού – Αναγεννήσεως, αναζωογονημένες.  

       Βασικά, θα με απασχολήσει η λιγότερο προβεβλημένη απ’ αυτές, η Επικούρεια, που είναι καθαρά υλιστική θεωρία. Με την ευκαιρία, θα προβάλλω πολλές δογματικές της θέσεις. Οι άλλες θεωρίες, οι ιδεαλιστικές, η Πλατωνική, η Αριστοτελική και βέβαια η Χριστιανική θεολογία, είναι αρκούντως γνωστές και προβεβλημένες.

        Δύσκολο το εγχείρημα μας! Υπάρχει και το ρίσκο να δημιουργηθούν ανακριβείς εντυπώσεις και  συμπεράσματα, ως από το επίπεδο γνώσεων και ρηχές ή μεροληπτικές αναλύσεις.  Φιλοδοξία μας, πάντως, είναι να συμβάλλομε, βάζοντας ένα μικρό λιθαράκι, στο μεγάλο και λαμπρό εποικοδόμημα του “Ερωτόκριτου”,  το ελληνικό-μεσαιωνικό ποίημα με τις υψηλές διδαχές και τα συναισθήματα, που εκφράζονται με μαγευτικούς στίχους, μέσα στη υπέροχη Κρητική  ντοπιολαλιά.

 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΚΕΦ.1) Το ιστορικό πλαίσιο της εποχής

ΚΕΦ.2) Ο  “Αναγεννησιακός Ουμανισμός” & η Επιστημονική επανάσταση

ΚΕΦ.3) Το πανεπιστήμιο της Πάντοβα

ΚΕΦ.4) Η “Κρητική Αναγέννηση”  

ΚΕΦ.5) Οι “Ακαδημίες” της Κρήτης

ΚΕΦ.6) Πρόδρομοι της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης

ΚΕΦ.7) Ιδεαλιστικές αρχές στον  Βιτσέντζο Κορνάρο

ΚΕΦ.8)  Λουκρήτιου: “Περί της φύσεως των πραγμάτων”

ΚΕΦ.9)  Ο εκδότης της Βενετίας:  Άλδος Μανούτιος

ΚΕΦ.10)  Βασικές αρχές από την Επικούρεια φιλοσοφία, όσον αφορά την:

              10.1) Ποίηση – 10.2) Θρησκεία -  10.3) Φιλία  - 10.4) Τύχη

ΚΕΦ.11)  Αντιπαραβολή: “Ερωτόκριτος”  - “De Rerum Natura”  

ΚΕΦ.12)  Συμπεράσματα

       -       Βιβλιογραφία

ΚΕΦ.13)  ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

          13,1)  Μιχαήλ Θερβάντες «ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗΣ»

          13,2)  Ουίλιαμ Σαίξπηρ «ΟΘΕΛΟΣ»

 

ΚΕΦ.1) Το ιστορικό πλαίσιο της εποχής  

        Καταγράφω, συνοπτικά -ως τίτλους- έξι από τα πιο σημαντικά γεγονότα του ιστορικού και πολιτιστικού πλαισίου της εποχής (τέλη 16ου -αρχές 17ου αι.), και της χώρας (Βενετία / Κρήτη), τα οποία άσκησαν επιρροή στον ποιητή:

      1.1)  Η επιθετικότητα και επέκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας,

               - Η κατάληψη της Κύπρου από τους Οθωμανούς (1570 -1571)

               - Η ναυμαχία της Ναυπάκτου (Lepanto) στις 7-10-1571

      1.2)  -  Η “Γαληνοτάτη (Serenissima)” Δημοκρατία της Βενετίας μεγάλη ναυτική και  

      αποικιακή δύναμη. Το Μεγάλο Κάστρο του Χάνδακα (Candia) κ. άλλα φρούρια.

      1.3)    Ο τυραννικός και διεφθαρμένος Καθολικισμός – Παπισμός. Η Ιερά εξέταση.

      1.4)  -  Η Μεταρρύθμιση, σε Γερμανικές χώρες από το 1517, στην Αγγλία από το 1532.

      1.5)  -  Η Αντιμεταρρύθμιση. Η “Σύνοδος του Τριδέντου” (1545–1563).

      1.6)  -  Η γέννηση της σύγχρονης επιστήμης, με πρώτο αποφασιστικό βήμα 1543.

                  Το 1543 θεωρείται το έτος γέννησης της σύγχρονης επιστήμης, διότι εκείνη τη  

                  χρονιά  εκδόθηκαν δυο πολύ σημαντικά βιβλία:

         - Νικολάου Κοπέρνικου: “De Revolutionibus Orbium Coelestium Libri VI”

         - Ανδρέα Βεσάλιου: "De humani corporis fabrica libri septem"

 (I. Bernand Cohen: Η γέννηση μιας νέας φυσικής, σελ. 29)

        Τα επόμενα βήματα θα γίνουν με τον Γαλιλαίο / “Αγγελιοφόρος των αστεριών” (1610) και τον Νεύτωνα / “Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica” (1687) και έπεται συνέχεια….

 

 ΚΕΦ.2) Ο  “Αναγεννησιακός Ουμανισμός” και  η Επιστημονική επανάσταση

         2.1) Ο  “Αναγεννησιακός Ουμανισμός” 

       H “Αναγέννηση” συνιστά ένα πλατύ και βαθύ πολιτιστικό ρεύμα, μια γενναία στροφή της ανθρωπότητας προς τα γράμματα, την έρευνα και τις τέχνες. Από τον κορμό της “Αναγέννησης” (ή ταυτίζεται με αυτήν) προβάλλει το πνευματικό - ηθικό κίνημα που έλαβε το ιδιαίτερο όνομα: “Ανθρωπισμός” (Ουμανισμός).   

      Ο “Αναγεννησιακός Ουμανισμός”, αναπτύχθηκε και άνθισε στις χώρες της Δ. Ευρώπης στα τέλη του ύστερου Μεσαίωνα (περ.1400 - 1650). Κύρια χαρακτηριστικά του η τάση επιστροφής στις ιστορικές και πολιτισμικές ρίζες της ανθρωπότητας, η νοσταλγία - εξιδανίκευση του ευκλεούς παρελθόντος, η αρχαιολατρία, το πάθος της αρχαιολογίας ….

        Ο πρωτοπόρος της (πρώιμης) Αναγέννησης ποιητής Πετράρχης (1304-1374) είδε τους προηγούμενους αιώνες -αυτό που ονομάζουμε Μεσαίωνα- ως  ένα σκοτάδι (tenebrae), σε αντίθεση με τη φωτεινή εποχή της κλασικής Αρχαιότητας.

          Η “Αναγέννηση” συνένωσε μέγα πλήθος διανοούμενων σε όλη την Ευρώπη να ξαναμελετήσουν, να  ερμηνεύσουν και να μιμηθούν, με νέα-φρέσκια ματιά, όλα τα κείμενα της Ελληνικής και Ρωμαϊκής αρχαιότητας, αυτής που αργότερα αποκλήθηκε με μια λέξη: “κλασσική”.

       Λίκνο του αναγεννησιακού κινήματος, κατά τους περισσότερους, θεωρείται η Φλωρεντία. Πάντως, και η Ρώμη, η Αβινιόν, η Πάντοβα και η Νάπολη έχουν παρουσιαστεί, η καθεμία, ως, πρωτοπόρες κι’ αυτές.   

        Από τους σημαντικότερους πολιτικούς και πολιτιστικούς ηγέτες της Αναγεννησιακής Φλωρεντίας, στην πρώιμη περίοδο της, είναι ο Κολούτσο Σαλουτάτι (1331-1406).  Ως καγκελάριος της Δημοκρατίας της Φλωρεντίας (γραμματέας του κράτους), στη γενιά πριν την άνοδο της οικογένειας των Μεδίκων, υποστήριξε σταθερά την ανθρωποκεντρική, κλασική παιδεία.

          Προήγαγε το έργο νεότερων ανθρωπιστών όπως ο Πότζο Μπρατσολίνι, ο Νικκολό Νίκκολι, ο Λεονάρντο Μπρούνι, κ.ά., ενώ το 1397, έφερε στην πόλη, ως δάσκαλο των Ελληνικών, τον εξέχοντα Βυζαντινό λόγιο Μανουήλ Χρυσολωρά. Ο Κολούτσο Σαλουτάτι έγραψε κάποτε στον Βοκκάκιο: "Πάντα πίστευα ότι πρέπει να μιμηθώ την αρχαιότητα όχι μόνο για να την αναπαράγω, αλλά για να δημιουργήσω κάτι νέο".

      Με την “Αναγέννηση”, και ως από νέα ενδιαφέροντα και τις αναζητήσεις που προέκυψαν, αναβίωσαν και οι παλιές φιλοσοφικές θεωρίες της αρχαιότητας, κυρίως η, παραγκωνισμένη, από τον  Αριστοτελισμό και τον Σχολαστικισμό του Θωμά Ακινάτη, Πλατωνική. 

       Ειδικά ο (Νέο-) Πλατωνισμός  φέρεται να είναι ο πιο κερδισμένος μεταξύ όλων των άλλων εκ της αρχαιότητος φιλοσοφικών θεωριών. Ανανεωμένος, δυναμικός, σε αγαστή συνεργία με τον Αριστοτελισμό και τα Χριστιανικά δόγματα. Και ήταν πολλοί οι ουμανιστές λόγιοι,  λάτρεις της παγανιστικής φιλοσοφίας, που υπηρέτησαν την πολιτική της κραταιάς Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και τον Πάπα της Ρώμης, όχι λίγοι για ιδιοτελείς λόγους.    

       Στο Βατικανό, ο πίνακας του Ραφαήλ “Η Σχολή των Αθηνών” (1509), μπορεί να θεωρηθεί ότι εκφράζει την συνεργία συμπάσης της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, με την εικονιζόμενη (στους άλλους πίνακες του Βατικανού)  Χριστιανική θεολογία.        

       Κατά τον Stephen Greenblatt: «Στον Χριστιανισμό εισέφεραν: Ο Πλατωνισμός το πρότυπό του για την ψυχή, ο Αριστοτελισμός την αρχή του πρώτου κινούντος, ο Στωικισμός το πρότυπο της πρόνοιας».   “Παρέγκλισις / Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας” (σελ.153)

       Οι Αριστοτελικές - Πλατωνικές - Χριστιανικές αντιλήψεις διέθεταν ισχυρή κάλυψη,   θεμελιωμένες σε πληθώρα γνωστών και διαδεδομένων συγγραμμάτων της αρχαιότητας και της θεολογίας. Επίσης, συνιστούσαν δυνατό “βίωμα” των λαών, είχαν και την υποστήριξη της άρχουσας τάξης (εκκλησίες, ευγενείς, γαιοκτήμονες), που ήθελε να κρατήσει τα συμφέροντα της και να μην υπάρχουν ταραχές και αναστατώσεις.

        Οι καιροί, όμως, στο μεταίχμιο 16ου–17ου αι. αλλάζουν. Με την Αναγέννηση και την τυπογραφία, μυριάδες τυπωμένα βιβλία και φυλλάδια, πάσης φύσεως, κυκλοφορούν παντού και προκαλούν συζητήσεις, ενώ αρχίζουν να πληθαίνουν και οι αιρετικές φωνές. Εκτός από τους απέραντους μονολόγους των Πλατωνικών και Χριστιανικών ιδεών, εξαπλώνονται και απόψεις επαναστατικού χαρακτήρα. Ιδέες με λογική “τετράγωνη”. Φορείς των νεωτεριστικών αντιλήψεων οι πιο τολμηροί από την αστική τάξη, αυτοί που θα γίνουν η “μαγιά” της επαναστατικής “τρίτης τάξης” και του Διαφωτισμού τον επόμενο (18^ο) αιώνα.

 

2.2) Η Επιστημονική επανάσταση

       Εκτός από τα θεωρητικά ζητήματα, αναδεικνύονται και αλήθειες για τη φυσική επιστήμη, στις οποίες, άλλοτε, λίγοι πίστευαν, όπως φέρ’ ειπείν……

       …… ότι η Γη είναι κι’ αυτή ένα αστέρι όπως τα αμέτρητα του ουρανού και τ' αστέρια είναι ήλιοι, ότι τα πάντα παντού στο σύμπαν είναι φτιαγμένα με τα ίδια υλικά (άτομα και κενό) σε διάφορους συνδυασμούς και βρίσκονται σε αέναη κίνηση και αλλαγή, ότι τα βαριά αντικείμενα δεν πέφτουν πιο γρήγορα από τα ελαφρύτερα στο κενό, ότι όλα δημιουργήθηκαν και εξελίσσονται τυχαία και όχι σύμφωνα με ένα θεϊκό σχεδιασμό, ότι δεν υπάρχει αθανασία της ψυχής, κλπ. κλπ.….  

          …… χωρίς αυτά τα αλλόκοτα να είναι προκλητικά ή διαβολικά και να τρομάζουν ή να λοιδορούνται, όπως παλιά. Είχε έρθει η ώρα, η ανθρωπότητα θα ανοίξει ένα νέο κεφάλαιο στη Φυσική επιστήμη, βασισμένη πλέον μόνον στη παρατήρηση και το πείραμα. Και οι επιστήμονες, με όλο γρηγορότερους ρυθμούς, φέρνουν στο φως εκπληκτικές ανακαλύψεις.

        Κλονίζεται η κοσμολογία του Αριστοτέλη και η αστρονομία του Κλαύδιου Πτολεμαίου. Το γεωκεντρικό μοντέλο, που με τις ευλογίες της Εκκλησίας διατηρεί ακόμα κύρος,  βρίσκεται σε ραγδαία αποδόμηση, χωρίς υπερβολή “πνέει τα λοίσθια”.

       Kαι το οριστικό τέλος του δεν θα αργήσει να έρθει, μετά την διατύπωση των νόμων του “νομοθέτη του ουρανού” Κέπλερ (“Astronomia Nova ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΤΟΣ”, 1609) και την περιγραφή της Σελήνης και των δορυφόρων του Δία, με το τηλεσκόπιο του Γαλιλαίου (“Αγγελιοφόρος των αστεριών” / Sidereus nuncius, 1610) ……. παρά τις αντιδράσεις των Αριστοτελικών και της Εκκλησίας (δίκη του Γαλιλαίου, 1632), και μια πρόταση συμβιβασμού απόψεων (“Γαλιλαίου: Διάλογος για τα δύο μεγάλα συστήματα του κόσμου”, 1632).

        Μετά τα ελληνιστικά χρόνια, όπου κυρίαρχες ήσαν τρεις φιλοσοφίες, η Στωική, η Επικούρεια και ο Σκεπτικισμός, και μετά τον χιλιετή μεσαίωνα όπου απόλυτα κυριάρχησε ο Χριστιανικός δογματισμός, η Αριστοτελική φιλοσοφία επανήλθε με τον Θωμά Ακινάτη (1225 – 1274).  Πολλοί από τους πρώτους Πατέρες της Εκκλησίας, είχαν διστάσει να συνταχθούν με τον Νεοπλατωνισμό, που σαφώς τους ταίριαζε περισσότερο, από φόβο μη τυχόν και η πιο “sophisticated” θεολογία του, υπερκεράσει και επικρατήσει της δικής τους “inelegant”.

        Η κοσμοθεωρία του Πλάτωνα είναι έντονα μυστηριακή-θρησκευτική. Κατ’ αυτόν, ο  Δημιουργός ο οποίος ταυτίζεται με την “Ιδέα του αγαθού”, έχοντας ως πρότυπα τις “Ιδέες”, προέβη στην διακόσμηση του Σύμπαντος και ούτω πως συγκροτήθηκε ο κόσμος. Ας σημειωθεί ότι η δημιουργία του κόσμου κατά τον Πλάτωνα, δεν έγινε “εκ του μη όντος”, όπως κατά την Χριστιανική διδασκαλία, αλλά διαμορφώθηκε από ήδη προϋπάρχουσα άμορφη ύλη. Πάντως, σύμφωνα με εύστοχη παρατήρηση του κορυφαίου κλασσικού φιλολόγου Ulrich Wilamowitz (1848-1931) ο Πλάτωνας επιμελώς αποφεύγει να ονομάσει Θεό το Αγαθόν…… 

        Ο Θ. Ακινάτης, που άσκησε τεράστια επιρροή, σύρραψε τη Χριστιανική θεολογία με την Αριστοτελική φιλοσοφία, με αποκλίσεις και προς την Πλατωνική, προσπάθησε να  στηρίξει την πίστη με την “Λογική”, με το να επεξηγεί τα μυστήρια της Εκκλησίας με μεθόδους των (φυσικών) επιστημών. Παρ’ όλο που πίστευε ότι η ύπαρξη του Θεού είναι αυτονόητη, διερεύνησε με λεπτομέρεια πέντε επιχειρήματα για την ύπαρξη Του, ευρέως γνωστά ως “Πέντε δρόμοι (ή τρόποι)” (“quinque viae”). Κέρδισε, έτσι, τον τίτλο του πρώτου και μεγαλύτερου εκπρόσωπου του “Σχολαστικισμού”.

        Βάση της επιχειρηματολογίας του Ακινάτη αποτελεί το Αριστοτελικό (ακίνητο) πρώτο κινούν, από το οποίον θεωρεί ότι εκπορεύεται η άπειρη αλυσίδα αιτιών κάθε κίνησης. Έτσι, αναγόμενος από αιτίου εις αίτιον καταλήγει στο πρώτο αίτιο άνευ ποιούντος αιτίου, δηλ. τον Θεό!

        Την αποδεικτική αξία επιχειρημάτων που είχαν διατυπωθεί για ύπαρξη Θεού, ο Καντ (Immanuel Kant, 1724-1804) αχρήστευσε εντελώς…. αντίθετα βέβαια με προηγούμενες εκθέσεις του ιδίου! Αναφερόμενος στο “ιδεώδες του Λόγου”, πραγματεύεται και την “ιδέα του Θεού”, απ’ όπου τα πιο κάτω:  

      1)  Στην “οντολογική απόδειξη” αμφισβητεί το δικαίωμα να συμπεραίνει κανείς, μόνον από την έννοια του θεού, την ύπαρξη του.

         2) Στην “κοσμολογική απόδειξη” βλέπει αποδοχή του ζητούμενου (“petition principi” / “Το εν αρχή αιτείσθαι”), δηλ. αναπόδεικτες προτάσεις να προβάλλονται ως αποδεικτικοί λόγοι.

         3) Στην “τελεολογική ή φυσικό-θεολογική απόδειξη” υποστηρίζει ότι το πολύ…..άν παραδεχτούμε ότι υπάρχει ομορφιά, αρμονία και σκοπιμότητα στον κόσμο….. να οδηγηθούμε στην παλιά έννοια ενός αγαθού Δημιουργού.

         Πάντως, υπογραμμίζει ο Καντ, παραδοχή είτε άρνηση Θεού, είναι εξ ίσου αναπόδεικτοι ισχυρισμοί και μόνο η “πίστη στη ζωντανή πραγματική ενότητα κάθε αντικειμενικότητας”, είναι το μοναδικό ισχυρό κίνητρο για την εμπειρική διερεύνηση κάθε επιμέρους αλληλουχίας των φαινομένων.

      Αυτές, οι ελεύθερες φωνές και τα πορίσματα της επιστήμης,  σε βάθος  χρόνου, ροκάνισαν την αυθεντία και παντοδυναμία των ιδεαλιστικών φιλοσοφικών θεωριών. Οι μορφωμένοι αστοί (cives studiosi), πρωτοπόροι, ανέπτυξαν ιδέες ριζοσπαστικές και  απελευθέρωσαν δυνάμεις δημιουργικές, οι οποίες διαμόρφωσαν τις απαρχές της σύγχρονης εποχής μας, με νέα ιδανικά την μόρφωση και ευημερία για όλους.

       Οι θαρραλέοι, στρέφονται προς άλλα πρότυπα και ιδανικά, ανοίγονται στις χαρές και στις απολαύσεις του βίου, διότι στόχος δεν είναι πια η μετά θάνατον σωτηρία της ψυχής, αλλά η ηδονή.  Σκοπός της ύπαρξης γίνεται έτσι η επιδίωξη της ευδαιμονίας, ως το ανώτατο αγαθό στην παρούσα – μοναδική και ανεκτίμητη ζωή…..

       Και καθώς…. του κύκλου τα γυρίσματα ανεβοκατεβαίνουν…. μετά την “Αναγέννηση”, θα έρθει η εποχή του Διαφωτισμού (17ος και τον 18ος αι.), που υπήρξε μεγαλύτερο και ριζοσπαστικότερο κίνημα.

ΚΕΦ.3) Το πανεπιστήμιο της Πάντοβα

       Το πανεπιστήμιο της Πάντοβα ιδρύθηκε το 1222  από καθηγητές και φοιτητές που έφυγαν από το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια, λόγω της επίθεσης που εδέχοντο εκεί οι ακαδημαϊκές ελευθερίες και τα προνόμια τους. Είναι το δεύτερο αρχαιότερο πανεπιστήμιο στην Ιταλία, παγκοσμίως δε το πέμπτο αρχαιότερο.

       Η πόλη της Πάντοβα ήταν υπό την Βενετία από το 1405 μέχρι την πτώση της Δημοκρατίας της Βενετίας το 1797 με τη Συνθήκη του “Κάμπο Φόρμιο” (μετά την εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Ιταλία).

        Το πανεπιστήμιο συγκροτήθηκε ως “Universitas scholarium”, ένα ελεύθερο σώμα φοιτητών, το οποίο διέπεται από δικούς του νόμους και διοικείται ανεξάρτητα. Όπως και στη Μπολόνια, αρχικά οι ίδιοι οι φοιτητές ψήφισαν το καταστατικό του πανεπιστημίου της Πάντοβα, εξέλεξαν τον πρύτανη μέσα από το φοιτητικό σώμα και επέλεξαν τους καθηγητές και τα μαθήματα. Οι δάσκαλοι πληρώνονταν μέσω εράνων.  Αργότερα, τον 14ο και 15ο αιώνα, η πρόσληψη και  η αμοιβή των δασκάλων έγινε με ευθύνη των δημοσίων αρχών, δηλ. της διοίκησης της Βενετίας.

      Το Πανεπιστήμιο της Πάντοβα συνέβαλε σημαντικά στην αναδυόμενη επιστημονική επανάσταση. Διάσημο στα θεωρητικά μαθήματα της αστρονομίας, των μαθηματικών, της φυσικής και των μεγάλων ανακαλύψεων, και πρωτοπόρο σε  σπουδές ιατρικής και εργαστήρι ανατομίας. Περισπούδαστες ήταν οι σχολές των Legisti ή Giuristi (Νομικών) και Artisti  (Ιατροφιλοσόφων), μάλιστα η τελευταία εθεωρείτο, για αιώνες, η καλλίτερη του κόσμου.

       Το σύνθημα (motto) του πανεπιστημίου, που υποδηλώνει την ελευθερία σκέψης που είχε  παραχωρηθεί σε δασκάλους και φοιτητές, ήταν:

“Universa Universis Patavina Libertas” / "Πλήρης Ελευθερία για όλους, στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα"

        Γεγονός είναι ότι η Δημοκρατία της Βενετίας, ενδιαφερομένη -πρωτίστως- για την ανάπτυξη της με ευημερία, και υπό την πίεση της ανταγωνιστικότητας με άλλες δυνάμεις και τον εξ Ανατολών τρόμο, εγγυόταν ελευθερίες στους πολίτες της, τα δε θρησκευτικά νομοθετήματα του Πάπα τα εφάρμοζε ήπια.  Σε εφαρμογή των ανωτέρω, οι πληθυσμοί που ήλεγχε απολάμβαναν  αρκετές  ελευθερίες, ώστε να μην διαμαρτύρονται.

       Το Πανεπιστήμιο της Πάντοβα ήταν το μόνο στην Ιταλία μετά την Αντιμεταρρύθμιση, που παρέμεινε ανοιχτό στους προτεστάντες φοιτητές και δασκάλους. Έτσι, από τον 15ο αιώνα, και αργότερα βεβαίως, σημαντικές προσωπικότητες σπούδασαν ή δίδαξαν στην Πάντοβα. Οι απόφοιτοι μετέφεραν στις πατρίδες τους γνώσεις και φιλελεύθερα μηνύματα.

       Ο Γαλιλαίος σπούδασε και αργότερα δίδαξε για 18 χρόνια (1592-1610) στο πανεπιστήμιο της. Ο Ουίλιαμ Χάρβεϊ (“De Motu Cordis” / “Σχετικά με το κυκλοφοριακό της καρδιάς”, 1628), σπουδαστής από 1599 έως 1602, αποφοίτησε διδάκτορας ιατρικής. Οι Κοπέρνικος και Βεσάλιος (πιο πάνω αναφερθέντες), ο Λούκαρις, κ.ά. είχαν σπουδάσει εκεί, στη Πάντοβα.

         Οι παραπάνω περιώνυμοι αναφέρονται διότι “πατάνε” στο ίδιο ιστορικό και πολιτισμικό υπόβαθρο με τους σπουδασμένους Κρητο/Βενετούς.

         Οι λόγιοι - κάτοχοι παιδείας, οι συγγραφείς, οι καλλιτέχνες, κ.ά. δυναμικές τάξεις αστών, συχνά ομαδοποιούνταν συγκροτώντας οργανώσεις. Κάθε μία τέτοια οργάνωση, που την έλεγαν “Accademia” (Ακαδημία), ελάμβανε και ένα ιδιαίτερο όνομα, χαρακτηριστικό των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων της, για να διακρίνεται από τις άλλες.

       Μέσα σ’ αυτές τις ομάδες συζητούσαν και σχολίαζαν ζητήματα επίκαιρα, πολιτικά - κοινωνικά - οικονομικά, καθοριστικά της ζωής και της ευημερίας τους. Αστειευόντουσαν με ευτράπελες ή σκωπτικές κουβέντες και χωρατά. Μιλούσαν για παλαιότερα και νεότερα  θρησκευτικά και φιλοσοφικά θέματα. Σε μεγάλη υπόληψη είχαν την αρχαία ελληνική και λατινική ιστορία και φιλολογία. Η ρητορική είχε πρώτο λόγο, ιδιαίτερα θαύμαζαν τον Κικέρωνα και προσπαθούσαν να φθάσουν στο ύψος της γλώσσας και του ύφους του.

        Δημιουργούνται “θεματικές” Ακαδημίες….. Η φυσική φιλοσοφία, για πρώτη φορά σε διαρκή παρουσίαση-προβολή στον σύγχρονο κόσμο, καθιερώνεται με την “Accademia dei Lincei”, που ιδρύθηκε στη Ρώμη το 1603.

       Η “Accademia dei Lincei” (“Ακαδημία των Λυγκαίων” / το όνομά της παραπέμπει στην οξύτητα που πρέπει να έχει η όραση όσων αφοσιώνονται στην επιστήμη, μια φυσιολογική ιδιότητα που χαρακτηρίζει τον λύγκα (το αιλουροειδές σαρκοφάγο ζώο lynx). Υπήρξε από τα παλαιότερα επιστημονικά ιδρύματα στην Ευρώπη, τόπος συνάντησης ανθρώπων με στόχο την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών. Παρήκμασε μετά το 1630, όμως από τις στάχτες των “Λυγκαίων/Lincea”,  το 1657 ιδρύθηκε στη Φλωρεντία η….

       “Accademia del cimento” (“Ακαδημία του πειράματος”), η πρώτη επιστημονική ένωση που ασπάστηκε και χρησιμοποίησε την πειραματική μέθοδο του Galileo Galilei. Ο Γαλιλαίος μετέφερε στη Φλωρεντία το επιστημονικό του έργο, μετά δε το θάνατό του (1642) οι μαθητές του το συνέχισαν και το διεύρυναν,  μέσα στις  συνθήκες ελευθερίας της σκέψης που απολάμβανε τότε η Τοσκάνη.

       Τα πάσης φύσεως θέματα συζητήσεων στις Ακαδημίες, διαρκώς εμπλουτίζονταν και ανανεώνονταν, λόγω της εισβολής νέων γνώσεων και των ακατάπαυστα μεταβαλλόμενων απόψεων των ανθρώπων. Εν πολλοίς δε αυτά διαχέονταν και επιδρούσαν στην όλη κοινωνία.  

        Ως προς τις φιλοσοφικές συζητήσεις, οι σπουδαιότερες και με τις μεγαλύτερες διαφωνίες, ήσαν -ανέκαθεν- η “φύση των πραγμάτων” και ο “σκοπός της ζωής”. 

       Σ’ αυτά τα δύο κεφαλαιώδη ζητήματα, όπως και σε πολλά άλλα, οι δύο μεγάλοι φιλοσοφικοί σχηματισμοί: Ιδεαλισμός – Υλισμός είχαν τελείως διαφορετικές απόψεις.

 Ο δυισμός: Ιδεαλισμός – Υλισμός προτάθηκε από τον Καντ (18ος αι.), έκτοτε έχει καθιερωθεί.

          Μπορούμε, άρα, να συμπεράνουμε ότι, στην επικράτεια της λεγόμενης Δημοκρατίας της Βενετίας, παρ’ όλο που το πραγματικό της πολίτευμα ήταν  αριστοκρατικό – ολιγαρχικό,   στοιχειώδεις πολιτικές ελευθερίες και ικανή παιδεία υπήρχαν και λειτουργούσαν ικανοποιητικά ….. μακράν,  ασφαλώς, από όπως στους καιρούς μας εννοούμε την έννοια της “ελευθερίας”, εξ’ ίσου μακράν όμως και από την “ελευθερία” στις άλλες χώρες, σε πολλές και εντελώς ανύπαρκτη τότε.

       Όλα τα καθεστώτα, και μέχρι τις ‘μέρες μας, εφαρμόζουν μεθόδους βίας. Η περίφημη, και αξιοθέατο της τουριστικής Βενετίας σήμερα, Γέφυρα των Στεναγμών κατασκευάστηκε το 1602/03. Συνέδεε το “Παλάτι των Δόγηδων” (Palazzo Ducale), έδρα του Δόγη και των κυβερνητικών και δικαστικών οργάνων της Δημοκρατίας της Βενετίας από τον 9ο αιώνα,  με τις “Νέες Φυλακές” (Prigioni nuove).  Πήρε το όνομά της διότι οι καταδικασμένοι από το Δικαστήριο, οδηγούμενοι προς τη φυλακή ή την εκτέλεση, μπορούσαν να ρίξουν μια φευγαλέα ύστατη  ματιά, από το παράθυρο της γέφυρας στη πόλη και στην “Ελευθερία”, που ίσως θα έχαναν για πάντα, και να βγάλουν από τα στήθη τους στεναγμό!

        Πάντως, οι, έστω και αυτές οι περιορισμένες, ελευθερίες, σε συνδυασμό με τις επιστημονικές ανακαλύψεις των Κοπέρνικου, Κέπλερ, Γαλιλαίου, Βεσάλιου, Χάρβεϊ κ.ά. ακόμα κι’ αν στο ξεκίνημα τους προβάλλονταν διστακτικά…. διότι ήθελε ιδιαίτερη τόλμη η υποστήριξη  αντι-Αριστοτελικών και αντι-Χριστιανικών ιδεών…… αποσταθεροποιούν, όπως γράψαμε και παραπάνω, τις παλιές κατεστημένες, συντηρητικές θρησκευτικό - πολιτικές ιδεολογίες. Το ερώτημα κατόπιν είναι αν ο αναγεννησιακός άνεμος που πνέει (όσο και όπου πνέει) θα φτάσει, έστω εξασθενημένος (όπερ και συνέβη τελικά)  μέχρι την μακρινή Κρήτη.     

    

ΚΕΦ.4) Η “Κρητική Αναγέννηση”   

        Στην Κρήτη, σαν απόηχος του Ευρωπαϊκού Αναγεννησιακού πολιτιστικού ρεύματος θα γεννηθεί λίγο αργότερα η “Κρητική Αναγέννηση”, που θ’ αποφέρει κοινωνική, οικονομική και πνευματική ανάπτυξη στο νησί, πιο πολύ βέβαια όπως συμβαίνει συνήθως, στα μέλη των  ανώτερων τάξεων (ευγενείς, αστοί, γραμματιζούμενοι).   

       Η Κρήτη, την εποχή της Ενετοκρατίας, αποτελούσε “βασίλειο”, υπό δούκα, ο οποίος έδρευε στον Χάνδακα (Candia). Το “Βασίλειο της Κρήτης”, ουσιαστικά κτήση-αποικία της Γαληνοτάτης, περιελάμβανε τέσσερα τμήματα: Το κεντρικό του Χάνδακα, υπό τον δούκα, και αυτά των Χανίων, της Ρεθύμνης και της Σητείας (από το “La Sitia” => “Λασίθι”), υπό ρέκτωρες.

        Στο Χάνδακα εγκαταστάθηκε και ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος, στις επισκοπές επίσκοποι Λατίνοι. Η Ορθόδοξη Εκκλησία των ντόπιων Ελλήνων, ουσιαστικά ακέφαλη, αντίστοιχα, είχε τους δικούς της “Πρωτοπαπάδες”. Το καθολικό δόγμα έχει παντού την πρωτοκαθεδρία, ωστόσο υπάρχει ανεκτικότητα-ανεξιθρησκεία.

      Η γη είχε διαιρεθεί σε φέουδα, και από 1/3 είχαν πάρει Κράτος, Λατινική εκκλησία, ευγενείς.

        Η Κρητική Αναγέννηση είναι δημιούργημα του Αναγεννησιακού Ουμανισμού, όμως είναι φτωχότερη σε σύγκριση με την μητρική της, την Ιταλική (Στυλιανός Αλεξίου). Ωστόσο αποδεικνύεται παραγωγική σε όλους τους τομείς των γραμμάτων και  Τεχνών……

        Θεολογία, ποίηση, θέατρο, κωδικογράφοι, επαγγελματίες αντιγραφείς χειρογράφων, μουσική, ζωγραφική-αγιογραφία, καλλιγραφία, ανθούν. Δημιουργούνται ακμάζουσες «Κρητικές Σχολές» στο θέατρο και στη ζωγραφική…..

 Ανεδείχθησαν σπουδαίες εκκλησιαστικές προσωπικότητες, όπως οι: Μελέτιος Πηγάς (1550-1601), Μάξιμος Μαργούνιος (1549-1602), Κύριλλος Λούκαρις (1572-1638), όλοι σπουδασμένοι στη Πάδοβα.

        Κορυφαίοι ζωγράφοι οι: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (1541-1614), Μιχαήλ Δαμασκηνός (1530-1592), Γεώργιος Κλώντζας (1530-1608), Εμμανουήλ Τζάνες - Μπουνιαλής, (1610-1690), Θεόδωρος Πουλάκης (1620-1692, Λέος Μόσχος (1620/1630-1690), Φραγκιάς Καβερτζάς (1590/1600-1648), Θωμάς Μπαθάς (1554-1599), μεγάλοι αγιογράφοι του Αγίου Όρους, όπως: Θεοφάνης Στρελίτζας (1490-1559), Τζώρτζης. Η Κρητική παράδοση στην αγιογραφία, παρηκμασμένη οπωσδήποτε, θα συνεχιστεί και μετά την υπαγωγή της νήσου στην Οθωμανική αυτοκρατορία (Ιωάννης Κορνάρος, 1745-1821)

        Δεν πρέπει όμως να μας διαφεύγει κάτι σημαντικό: Ότι δηλ. πολλοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη είχαν ξεκινήσει να πηγαίνουν, και  ομαδικά να εγκαθίστανται, στην Κρήτη πριν την άλωση της από τους Οθωμανούς (1453).  Μετά την άλωση, η μετανάστευση έφτασε σε αποκορύφωμα, και έτσι η Κρήτη κατέστη το "μεγάλο επίκεντρο του Ελληνικού (“Βυζαντινού”) πολιτισμού". Συνεπώς, την “Κρητική Αναγέννηση” πρέπει να την δούμε, συνυπολογίζοντας και τον παράγοντα αυτόν.

      Το ίδιο, αργότερα, θα συμβεί και αντίστροφα, πριν και μετά από την Οθωμανική της κατάκτηση η οποία ολοκληρώθηκε το 1669. Από την Κρήτη θα ξεκινήσει πλήθος λογίων και καλλιτεχνών, που θα σκορπιστεί στην Ιταλία και στις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, και θα πρωτοστατήσει, κατά την Αναγέννηση, στον τομέα των κλασσικών γραμμάτων.

                   Ακόλουθη της “Κρητικής Αναγέννησης”, ως είδαμε, είναι και η (ανα)γέννηση του θεάτρου στο νησί, που ονομάστηκε: «Κρητικό Θέατρο», καθώς και αυτή της λογοτεχνίας, σε όλα τα είδη της. Μέγιστο δε έργο αυτών το ποίημα «Ερωτόκριτος» του Βιτσέντζου Κορνάρου.  Για το μέγεθος της επήρειας της “Αναγέννησης” πάνω στο έργο δεν συμφωνούν όλοι οι μελετητές.

       Η Κρητική Αναγέννηση ευνοείται από την ειρηνική συμβίωση που επιτεύχθηκε (κάποτε)  μεταξύ του ντόπιου πληθυσμού, των Ελλήνων, με τους κατακτητές αποίκους-Ιταλιώτες-Ενετούς. Όχι πως εξέλειψαν ποτέ οι διαφορές μεταξύ των δύο εθνοτήτων, και των δύο Χριστιανικών δογμάτων που εκπροσωπούσαν, όμως οι καιροί των ανοικτών συγκρούσεων είναι μακρινοί. Ενδιάμεσο κρίκο σ’ αυτή την ειρηνική συνύπαρξη αποτελούν οι Ενετο-Κρητικοί, λόγω και του εξελληνισμού τους σε μεγάλο βαθμό, όπως του Βιτσέντζου Κορνάρου.

       Στις πόλεις (τρεις όλες κι’ όλες υπήρχαν: Χανιά- Ρέθυμνο- Χάνδακας) δημιουργούνται σχολές, καλλιεργούνται τα γράμματα και οι τέχνες. Κάποια από τα πολλά μοναστήρια αποκτούν βιβλιοθήκες και γίνονται μικρά ή μεγαλύτερα κέντρα ελληνικής παιδείας.  Αναπτύσσεται η γεωργία, το εμπόριο και η ναυτιλία. Κατασκευάζονται δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, πλατείες, κρήνες.  Πληθαίνει ο αστικός πληθυσμός, επαγγελματίες, έμποροι, τεχνίτες, εργάτες, γιατροί, δικηγόροι και συμβολαιογράφοι.       Απαριθμούνται στον Χάνδακα της ακμής του: 148 συμβολαιογράφοι, 68 γιατροί, 63 δικηγόροι, 41 ζωγράφοι, πολλοί Ιταλο-σπουδαγμένοι….

      Πάντως, η πλειονότητα του πληθυσμού της υπαίθρου εξακολουθεί να αποτελείται από φτωχούς γεωργούς και κτηνοτρόφους, που με δυσκολίες επιβιώνουν, βυθισμένοι στη μιζέρια, την αμορφωσιά και τις δαιμονοληψίες.      

    

ΚΕΦ.5) Οι “Ακαδημίες” της Κρήτης

      Στην Κρήτη, κατά μίμηση που στην Ιταλία και σ’ όλη την Ευρώπη υπήρχαν εκατοντάδες,  φτιάχνονται εκείνην την εποχή, και  “Ακαδημίες”, όπως τις περιγράψαμε παραπάνω. Οι συμμετέχοντες εδώ ήσαν, κυρίως, Ενετοί – Ενετοκρητικοί, οι ευκατάστατοι και οι μορφωμένοι των ανώτερων κοινωνικών τάξεων, που είχαν επίγνωση - αποδοχή της Ιταλιώτικης ταυτότητας τους. Γλώσσα που, επίσημα, χρησιμοποιούσαν η Ιταλική.

      Οι δημιουργηθείσες στην Κρήτη “Ακαδημίες” ήταν τρεις:

- Η Accademia degli Sterili, ιδρύθηκε περί το 1637 στα Χανιά,

- Η Accademia degli Vivi, ιδρύθηκε από τον μαθηματικό και αστρονόμο Francesco Barozzi, 1561, στο Ρέθυμνο, και

- Η Accademia degli Stravaganti, ιδρύθηκε από τον ιστορικό και συγγραφέα Ανδρέα Κορνάρο, 1591, στον Χάνδακα.

       Από όσα γραπτά στοιχεία διασώθηκαν και ως διατείνονται οι μελετητές, η ιδεολογική βάση της “Κρητικής Αναγέννησης” είναι Ιδεαλιστική, στις δε συζητήσεις των Ακαδημιών της Κρήτης κυρίαρχες  φιλοσοφικές απόψεις που διατυπώνονταν ήταν οι Αριστοτελικές, οι  (νεο)Πλατωνικές και βεβαίως οι Χριστιανικές. 

         Θα υπήρχαν και στην Κρήτη, θέλω να πιστεύω, και φιλελεύθερες φωνές, μια προοδευτική συνιστώσα με την οποίαν, το πιθανότερο, θα είχαν συνταχθεί  ολίγοι. Και  αυτή την υπόθεση ενισχύουν οι ονομασίες των Κρητικών Ακαδημιών, όπου διακρίνεται χιούμορ και  αυτοσαρκασμός:    

   Sterili = Μπάσταρδοι (υβριστικώς: Καθάρματα), μούλοι, υβρίδια, αποστειρωμένοι!

   Vivi  = Ζωντανοί – ζωηροί!

  “Stravaganti” = Extravagant / Υπερβολικοί!  

         Τι υποδηλώνουν, άραγε, αυτές οι “μυστήριες” ονομασίες; “Καθάρματα - Ζωηροί - Υπερβολικοί”! Ως προς τι; Μήπως, στην (αντιτιθέμενη) στάση τους απέναντι σε καθιερωμένες αντιλήψεις και συμπεριφορές; Μήπως οι Sterili, Vivi, Stravaganti  δεν θεωρούσαν τους εαυτούς τους συνηθισμένους-παραδοσιακούς ανθρώπους, δηλ. μήπως  ήταν αντισυμβατικοί – αναρχικοί, κατά τους όρους της εποχής;

          Ενδεχομένως, οι πιο ριζοσπάστες απ’ αυτούς να ενεργούσαν ως πρωτοπόροι ενός τύπου “φιλοσοφικού ελευθερισμού”, ενός ριζοσπαστικού ρεύματος που από τον 17ο αι. και μετά, δυναμωμένο, πέρασε ως “λιμπερτινισμός”.

       Οι οπαδοί του “λιμπερτινισμού”, οι “λιμπερτίνοι” (=ελευθεριάζοντες/ελευθερόφρονες) ήσαν, στην πλειοψηφία τους, ελεύθερα σκεπτόμενοι διανοούμενοι. Πάντως, περιγράφονται ως αθεϊστές,  φιλειρηνιστές, φυσιοκράτες στην ηθική, άρα κυνικοί - έκλυτοι - κολασμένοι κλπ. Αυτή η παρέκκλισή τους από τα πολιτιστικά, πνευματικά, ηθικά ή σεξουαλικά πρότυπα της εποχής τους ήταν συνειδητή.

      Τα πιο πάνω ιδιώματα είναι ίδια που, με ισχυρή δόσης διαστρέβλωσης, αποδίδονταν στους Επικούρειους. Η Επικούρεια φιλοσοφία, από την ίδρυσή της («Κήπος των Αθηνών», 306 π.Χ.) επιδίωκε να προσφέρει στους ανθρώπους ελευθερία, την ατομική ελευθερία όπως την ορίζει η μητέρα-φύση, όχι τόσο την πολιτική όπως εκάστοτε προσδιορίζεται από τους  θεσπισμένους από ανθρώπους νόμους. 

      Από τον 16ο αι. και μετά, με την Αναγέννηση - Ουμανισμό, ο Επικουρισμός επανεμφανίζεται στο προσκήνιο της ιστορίας, και το κυριότερο αποκαθίσταται στη σωστή του ιστορική θεώρηση. Επιπλέον, λόγιοι όπως ο Έρασμος (1466-1536) και ο Γκασσαντί (1592-1655), διαπρεπείς και ως θεολόγοι, κάνουν ένα ακόμα βήμα: Επιχειρούν να τον συνδέσουν  με τον Χριστιανισμό….

      Σε ένα φανταστικό διάλογο του Έρασμου, υπό τον τίτλο “Epicureus” , ο Ηδώνιος (sic), από τους χαρακτήρες του έργου, επιχειρεί να δείξει ότι «κανένας δεν είναι πιο επικούρειος από τους θεοσεβούμενους χριστιανούς»!

       Ο Pierre Gassendi, φιλόσοφος, αστρονόμος,  μαθηματικός και διδάκτωρ θεολογίας – ιερέας,  θεωρείται ως “ο αναβιωτής της Επικούρειας φιλοσοφίας” στη νέα εποχή, με τα πρωτοπόρα έργα του:

1) “De Vita, moribus et doctrina Epicuri libri octo” (Λυών, 1647),

2) “De Vita, moribus et placitis Epicuri, seu Animadversiones in librum X Diogenis Laertii (Λυών, 1649)

3) “Syntagma philosophiae Epicuri” (Λυών, 1649).     

  Βλ. στο μπλογκ το άρθρο: “Συρανό ντε Μπερζεράκ” (5/12/2023) 

ΚΕΦ.6) Πρόδρομοι της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης

       Χρήσιμο είναι, για πληρέστερη ενημέρωση και κατανόηση των γεγονότων, στο σημείο αυτό, να πάμε λίγο πιο πίσω στα μεσαιωνικά χρόνια, να αναφερθούμε σε δύο πρόδρομα της Αναγεννήσεως Ευρωπαϊκά ρεύματα, τους  Goliardi  και στους Αβερροϊστές.  

6.1) Οι  Goliardi

        Ας ξεκινήσουμε με τον Πέτρο Αβελάρδο (Petrus Abaelardus / Pierre Abelard, 1079-1142), που υπήρξε μεταξύ των πιο φωτισμένων ανδρών των χρόνων του Μεσαίωνα. Στα χρόνια εκείνα, θεωρείται ο μεγαλύτερος ελευθερόφρων φιλόσοφος, πρότυπο ελεύθερης διακίνησης ιδεών και πρόδρομος αγώνων για ελευθερία και δικαιοσύνη.

        Οι ευαίσθητοι στίχοι του Αβελάρδου για την αγαπημένη του Ελοΐζα (Héloise) Fulbert, στον παράφορο έρωτα τους, όπως και πολλά στοιχεία από την ελληνική μυθολογία, την κλασσική και μεσαιωνική παράδοση, από τους Οβίδιο, Βιργίλιο, Οράτιο, από την εκκλησιαστική παιδεία όπως τις “Sequentiae” (“Ακολουθίες”), την καθημερινή ζωή της εποχής κλπ.…… υπήρξαν πηγή έμπνευσης στην ποίηση μιας κατηγορίας πλανόβιων μουσικών των ύστερων Μεσαιωνικών χρόνων (12ος – 13ος αι.), των, όπως ονομάζονταν, Goliardi.

 

       Οι  Goliardi, κληρικοί περιπλανώμενοι (clerici vagantes), δόκιμοι της ιεροσύνης, του μόνου κλάδου όπου ένας μορφωμένος και ανήσυχος νέος θα μπορούσε να σταδιοδρομήσει, σατίριζαν ασύστολα την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Νοιώθοντας αδέσμευτοι από κάθε αρχή και εξουσία, με κάθε ευκαιρία ύψωναν φωνή διαμαρτυρίας απέναντι σε κάθε αυθαιρεσία και καταπίεση συνειδήσεων.

      Η πρωτοπόρα ποίηση των Goliardi, απορρίπτει τον ασκητισμό και τον ιπποτισμό, εναντιώνεται σε κάθε στείρα ιδεολογία, αγαπά τις ομορφιές της Φύσης και την Ζωή. Απευθυνόταν σε υψηλού πνευματικού επιπέδου κοινό, όπως ήταν και αυτοί οι ίδιοι.

       Δημιουργίες των Goliardi φαίνεται να αποτελούν τα περισσότερα ποιήματα και τραγούδια της γνωστής συλλογής “Carmina  Burana” (12ος – 13ος αι.). Τα ποιήματα αυτά, συνολικά 228, είναι γραμμένα (σχεδόν όλα) στα Λατινικά, παγκόσμια γλώσσα  (lingua franca), της εποχής εκείνης.

        Εξ αυτών τα 98 χαρακτηρίζονται θρησκευτικού-ηθικού περιεχομένου και ύμνοι, ενώ τα υπόλοιπα 130  είναι  τραγούδια της Άνοιξης και του Έρωτα  (Veris  et  amoris), της φύσης, της νεότητας, του ποτού και της διασκέδασης (βακχικά), κοσμικά, ερωτικά, σατιρικά, ειρωνικά, ελευθεριάζοντα, αναρχικά.

       Η ποίηση, της κατηγορίας  “Veris  et  amoris” τραγουδιών των Carmina  Burana,  είναι πρωτοποριακή με πλήθος ιδιοτυπίες και αλληγορίες. Εκπέμπει μηνύματα χαράς της ζωής, αντίθετα με το αυστηρό και ανελεύθερο πνεύμα της εποχής, όπου ο δυστυχής - μίζερος λαός είναι διαρκώς τρομοκρατημένος από τον φόβο του διαβόλου και τη μεταθάνατον τιμωρία.

       Στα “Veris  et  amoris /της Άνοιξης και του Έρωτα”  τραγούδια  η γυναίκα λατρεύεται “ειδωλολατρικά”. Ο Έρωτας εξυμνείται ως “cupiditas” (επιθυμία) και ως  “voluptas” (ηδονή σώματος και ψυχής) κατά το πρότυπο του Οβίδιου, σε αντίθεση με τους ποιητές ιπποτικών έργων. Βιώνεται δε ως “militia amoris” (θητεία/υπηρεσία στην αγάπη), σ’ αντιδιαστολή με την τότε κυρίαρχη αντίληψη ότι οι Χριστιανοί όφειλαν να θεωρούν την ζωή τους ως “militia Christi” (θητεία/υπηρεσία στον Χριστό).

       Ο Έρωτας για τους Goliardi είναι είτε έρωτας αγνός, αυτός που δεν φθάνει στην ολοκλήρωση (“amor purus”), είτε σαρκικός-ολοκληρωμένος που αποβλέπει στην απόλαυση των αισθήσεων και διαρκεί λίγο  (“amor mixtus”). Σε κάθε περίπτωση η γυναίκα παρουσιάζεται ευγενής, δυσπρόσιτη, συνεσταλμένη, ενάρετη, ενώ οι ποιητές εκφράζουν απέχθεια στις εταίρες, τις διεφθαρμένες, αλλά και για τις παντρεμένες ….γιατί είναι ξεδιάντροπη η ηδονή σ’ εκείνες….. Η νεότητα είναι μοναδική και υπέροχη και πρέπει όλοι να την χαρούν όσο διαρκεί…

 Βλ. στο μπλογκ το άρθρο: “Carmina  Burana”(30/9/2020)

 6.2) Οι Αβερροϊστές  

       Ήδη στον 14ο αι., όπως γράψαμε παραπάνω,  η Πάντοβα, με  ξακουστό – πρωτοπόρο - ακμάζον Πανεπιστήμιο είχε καταστεί κέντρο υψηλής Παιδείας. Παράλληλα ήταν πόλη όπου, από πολλά μέρη της Ευρώπης συναντώνται φιλελεύθεροι στοχαστές και αδέσμευτα διαλογίζονται, ασκούν κριτική σε δόγματα - ιδεοληψίες. Η Πάντοβα ήταν μια όαση παιδείας και ελευθερίας, μέσα σ’ ένα κόσμο ταραγμένο, όπου σκοταδισμός και ένας πρωτόγνωρος θρησκευτικός φανατισμός βρισκόταν στο αποκορύφωμά του και στην δίνη του συμ-παρέσερνε όλα τα ελευθερόφρονα πνεύματα, Χριστιανούς, Εβραίους, Μουσουλμάνους.

       Μια σύντομη μνεία για δύο φωτισμένες - πολυσχιδείς προσωπικότητες, γεννημένους την ίδια εποχή (12ος αι.) στην Κόρδοβα της Ανδαλουσίας, τότε πόλη τριών πολιτισμών - “κόσμημα και Κωνσταντινούπολη της Δύσης”, οι οποίοι υπήρξαν πρωτοπόροι στον αγώνα όλης της ανθρωπότητας να ξεφύγει από τα δεσμά των σκοτεινών της χρόνων.    

       Πρόκειται, βεβαίως, για τους: Αβερρόη (1126 - 1198) μουσουλμάνο Μαυριτανό- Άραβα και  Μωυσή Μαϊμωνίδη, Εβραίο της διασποράς (1138-1204). Και οι δύο βαθείς γνώστες της Ελληνικής  φιλοσοφίας, ιδιαίτερα θαυμαστές του Αριστοτέλη.

           «Ο πολυμαθής Αβερρόης, σχόλια του οποίου στα έργα του Αριστοτέλη μετέφρασε, από τα αραβικά στα Λατινικά, γύρω στο 1220, ο Michaelus Scotus, και γνώρισαν μεγάλη διάδοση, πίστευε ότι: «Το δόγμα του Αριστοτέλη είναι η κυρίαρχη αλήθεια και η ευφυΐα του το όριο της ανθρώπινης νοημοσύνης».

          Στον πρόλογο των σχολίων του για την (Αριστοτέλεια) Φυσική, έγραψε:

          «Ο Αριστοτέλης ίδρυσε και ολοκλήρωσε τη Λογική, τη Φυσική και τη Μεταφυσική. Λέω ότι τα ίδρυσε, γιατί όλα τα έργα που γράφτηκαν πριν από αυτόν για αυτές τις επιστήμες δεν αξίζει να μιλήσουμε και έχουν επισκιαστεί από τα δικά του γραπτά. Λέω ότι τα ολοκλήρωσε, γιατί κανένας από αυτούς που τον ακολούθησαν μέχρι την εποχή μας, δηλαδή για σχεδόν χίλια πεντακόσια χρόνια, δεν μπόρεσε να προσθέσει τίποτα σε αυτά τα γραπτά, ούτε να βρει κάποιο σημαντικό λάθος».

 

        Ο Αβερρόης  ξεχώριζε τη πίστη από τη λογική, όπως, 41/2 αιω. μετά,  έκαναν ο Ρενέ Ντεκάρτ (1596-1650) και ο Μπλεζ Πασκάλ (1623-1662). Ο πρώτος που έκανε την πίστη ζήτημα γνώμης που λαμβάνεται στη παιδική ηλικία, και ο δεύτερος καθιστώντας την ένα στοίχημα, στο οποίο ο άνθρωπος θυσιάζει τη λογική του στη πίστη του!

        Τα έργα αυτών των δύο Ανδαλουσιάνων, ιδιαίτερα του Αβερρόη, άσκησαν σημαντική επιρροή αφ’ ενός στις μεγαλύτερες μορφές της της σχολαστικής φιλοσοφίας (θεολογίας) του 13ου αι., Αλβέρτο τον Μέγα, Θωμά Ακινάτη και Ιωάννη Δουνς τον Σκώτο…..  

          Συνδετικός τους κρίκος, φυσικά, ο Αριστοτέλης, της φιλοσοφίας του οποίου τα μεθοδολογικά εργαλεία και τα άλλα επιχειρήματα, τα προσέλαβαν μέσα από τα συγγράμματα του (“Λογική”, κ.ά.), ιδίως  μέσω μεταφράσεων από τα Αραβικά, και τα ενέταξαν στην Χριστιανική θεολογία (Σχολαστικισμός).

          ……. αφ’ ετέρου στους λαούς, που διψούσαν για επιστημονική-φιλοσοφική μόρφωση, σε συνδυασμό με απολύτρωση από θρησκευτικές προκαταλήψεις και στενόμυαλες δοξασίες, ασφυκτιώντας από έλλειψη ελευθερίας σκέψης και δράσης.

         Έτσι, στην Ευρώπη τον 13ο αι. παρουσιάστηκε πολιτιστικό - πολιτικό κίνημα, ονομάστηκε από τον Ernest Renan, «λατινικός Αβερροϊσμός», που συνένωνε όσους διακατέχονταν από προοδευτικές αντιλήψεις. Έντονα πολιτικοποιημένος,  ξαπλώθηκε στην Ιταλία και ιδιαίτερα βέβαια στην Πάδοβα, όπου φιλόσοφοι τον δίδασκαν και από πανεπιστημιακές έδρες.

       Ο «λατινικός Αβερροϊσμός», φαινόταν να σβήνει στην Ευρώπη στα τέλη του 15ου αι. ταυτόχρονα με τα κύρια ρεύματα του μεσαιωνικού σχολαστικισμού Θωμισμό, Σκωτισμό, Νομιναλισμό…… Κυρίαρχο πλέον πολιτιστικό ρεύμα στην Ευρώπη η Αναγέννηση……

       Ο Γερμανός μαρξιστής Ernst Bloch, θεωρεί τον Αβερρόη και τους Αβερροϊστές της Αναγέννησης ως υλιστές, άθεους και επαναστάτες λόγιους, που αντιπαρατίθενται σε εκκλησιαστικές και μοναρχικές αρχές.

       Στους Αβερροϊστές απέδωσαν και το σύνθημα - Δόγμα της διπλής αλήθειας (που κατηγορήθηκε ότι υποκρύπτει την αθεΐα) «Credo fidem esse veram et intelligo quod non est vera»

«Πιστεύω ότι η πίστη είναι αληθινή και καταλαβαίνω ότι δεν είναι».

                             Πάντως..... η φιλοσοφία είναι το προτιμώμενο μέσο πρόσβασης στην αλήθεια!

 

           Ένας απ’ αυτούς, τους μορφωμένους και επαναστατημένους νέους, που όταν μετά τις σπουδές τους στην Πάντοβα επέστρεψαν στις  πατρίδες τους, διέδωσαν τις φιλελεύθερες – αντιδογματικές ιδέες τους, υπέστησαν διώξεις και έγιναν μάρτυρες της ελευθερίας της σκέψης, είναι και ο σπουδαίος Γάλλος ανθρωπιστής Ετιέν Ντολέ.

           Ο Étienne Dolet (1509-1546), μετά την τελειοποίηση των γνώσεων του στα λατινικά γράμματα και ιδιαίτερα στον Κικέρωνα, στην Πάδοβα, γύρισε στη Γαλλία. Εκεί, λόγω της δριμείας αντιθρησκευτικής εκδοτικής δραστηριότητας του, και των αιρετικών – αθεϊστικών του  πεποιθήσεων, μετά από ταλαιπωρίες, θα τερματίσει τη ζωή του πάνω στη πυρά της Ιεράς Εξετάσεως, μάλιστα την ημέρα των 37ων γενεθλίων του…… Τέσσερις τυπογράφοι όπως κι’  αυτός, αφού στραγγαλίστηκαν, στη συνέχεια κάηκαν στο ίδιο μέρος – στο ίδιο έτος, το 1546!    

          Ο Elia del Medigo.  Ένας άλλος οπαδός των δογμάτων των Aβερρόη και Μαϊμονίδη, ακόμη και των πιο ριζοσπαστικών, είναι ο Ελιά ντελ Μεντίγκο / Elia del Medigo (1458 - 1493), γνωστός στους συγχρόνους του ως Helias Hebreus Cretensis, λόγω της Εβραϊκής και Κρητικής καταγωγής του.  

         Γεννήθηκε στην Candia, όπου εκτός από την παραδοσιακή θρησκευτική-ραβινική ανατροφή του, έμαθε καλά ιταλικά, ελληνικά, λατινικά και εβραϊκά, μορφώθηκε και στη φιλοσοφία. Συνέχισε τις σπουδές του στην Πάντοβα, όπου συνδέθηκε (και αργότερα συνεργάστηκε σε μεταφράσεις) με τον συμφοιτητή του Giovanni Pico della Mirandola…...

    

    Ο Πίκο ντέλλα Μιράντολα (1463-1494) ήταν φιλόσοφος, ευγενούς καταγωγής. Έκλεινε προς τον Πλάτωνα και τον νεοπλατωνισμό, η Καμπάλα, η μαγεία και τα Ερμητικά κείμενα (ο αποκρυφισμός, γενικά) τον γοήτευαν, ήθελε να συμφιλιώσει τον πλατωνισμό με τον αριστοτελισμό (καθώς πίστευε ότι χρησιμοποιούσαν διαφορετικές λέξεις για να εκφράσουν τις ίδιες έννοιες), προσέγγιζε δηλ. τις διαφορετικές φιλοσοφίες “Συγκρητιστικά”, γι’ αυτό και οι φίλοι του τον αποκαλούσαν «Princeps Concordiae / Πρίγκιπα της Συμφιλιώσεως».

       Ο φίλος του Pico della Mirandola, ο Elia del Medigo, συνεπής Αβερροϊστής, ήταν ενάντια σε τέτοια ιδεολογήματα….

            Η Ιταλία εκείνη την  εποχή (15ος αι.) “έβραζε”!..... χαμός από φιλοσοφικό-θεολογικές συζητήσεις και φυλλάδια παντός είδους. “Ακαδημίες” κατάσπαρτες στην Ιταλία. Το πανεπιστήμιο της Πάδοβας το πιο σημαντικό κέντρο διδασκαλίας της παραδοσιακής  Αριστοτελικής φιλοσοφίας. Το Πανεπιστήμιο των Παρισίων, το σημαντικότερο για τη σχολαστική φιλοσοφία και θεολογία. Πάπας και Ιερά Εξέταση άγρυπνοι υπερασπιστές της αλήθειας των Ευαγγελίων…..

       Ο Ελιά ντελ Μεντίγκο, μετέφρασε Σχόλια του Αβερρόη, καθώς και σειρά φιλοσοφικών και θεολογικών βιβλίων από τα εβραϊκά στα λατινικά, ενώ δίδαξε σε πόλεις της Ιταλίας μαθήματα “ριζοσπαστικού Αριστοτελισμού”,  δηλ. αναλυτικές ερμηνείες για τις ιδέες του Αβερρόη και άλλων ισλαμιστών σχολιαστών, κερδίζοντας φήμη μεγάλου Αβερροϊστή.  Επέστρεψε στην Κρήτη, όπου πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του.

                                                                                                            Από την ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ: Αβερροϊσμός κ.ά.

       Προαναγγέλλεται η επερχόμενη “Αναγέννηση”, ενώ τα πρώτα  πανεπιστήμια, εκλαϊκευμένης γνώσης και ανεξάρτητα από την Εκκλησία, κάνουν την εμφάνιση τους στον Ευρωπαϊκό χώρο (Μπολόνια, Παρίσι-Σορβόννη, Οξφόρδη-Κέιμπριτζ κ.ά.)….

  

 ΚΕΦ.7) Ιδεαλιστικές αρχές στον  Βιτσέντζο Κορνάρο

        Ο ποιητής Βιτσέντζος Κορνάρος, (Σητεία 1553 - Χάνδακας 1613), απώτερης ενετικής καταγωγής αλλά σχεδόν εξελληνισμένος, διακατέχεται από τις πιο πάνω αναφερθείσες, ιδεαλιστικού χαρακτήρα, πεποιθήσεις,  καθώς γράφουν μελετητές όπως οι:

                 - Δημήτρης Παραδουλάκης: «…..Έχοντας επηρεάσει την σκέψη του Κορνάρου η    

          νέο-πλατωνική   αντίληψη ….» - «….Ο Κορνάρος φαίνεται να άντλησε ασύνειδα

          ή   συνειδητά από την βιβλική και πατερική παράδοση και γραμματεία….».

- Ειρήνη Παπαδάκη: «Νεοπλατωνικές απηχήσεις στον Ερωτόκριτο».

-Μιχάλης Λασιθιωτάκης: «Πετραρχικά μοτίβα στον Ερωτόκριτο».

- Μιχάλης Πιερής: «Πετραρχικές και Δαντικές απηχήσεις στον Ερωτόκριτο».

 

          Αντίθετα, η Ασπασία Παπαδοπεράκη στο βιβλίο της «Ο Λουκρήτιος στον “Ερωτόκριτο”»  διαπιστώνει επιρροές από τον Λουκρήτιο στο ποίημα του Κορνάρου. 

 

ΚΕΦ.8)  Λουκρήτιου: “Περί της φύσεως των πραγμάτων”

 

       Το έργο του Ρωμαίου διαπρύσιου Επικούρειου φιλόσοφου και ποιητή Λουκρήτιου (Titus Lucretius Carus,  94-55 π.Χ.): “Περί της φύσεως των πραγμάτων / De Rerum Natura”, είναι ένα υψηλής λογοτεχνικής αξίας, διδακτικό, φυσιογνωστικό, ηθικό-φιλοσοφικό ποίημα. Ήδη από την αρχαιότητα, το 7.413 στίχων ποίημα, είχε εκτιμηθεί ως αριστούργημα της Λατινικής φιλολογίας….  

 

         Ο Κικέρων (106-43 π.Χ.), πολέμιος του Επικουρισμού, σε επιστολή προς τον αδελφό του Κόιντο, όπου τα δύο αδέλφια φέρεται να συμφωνούν, γράφει ότι η ποίηση του Λουκρήτιου «αστράφτει από την ιδιοφυία και την τέχνη του». 

         Ο  Βιργίλιος (70- 19 π.Χ.), θαυμαστής και ομότεχνος του, στα «Γεωργικά» (στ. 2.490-3) γράφει, και η διατύπωση παραπέμπει ευθέως στον Λουκρήτιο:

           «Ευτυχισμένος αυτός που μπόρεσε να γνωρίσει τα αίτια των πραγμάτων και πάτησε χάμω όλους τους φόβους και υπέταξε την αδυσώπητη μοίρα, το βουητό του αχόρταγου Αχέροντα».….

         Και ο Οβίδιος (43 π.Χ. – 17 μ.Χ.): «Οι στίχοι του υπέροχου Λουκρήτιου τότε μόνον θα χαθούν,  όταν ξημερώσει η ‘μέρα που ο κόσμος θα παραδοθεί στον όλεθρο».

 

       Εξαφανισμένο επί αιώνες, βρέθηκε απρόσμενα σε Γερμανικό μοναστήρι το 1417 από τον λόγιο-ουμανιστή Poggio Bracciolini. Τυπωμένο κυκλοφόρησε μετά από 56 χρόνια. Λειτούργησε ως μια διακήρυξη ρηξικέλευθων αντιλήψεων, σαν ένα μανιφέστο επικινδύνων ανατρεπτικών ιδεών. Για αιώνες μετά την επανέκδοση του υπήρξε καταλυτικό - επιδραστικό.

        Η πρώτη τυπωμένη έκδοση του “De Rerum Natura” έγινε στην Brescia (1473), και ακολούθησαν εκδόσεις του στην Μπολόνια, στη Φλωρεντία, στη Βενετία (από τον Άλδο Μανούτιο), στο Παρίσι….. μια σπουδαία έκδοση του, σχολιασμένη από τον Γάλλο λόγιο  Denis Lambin / Dionysius Lambinus, τυπώθηκε το 1564…… στην Αμβέρσα (1566).

       Αργότερα, άρχισε να μεταφράζεται από τα Λατινικά και σε εθνικές γλώσσες. Στην Ιταλική τον 17ο αι., στην Αγγλική από τον Thomas Creech, έμμετρα (Οξφόρδη, 1682).

          Το έργο “De Rerum Natura” (σύντ. DRN) είναι αφάνταστα σημαντικό για την Επικούρεια φιλοσοφία, και για τον πρόσθετο λόγο ότι όλα τα αυθεντικά, πολλές δεκάδες, βιβλία του Επίκουρου πολύ διαδεδομένα στην ύστερη αρχαιότητα, εξαφανίστηκαν παντελώς από του προσώπου της γης, από το ξεκίνημα του μεσαίωνα. Περιέχει, σχεδόν πλήρως, και τα τρία μέρη της Επικούρειας φιλοσοφίας: Κανονικόν, Φυσική, Ηθική.  

       1) Το Κανονικόν είναι η θεωρία της γνώσης…… με τα τέσσερα κριτήρια της αληθείας της, τα δύο αξιώματα που απορρέουν από την παρατήρηση της φύσης, την εμπειρική μεθοδολογία της επιμαρτύρησης (ή αντιμαρτύρησης), την αποδοχή πολλών θεωριών με αντικειμενικότητα…… και τέλος με τον επιλογισμό (επαίσθηση), όρο που ο Επίκουρος χρησιμοποιούσε για να υποδηλώσει την νοητική επεξεργασία των αισθήσεων και την παραγόμενη αντίληψη (κατανόηση).

           Οι αισθήσεις αποτελούν την αληθινή φύση του ανθρώπου, γιατί εάν, υποθέσουμε, ότι αφαιρούσαμε τις αισθήσεις από τον άνθρωπο, δεν θα του έμενε απολύτως τίποτα, ούτε η ζωή.

       2) Η Φυσική (Φυσιογνωσία), θεμελιώνεται στην εγκυρότητα των αισθήσεων, την παρατήρηση, το πείραμα και την επαγωγική (Inductive) λογική μεθοδολογία, την “από το μερικό στο γενικό”, την “από κάτω προς τα πάνω” λογική (botton – up logic). Στηρίζεται στην Δημοκρίτεια ατομική θεωρία, με λίγες, αλλά σωστές, διορθώσεις και είναι συμπληρωμένη με την ιδιοφυή-καινοτόμα ιδέα της “παρέγκλισης” (αφορά μια κίνηση κατά παρέκκλιση, απρόβλεπτη, αναίτια/sine causa, των στοιχειωδών σωματιδίων), θεωρία σημαντικότατη, που εκπληκτικά συνάδει με την σύγχρονη φυσική για τον μικρόκοσμο.

        Η κύρια χρησιμότητα της, προσιτής σε όλους, Επικούρειας φυσιογνωσίας δεν είναι απλά η ικανοποίηση της φυσικής ανθρώπινης  περιέργειας. Είναι η ωφελιμότητα να γαληνεύσει τον άνθρωπο από ταραχές, οδηγώντας τον έτσι στην ευδαιμονία (ευτυχία0.  

        3) Η Ηθική, βασισμένη στα προηγούμενα δύο μέρη (της Επικούρειας φιλοσοφίας), παρέχει ρεαλιστικές  συμβουλές-προτροπές που έχουν κύριο στόχο την απομάκρυνση του ανθρώπου από τον φόβο του θανάτου,  συνεπακόλουθα, την επίτευξη ευδαιμονίας, που αποτελεί τον τελικό σκοπό του.    

 

      Το “De Rerum Natura” έδρασε σαν βραδυφλεγής βόμβα στις βάσεις της κοινωνίας. Και αυτό δεν οφειλόταν μόνον στη σφοδρή - ανελέητη πολεμική του στις θρησκειολογικές αντιλήψεις. Σαν επιστημονικό βιβλίο φυσικής, τα ακράδαντα επιχειρήματα του  υπέρ…….  της ατομικής θεωρίας, όπως πιο πάνω γράψαμε συμπληρωμένης με την θεωρία της “παρέγκλισης”, της υπάρξεως άπειρων κόσμων σαν τον δικό μας που γεννιούνται και πεθαίνουν, της αέναης αλλαγής-φυσικής επιλογής-εξέλιξης των ειδών, της χωρίς μεταφυσική, λογική εξήγηση των φυσικών φαινομένων κλπ.…… δεν ήταν λιγότερο επικίνδυνα από την αθεΐα του και την θέση του για την θνητότητα της ψυχής.

        Και ο λόγος ήταν ότι απειλείτο η αυθεντία του μέγιστου θεωρούμενου φιλόσοφου της αρχαιότητας, του Αριστοτέλη, του συνδεμένου, τόσο με τις κρατούσες κοσμολογικές θεωρίες  (γεωκεντρικό σύστημα, θεϊκός-αδιασάλευτος ουρανός, τέσσερα στοιχεία κλπ.)  όσο και  με την θεολογία, μέσω των Σχολαστικιστικών ακροβασιών του Ακινάτη.

  Βλ. και κεφ.2.2:  Η Επιστημονική επανάσταση.

        Μάλιστα, ήταν εποχές που οι Ιεροεξεταστές δεν προλάβαιναν να εκδίδουν θανατικές  καταδικαστικές αποφάσεις ενάντια στους  “αιρετικούς” της πίστης των ιδεών αυτών!  

       Το 1516 στην Φλωρεντία απαγορεύτηκε η ανάγνωση του DRN στα σχολεία. Το 1549 προτάθηκε να υπαχθεί στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων, το διαβόητο “Index Librorum Prohibitorum”, αλλά, ως μύθος εθνικού συγγραφέα-προγόνου τους, αυτό απετράπη από έναν ισχυρό καρδινάλιο, ο οποίος μάλιστα αργότερα έγινε Πάπας!.... Σίγουρα, δεν ήταν δυνατόν να κουκουλωθεί ένα τέτοιο βιβλίο, οι επιμελημένες εκδόσεις του κυκλοφορούσαν ήδη πλατιά.

       Αλλά και το φημισμένο έργο: «Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων»/ απλά «Βίοι φιλοσόφων» του Διογένη Λαέρτιου (3ος αι. μ.Χ.), από το έτος 1433 που μεταφράστηκε στα Λατινικά από τον  Ambrogio Traversari γνώρισε διάδοση. Το 10ο (Χ) βιβλίο των «Βίων των φιλοσόφων» αναφέρεται αποκλειστικά στον Αθηναίο φιλόσοφο Επίκουρο και την θεωρία του, μάλιστα δυσανάλογα εκτενέστερα από όλους τους άλλους φιλόσοφους, διότι η Επικούρεια φιλοσοφία, που ως γράψαμε ήκμασε κατά τους τελευταίους αιώνες της αρχαιότητας, υπήρξε το τελευταίο από τα φιλοσοφικά συστήματα που επέζησαν για κάποιο χρονικό διάστημα μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού.

       Ο Ambrogio Traversari υπήρξε διάσημος θεολόγος και Ελληνιστής. Οι γνώσεις του στα Ελληνικά γράμματα οφείλονται στον δάσκαλο του Μανουήλ Χρυσολωρά.

                 Επαναφορά της Επικούρειας φιλοσοφίας, λοιπόν, έχουμε με τα συγγράμματα στην  γλώσσα των διανοουμένων -Λατινική- των Λουκρήτιου και Διογένη Λαέρτιου (και με άλλων συγγραφέων από τον 12ο -13ο αι. και μετέπειτα), που, εκτιμώ, δεν θα τα αγνοούσαν, τουλάχιστον ως τίτλους και περιεχόμενο, οι Ενετοκρητικοί λόγιοι.

       Θα είχαν, ίσως, ακούσει συζητήσεις γι’ αυτά και δεν θα τους ήταν και δύσκολο να τα προμηθευτούν και να τα διαβάσουν, τόσο σπουδαία που αναγνωρίζονταν από τους ουμανιστικούς κύκλους. Και ο Ανδρέας Κορνάρος, αδελφός του ποιητή Βιτσέντζου, διανοούμενος, υπήρξε όχι μόνον μέλος, αλλά και ο ιδρυτής της Accademia degli Stravaganti (1591) του Χάνδακα…..

 

ΚΕΦ.9)  Ο εκδότης της Βενετίας:  Άλδος Μανούτιος

       Κυρίαρχος στο χώρο του, εκδότης και τυπογράφος στη Βενετία την εποχή της ακμής της Αναγέννησης, ήταν ο ουμανιστής  Άλδος Μανούτιος (1452 – 1515). Δεν ήταν μόνον εκδότης -  τυπογράφος, αλλά και σε μεγάλο βαθμό μελετητής και μεταφραστής.  Οι εκδόσεις του, με έργα κλασικών (αρχαία ελληνική φιλολογία), έγιναν περίφημες σε όλη την Ευρώπη. Εξέδωσε, καθώς παραπάνω γράψαμε, και το “De Rerum Natura” του Λουκρήτιου. Ο κατάλογος των εκδόσεων του τεράστιος, σ’ αυτές δε προλόγιζε πάντα στα ελληνικά, άριστος γνώστης και καθ’ ημέραν χρήστης της γλώσσας μας. 

        Είχε επιστρατεύσει πλήθος μελετητών της ελληνικής γραμματείας. Από τους πρώτους που εκτύπωσαν πληθώρα βιβλίων με ελληνικούς χαρακτήρες, μεταξύ αυτών χειρόγραφα της πολύτιμης συλλογής του Βησσαρίωνα του Τραπεζούντιου. Για να σελιδοποιούν και να επιμελούνται χειρόγραφα, καθώς και για να δειγματίσουν καλλιγραφικές ελληνικές γραμματοσειρές, είχε προσλάβει Κρητικούς λόγιους, όπως το Μάρκο Μουσούρο και τον Αρσένιο Αποστόλη. 

              Ο Άλδος Μανούτιος πέθανε φτωχός, έχοντας αφήσει στην ανθρωπότητα ένα πλούσιο έργο ελληνικής φιλολογίας.  Ως λόγιος, υπήρξε κοιτίδα ουμανισμού και ελληνισμού. Με στόχο να προάγει τις ελληνικές σπουδές, το 1502 ίδρυσε τη «Νέα Ακαδημία», ίδρυμα αποκλειστικά για κλασικές ελληνιστικές σπουδές. Τα μέλη έπρεπε απαραιτήτως να μιλούν ελληνικά, να φέρουν ελληνοποιημένο το όνομά τους καθώς και τους τίτλους των έργων τους. Ένα από τα μέλη ήταν και ο  Έρασμος

- // -

       Τελειώνοντας με τα περί του πολιτιστικού περιβάλλοντος της εποχής, θα αναζητήσουμε στη συνέχεια, μέσα στο επικό ποίημα του “Ερωτόκριτου”, τα σημεία  που συμφωνούν, ή αντιτίθενται, στο φιλοσοφικό ποίημα του Λουκρήτιου “Για τη φύση  των πραγμάτων” και την προοδευτική συνιστώσα της Αναγέννησης γενικότερα.

        Να διευκρινίσουμε ότι εμείς οι απλοί άνθρωποι, μέσα στη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία, αναζητούμε ελευθερία και χαρά.

       Προηγούμενα, ας καταγράψουμε από την Επικούρεια φιλοσοφία τις βασικές αρχές της, σε τέσσερα μεγάλα θέματα: Την ποίηση, την θρησκεία, την φιλία και την τύχη.

ΚΕΦ.10)  Βασικές αρχές από την Επικούρεια φιλοσοφία

 ΑΦΟΒΟΝ Ο ΘΕΟΣ

ΑΝΥΠΟΠΤΟΝ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ

ΚΑΙ ΤΑΓΑΘΟΝ ΜΕΝ ΕΥKTHTON

ΤΟ ΔΕ ΔΕΙΝΟΝ ΕΥEΚKΑΡΤΕΡΗΤΟΝ

 Φιλόδημου: “ΤΕΤΡΑΦΑΡΜΑΚΟΣ”

   ΚΕΦ.10,1)  Όσον αφορά την ποίηση:

          Κατά τον Επίκουρο: “Μόνον ο σοφός είναι σε θέση να μιλήσει σωστά για ποίηση και μουσική^.  ο ίδιος βέβαια δεν θα γράψει ποιήματα”.

          «Μόνον τε τον σοφόν ορθώς αν περί μουσικής και ποιητικής διαλέξασθαι^. ποιήματά τε ἐνεργείᾳ οὐκ ἂν ποιῆσαι»    (Διογένης Λαέρτιος, Χ 121)

          Διακεκριμένοι συγγραφείς της αρχαιότητας, σε κείμενα τους, παραθέτουν στοχασμούς φιλοσόφων…… τους οποίους ακολούθως συχνά (κατά)κρίνουν.  Σχετικά με τις απόψεις του Επικούρου για την μουσική και το θέατρο, οι Σέξτος, Κικέρων, Πλούταρχος, Πρόκλος, έχουν γράψει:

 

      - «Η μουσική…..δεν συντελεί στην ευδαιμονία, της αρέσει η σκόλη, το κρασοπότηρο, το ρεμπελιό…..» (Σέξτος)

      - «Η ποίηση δεν δίδει καμιά στέρεη ωφέλεια. Το πολύ είναι μια διασκέδαση» (Κικέρων, De Finibus)

       - «Τη χειρότερη θέση έχει το παραμύθι, οι ψευτιές που κοπανάν οι αοιδοί. Γι’ αυτό η προκατάληψη της σχολής για τους ποιητές και η λίγη ευλάβεια ακόμα και στον Όμηρο». «Ποιητική τύρβη….Ομήρου μωρολογήματα» (Πλούταρχος)

       - «Οι Πλατωνικοί μύθοι πάνε δίπλα με τους Ομηρικούς κι είναι στην ουσία από την ίδια οικογένεια» (Πρόκλος)

ΧΑΡ. ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ «ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ / Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΟΨΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ», σελ. 223

          Αρνητική άποψη, επίσης, ο Επικουρισμός είχε και για την ρητορική – σοφιστική. 

- Ο Μητρόδωρος, στο βιβλίο 9 τόμων "Εναντίον των Σοφιστών":

        «Φύσις γαρ εστίν η κατορθούσα (=που ορθώνει-εδραιώνει) λόγους,  τέχνη δε ουδεμία».

           Στις τέχνες συγκαταλέγονται η ρητορική και η ποίηση.

-  Ο Stephen Greenblatt (σελ.309) γράφει:  «Ο Επίκουρος ήταν καχύποπτος απέναντι στην ευφράδεια και πίστευε ότι η αλήθεια θα πρέπει να διατυπώνεται με σαφή και ανεπιτήδευτο πεζό λόγο»…..   

 

ΚΕΦ.10,2)   Όσον αφορά την θρησκεία:

     -  «ἀσεβὴς δὲ οὐχ ὁ τοὺς τῶν πολλῶν θεοὺς ἀναιρῶν, ἀλλ' ὁ τὰς τῶν πολλῶν δόξας»

              “Και ασεβής δεν είναι αυτός που δεν αποδέχεται τους θεούς των πολλών ανθρώπων, αλλά αυτός που αποδίδει στους θεούς αυτά που  (τους αποδίδουν)  οι πολλοί”

Επίκουρος, προς Μενοικέα, 123

            -  «Αυτοί που φαντάζονται πως όλα τα τακτοποίησαν οι θεοί για χάρη των ανθρώπων, είναι φανερό πως έχουν ξεστρατίσει από το δρόμο της αλήθειας»

 “De Rerum Natura” ΙΙ, 175-177

      -   “….. tantum religio potuit suadere malorum”

              ”….σε τέτοια ύψη κακού η θρησκεία μπόρεσε να οδηγήσει τους ανθρώπους”

                         Λουκρήτιου: DRN I, 101 ...... Ο Βολταίρος έγραψε ότι τούτος ο στίχος θα ζει  όσο υπάρχουν άνθρωποι

       ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

 (1)       Οι Επίκουρος και Λουκρήτιος, υλιστές και οπαδοί της ατομικής θεωρίας, αγωνίστηκαν ενάντια στη θρησκοληψία και σε κάθε είδους  δεισιδαιμονίες και προλήψεις, μάλιστα ήσαν οι μόνοι. Το “De Rerum Natura” είναι, απροκάλυπτα και σκληρά, αντιθρησκευτικό έργο. Χαρακτηριστικό είναι και το πιο κάτω απόσπασμα, από ένα Επικούρειο σκεπτικό που μας διέσωσε ο Σκεπτικιστής φιλόσοφος του 2ου-3ου μ.Χ. αι. Σέξτος ο Εμπειρικός:

       “Αυτός που λέει ότι υπάρχει θεός, ισχυρίζεται ότι ο θεός είτε προνοεί για τα εγκόσμια είτε ότι δεν προνοεί, και ότι, αν προνοεί, προνοεί είτε για τα πάντα είτε για κάποια πράγματα.

        Αλλά αν προνοούσε για τα πάντα, δεν θα υπήρχε το κακό και η κακία στον κόσμο. Όμως λένε ότι τα πάντα είναι μεστά από κακία. Άρα δεν μπορούμε να πούμε ότι ο θεός προνοεί για τα πάντα. Αν όμως προνοεί για κάποια πράγματα, τότε γιατί για άλλα προνοεί και για άλλα όχι;

        Δηλαδή, ο θεός και θέλει και μπορεί να προνοεί για τα πάντα, ή θέλει αλλά δεν μπορεί, ή μπορεί αλλά δεν θέλει ή ούτε θέλει ούτε μπορεί.  Αλλά εάν ήθελε και μπορούσε θα προνοούσε για τα πάντα, αλλά όμως δεν προνοεί για τα πάντα σύμφωνα με τα προλεγόμενα.

        Ωστόσο εάν θέλει και δεν μπορεί, είναι πιο αδύναμος από την αιτία που δεν μπορεί να προνοεί για όσα δεν προνοεί. Είναι όμως αντίθετο με την έννοια του θεού να είναι πιο αδύναμος από κάτι άλλο. Εάν πάλι μπορεί να προνοεί για τα πάντα και δε θέλει, τότε θα μπορούσε να θεωρηθεί κακόβουλος.

        Αν όμως ούτε θέλει ούτε μπορεί, είναι και κακόβουλος και ανίσχυρος, πράγμα που αποτελεί ασέβεια να λέγεται για τον θεό. Άρα ο θεός δεν προνοεί για τα εγκόσμια”.

 (2)    Αυτά που περισσότερο ενοχλούσαν στην Επικούρεια φιλοσοφία - και για τα οποία   αντιμετώπισε σφοδρές επικρίσεις - ήταν ότι ο Επίκουρος:

1) Αρνείτο την Θεία Πρόνοια (άρα, και την χρησιμότητα του ιερατείου)

2) Δεν πίστευε στην αθανασία της ψυχής

3) Πίστευε ότι τα φυσικά φαινόμενα διέπονται από νόμους της φύσης (κυρίως), αλλά και από το τυχαίο γεγονός

4) Πίστευε στην ελεύθερη βούληση, που συνεπάγεται ευθύνη για την απόφαση

5) Πίστευε στη ύπαρξη πολλών κόσμων, δεν αποδεχόταν την αιωνιότητα τους

6) Θεωρούσε ύψιστο αγαθό την ηδονή και στόχο ζωής την ευδαιμονία…..

   (3)      Ως προς την έννοια “ηδονή”:  

        Η ηδονή (ευχαρίστηση) είναι ο φυσικός τελικός σκοπός όλων των όντων, σύμφυτη άρα και με τη δική μας φύση. Η επιδίωξη της με φρόνηση και με εγκράτεια (προκειμένου να αποφεύγονται ασθένειες, δυστυχία, όνειδος, τιμωρία από τους νόμους) είναι απόλυτα ορθολογική πράξη.

        Ο πόνος είναι το αντίθετο αυτής. Ό,τι είναι σύμφωνο με τη φύση είναι αγαθό, εκείνο που είναι αντίθετο μ’ αυτήν είναι κακό. Η ηδονή είναι λοιπόν το αγαθό, και ο πόνος το κακό.

        Ο Επίκουρος διακρίνει δύο είδη της ηδονής. Την “κινητική”, της παρούσας στιγμής,  αυτή που αντλείται από την διαδικασία για την ικανοποίηση της επιθυμίας, και την “καταστηματική”, αυτή που, διέπεται από το λογικό και, απολαμβάνει κανείς όταν  ικανοποιεί τις φυσικές και αναγκαίες επιθυμίες του, συγχρόνως απουσιάζει ο πόνος. Πρόκειται για την πραγματικά ευδαίμονα ζωή, την σε συμφωνία με την φύση μας.     

        Ο Επίκουρος καθαρά προκρίνει, βέβαια, την “καταστηματική ηδονή”, σκοπό (τέλος) της ζωής.  Ακόμα, συνιστά ο άνθρωπος να αποφεύγει όποια ηδονή επιφέρει πόνο, αλλά να μην αποφεύγει τον πόνο, εάν ως συνέπεια έχει την ηδονή.

       «Ὅταν οὖν λέγωμεν ἡδονὴν τέλος ὑπάρχειν, οὐ τὰς τῶν ἀσώτων ἡδονὰς καὶ τὰς ἐν ἀπολαύσει κειμένας λέγομεν, ὥς τινες ἀγνοοῦντες καὶ οὐχ ὁμολογοῦντες ἢ κακῶς ἐκδεχόμενοι νομίζουσιν, ἀλλὰ τὸ μήτε ἀλγεῖν κατὰ σῶμα μήτε ταράττεσθαι».

 Επιστολή προς Μενοικέα (Δ.Λ. Χ 131)

  (4)      Ως προς την σχέση της ηδονής με τις αρετές:

             Τέσσερις είναι οι βασικές, κλασσικές  αρετές στην Ελληνική Αρχαιότητα: Η σοφία, η ανδρεία, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη. Πολλές οι αρετές, μία η υπέρτατη (prima inter pares) στην οποίαν -κατά κάποιον τρόπο- ανάγονται οι υπόλοιπες, χωρίς αυτή να ανάγεται σε άλλη. Άρα, η θεωρούμενη ως ύψιστη αρετή, συνιστά και το τέλος, με τη διπλή σημασία της λέξης,  πέρας της διαδικασίας ταξινόμησης των αρετών, και σκοπό της φιλοσοφικής θεωρίας

         Κάθε φιλόσοφος έχει άλλη κατάταξη αξιών – αρετών.  Κατά τον Επίκουρο η φρόνηση είναι χρησιμότερη ακόμα και από την ίδια τη φιλοσοφία! Η φρόνηση, από την οποίαν απορρέουν όλες οι άλλες αρετές, είναι αυτή που διδάσκει ότι «τὸ ζῆν ἡδέως» είναι αχώριστο από τις λοιπές αρετές……

            «Γι’ αυτό είναι πολυτιμότερη από την φιλοσοφία η φρόνηση, από την οποία απορρέουν όλες οι άλλες αρετές, και είναι αυτή που διδάσκει ότι δεν είναι δυνατόν να ζει κανείς ευχάριστα αν η ζωή του δεν έχει φρόνηση, ομορφιά και δικαιοσύνη, και ούτε πάλι μπορεί να έχει η ζωή του φρόνηση ομορφιά και δικαιοσύνη αν δεν έχει ευχαρίστηση. Γιατί οι αρετές έχουν την ίδια φύση με την ευχάριστη ζωή, και η ευχάριστη ζωή δεν ξεχωρίζει από αυτές».

            «διὸ καὶ φιλοσοφίας τιμιώτερον ὑπάρχει φρόνησις, ἐξ ἧς αἱ λοιπαὶ πᾶσαι πεφύκασιν ἀρεταί, διδάσκουσα ὡς οὐκ ἔστιν ἡδέως ζῆν ἄνευ τοῦ φρονίμως καὶ καλῶς καὶ δικαίως, <οὐδὲ φρονίμως καὶ καλῶς καὶ δικαίως> ἄνευ τοῦ ἡδέως· συμπεφύκασι γὰρ αἱ ἀρεταὶ τῷ ζῆν ἡδέως, καὶ τὸ ζῆν ἡδέως τούτων ἐστὶν ἀχώριστον».

Επιστολή προς Μενοικέα (Δ.Λ. Χ 132)

             Μάλιστα, ο Επίκουρος θεωρεί ότι ο φιλοσοφημένος άνθρωπος «…..πιστεύει τελικά ότι είναι καλύτερα να ατυχήσει σε κάτι που σκέφτηκε σωστά παρά να ευτυχήσει χωρίς να έχει συλλογισθεί, γιατί είναι καλύτερο στις ανθρώπινες πράξεις να αποτύχει εκείνο που επιλέχθηκε σωστά, παρά να επιτύχει από ευνοϊκή τύχη εκείνο που κακώς επιλέχθηκε».

              «……κρεῖττον εἶναι νομίζοντος εὐλογίστως ἀτυχεῖν ἢ ἀλογίστως εὐτυχεῖν· βέλτιον γὰρ ἐν ταῖς πράξεσι τὸ καλῶς κριθὲν <μὴ> ὀρθωθῆναι διὰ ταύτην»

Επιστολή προς Μενοικέα (Δ.Λ. Χ 135)

          Αντίθετα με τις παραπάνω Επικούρειες αντιλήψεις, οι ιδεαλιστικές φιλοσοφίες (ο Χριστιανισμός ιδιαίτερα) πιστεύουν ότι η αρετή με την ευχαρίστηση, είναι μεταξύ τους εντελώς ασύμβατες ιδέες.  

Βλ. στο μπλογκ το άρθρο: “ΑΡΕΤΕΣ ΚΑΙ ΚΑΚΙΕΣ” (24/9/2020)

 ΚΕΦ.10,3)  Όσον αφορά την φιλία:

            - «Ὁ γενναῖος περὶ σοφίαν καὶ φιλίαν μάλιστα γίγνεται, ὧν τὸ μέν ἐστι θνητὸν ἀγαθόν, τὸ δὲ ἀθάνατον».                                                                                           Επίκουρου Προσφώνησις 78

       - «Ὧν ἡ σοφία παρασκευάζεται εἰς τὴν τοῦ ὅλου βίου μακαριότητα, πολὺ μέγιστόν ἐστιν ἡ τῆς φιλίας   κτῆσις».                                                                                                Κύριαι Δόξαι 27

 ΚΕΦ.10,4)  Όσον αφορά την τύχη:

     -  «Ω τύχη, σε έχω προκαταλάβει και έχω φράξει κάθε σου παρείσφρηση. Και ούτε σε σένα, ούτε σε καμία άλλη περίσταση, θα αφήσουμε τους εαυτούς μας εκτεθειμένους.

           Όμως, όταν θα πρέπει να αποχωρήσουμε, αφού καταφρονήσουμε τη ζωή και εκείνους που προσκολλώνται σ’ αυτήν αερολογώντας, θα εγκαταλείψουμε τη ζωή τραγουδώντας έναν όμορφο ύμνο για το πόσο ωραία ζήσαμε».

 

       «Προκατείλημμαι σέ, ὦ τύχῃ, καὶ πᾶσαν σήν παρείσδυσιν ἐνέφραξα, καὶ οὔτε σοὶ οὔτε ἅλλῃ οὐδεμιᾷ περιστάσει δώσομεν ἑαυτοὺς ἐκδότους ἀλλ ὅταν ἡμᾶς τὸ χρεὼν ἐξάγῃ, μέγα προπτύσαντες τῷ ζῆν καὶ τοῖς αὐτῷ κενῶς περιπλαττομένοις ἀπίμεν ἐκ τοῦ ζῆν μετὰ καλοῦ παιῶνος ἐπιφωνοῦντες ὡς ἠμῖν βεβίωται».

Μητρόδωρος ο Λαμψακηνός (330-277 π.Χ.)  Επίκουρου Προσφώνησις 47           

 -  «….. Ο (φιλοσοφημένος) άνθρωπος περιγελά το πεπρωμένο που κάποιοι (σημ.: Οι Στωικοί) το παρουσιάζουν σαν απόλυτο κυρίαρχο των πάντων, λέγοντας μάλλον πως, από τα πράγματα κάποια γίνονται από ανάγκη, κάποια άλλα από τύχη, άλλα τέλος από την δική μας βούληση.

        Γιατί η μεν ανάγκη δεν υπόκειται σε ευθύνη, η τύχη από την άλλη μεριά είναι άστατη, αλλά η ελευθερία μας δεν εξουσιάζεται από κανέναν άλλον, και φυσικά επιδέχεται τον ψόγο όσο και τον έπαινο.

         Επειδή είναι προτιμότερο να ακολουθούμε τον μύθο για τους θεούς, παρά να υποδουλωνόμαστε στο πεπρωμένο των φυσικών φιλοσόφων, μιας και ο μύθος μας δίνει την ελπίδα να κάμψουμε τους θεούς τιμώντας τους, ενώ η αναγκαιότητα είναι αμείλικτη».              Επιστολή προς Μενοικέα (Δ.Λ. Χ 133-135)

 ΚΕΦ.11)  Αντιπαραβολή: “Ερωτόκριτος”  - “De Rerum Natura”  

       Στα δύο εντελώς διαφορετικά από όλες τις απόψεις ποιήματα, επιχειρούμε, αντιπαραβάλλοντας τα, να καταγράψουμε φιλοσοφικές διαφορές και επιρροές του νεώτερου έργου από το παλαιότερο. Τα όποια ενδεικτικά επήρειας, δεν είναι αναγκαίως και αποδεικτικά. Λοιπόν, από πλήθος τέτοιων “αποχρωσών ενδείξεων” ξεχωρίζουν οι πιο κάτω:

      11.1) Η αρνητική, για την επική ποίηση, Επικούρεια άποψη (Βλ. κεφ.9,1)

       Συνεπώς, το όλον “concept”  και του επικού-ρομαντικού ποιήματος “Ερωτόκριτος”,  που είναι «των Αρμάτω' οι ταραχές, όχθρητες, και τα βάρη, του Έρωτος οι μπόρεσες και τση Φιλιάς η χάρη…….», δεν διευκολύνει Επικούρεια αποδοχή…….εκτός και αν το έπος “διαλέγεται” από ανθρώπους σοφούς (φιλοσοφημένους)! (Δ. Λ. Χ 121)

      11.2) Επίσης, δεν συνάδουν με δόγματα των Επικούρειων: 

        Ρηγάδες – αφεντόπουλοι, ιππότες, συρράξεις, πολεμικές περιπέτειες, κονταρομαχίες, οι απεριόριστες εξουσίες των αρχόντω και οι συνέπειες της ανυπακοής …. η εξά (=εξουσία) του ρήγα κατά πως θέλει η όρεξη του….

                "O Pήγας έχει την εξάν εις ό,τι κι αν ορίσει,

          κι ως θέλει, κι ως του φαίνεται, κάνει δική του κρίση”    (Α 211-212)

“O Pήγας έχει την εξά, κ' είναι η δουλειά δική του,

και μ' απονιά γδικιώνεται, σα θέλει η όρεξή του”   (Α 231-232)

         διακρίσεις λόγω καταγωγής και κοινωνικής τάξης, εμπόδια στην φιλοδοξία να ανέλθει κάποιος, έννοιες του “πρέπει” και του καθήκοντος, να ζούμε υποχρεωτικά στη θέση που μας έταξε η μοίρα,….

         φοβέρες, φυλακίσεις, στράτες της ξενιτιάς, μισεμός, απονιά και δη πατρική, άσπλαχνες δοκιμασίες που επιβάλλει ο Ερωτόκριτος στην αγαπημένη του Αρετούσα, κόλπα θαυματοποιών – μαγικές μεταμορφώσεις και -βέβαια- οι θάνατοι, τα δεινά και οι θρήνοι που αυτά συνεπάγονται…… ακόμα και όταν στο τέλος της μυθιστορίας οι αδικίες και τα κακά, οι απίστευτες ταλαιπωρίες που έφταναν στα όρια  βασανισμού και θανάτου, ξεχνιούνται, συγχωρούνται, μάλιστα υπάρχει και γενναιόδωρη αποζημίωση (βασιλικό στέμμα, γάμος, παιδιά…. ένα HAPPY END)! 

 

       11.3) Με τις Επικούρειες πεποιθήσεις δεν συμφωνεί και ο άκρατος ρομαντισμός του ποιήματος….. της ερωτιάς τα πάθη, του έρωτα οι πονηριές και τσ’ αγάπης η οδύνη….. η σφοδρότητα του ερωτικού πάθους των δύο πρωταγωνιστών, που τους είχε κάνει να παραλογίζονται και παρ’ ολίγο να τους είχε οδηγήσει στον όλεθρο. Άλλωστε, και άλλα  ποιήματα όλων των εποχών και λαών (δια)τραγωδούν τη “θανατηφόρα αρρώστια” του έρωτα, που καμιά γιατρειά δεν παίρνει!

      Διάσημο είναι το εδάφιο του Λουκρήτιου για την “παθολογία του έρωτα”, όπου απομυθοποιεί την θηλυκή ομορφιά και γοητεία. Το χωρίο αυτό έχει μπερδέψει τους σχολιαστές όλων των εποχών.  Άραγε, σοβαρολογεί ο Λουκρήτιος, ή, ποιητική_ι αδεία_ι, “σαρκάζει”;  (DRN ΙV, 1037-1191).

         Ο Λουκρήτιος, όπως και ο Επίκουρος, ήταν κατά του γάμου και της απόκτησης παιδιών, οι ίδιοι το εφάρμοσαν στην προσωπικής τους ζωή. Όμως, αγαπούσαν τις γυναίκες και τα παιδιά και μεριμνούσαν γι’ αυτά, ως φαίνεται και στην διαθήκη του Αθηναίου σοφού (Δ Λ. Χ 17-21)

       11.4)  Στον “Ερωτόκριτο”, οι κλασικές αρετές έχουν υψηλή εκτίμηση και  τοποθετούνται υπέρτερα υλικών απολαβών (πλούτος, δόξα, αίγλη, τιμές κλπ.).

       Και πρώτα η αγάπη – έρωτας, ως φυσική και αναγκαία επιθυμία (ως θα έλεγε ο Επίκουρος).  Ωστόσο, η ερωτική έλξη, παρά τον σφοδρό πόθο των ερωτευμένων, εκδηλώνεται με εγκράτεια, χρησιμοποιώντας προφυλάξεις και τεχνάσματα, πάντως, χωρίς “ολοκλήρωση” (“amor purus”)  («…..Φιλιάν αμάλαγη, με δίχως ασκημάδι») Α 10 ……. Μάλιστα, ο ποιητής τους παροτρύνει, αναφέροντας και παραδείγματα, να διδαχθούν από τη φύση….

 Mην το κρατείτε ο-για πολύ, μην το θαυμάζε[σ]τ' όλοι· τούτες οι τέχνες βρίσκουνται σ' τση Φύσης το περβόλι.

K' εις πράματα πολλώ' λογιών, που άν[θρωπ]ος δεν κατέχει, κι ουδ' ήπραξε, μηδ' είδεν τα, μάθηση η Φύσις έχει.

 Σαν το μωρόν, οπού κιανείς φαητό δεν τ' αρμηνεύγει, κ' εκείνο, ό,τι ώρα γεννηθεί, να βρει βυζί γυρεύγει,

    απ' την κοιλιάν τση μάνας του η Φύση δασκαλεύγει, και το βυζί για ζήση του να το'βρει πασπατεύγει.

Kαι δίχως να'χει δάσκαλο, με μάθηση γεννάται, κλαίει, γυρεύγει το βυζί, κ' η μάνα το λυπάται.      (Α 2235-2244)

 

     Η φιλία, βρίσκεται ψηλά στην κλίμακα αξιών (Η φιλία , στον Επικουρισμό είναι αγαθό αθάνατο! Βλ. κεφ. 9,3).  Ομοίως, αρετές όπως το ήθος, ο σεβασμός, η αφοσίωση, η αισιοδοξία, η σεμνότητα, η ευαισθησία, η χάρις, η υπομονή, η επιμονή, η μεγαλοψυχία, η αγάπη για την πατρίδα, η αρχοντιά, η γενναιοδωρία, η δεξιότητα, κ.ά.

    

       11.5) Η λογική, ο στοχασμός, η γνώση, η φρονιμάδα, η προνοητικότητα, η δικαιοσύνη   εκτιμώνται στον “Ερωτόκριτο”, ως εκ της φύσεως δοσμένα στον κάθε  άνθρωπο, ξεχωριστά.

              «Πούρι (= αληθινά) τ’ αθρώπου εδόθηκε κ’ είναι το φυσικό του να διαμετρά τα πράματα με το λογαριασμό του» (Α 187-188)

       Η “φρόνηση”, στους Επικούρειους είναι αρετή από την οποίαν απορρέουν όλες οι άλλες {Βλ. κεφ.9.2, σημ.(4)}. Ανάλογα πρεσβεύουν και οι άλλοι φιλόσοφοι και ποιητές. Όλως ενδεικτικά, ο Αισχύλος, στην….. “μεγαλειωδέστερη από όλες τις ελληνικές προσευχές, τον περίφημο ύμνο προς τον Δία” (Albin Lesky:“Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων”)……

      «Ο Ζευς έβαλε τους θνητούς στης φρονήσεως τον δρόμο. Αυτός κύρωσε τον νόμο “το πάθημα να γίνεται μάθημα”. Ακόμα και στον ύπνο μας στάζει στην καρδιά μας ο πόνος, που θυμίζει τα παθήματά μας, κι έρχεται, θέλομε δεν θέλομε, να μας σωφρονίσει».          («Αγαμέμνων», 160-183)

      

    Ο συνδυασμός “γνώση-φρόνηση-πρόνοια” (prudentia στα λατινικά), δεν είναι παρά η “συμμέτρηση” (των διαφόρων συντελεστών) που η Επικούρεια φιλοσοφία συνιστά να κάνει καθένας στις επιλογές του, προκειμένου μια απόλαυση να μην ακολουθείται από μεγαλύτερη της ευχαρίστησης ενόχληση.  

        

      11.6) Η ελευθερία βουλήσεως, “το αυτεξούσιον”, του ανθρώπου, στον Λουκρήτιο  είναι πεποίθηση. Στον “Ερωτόκριτο” ο άνθρωπος o ίδιος, με τη γνώση (λογική και φρονιμάδα) που τον διακρίνει, όχι με όνειρο-φαντασίες, οφείλει να παίρνει τις αποφάσεις του, με τις  αντίστοιχες, βεβαίως, συνέπειες.   

 

«…… Kι αν τα ονειροφαντάσματα δύναμιν είχαν τόση,

τί ήξαζε το φτεξούσιον στον άνθρωπον, κ' η γνώση;

O άνθρωπος κάνει του κορμιού εκείνον οπού θέλει,

έτσι καλό σαν και κακόν, όχι και να του μέλλει.

 

Δεν είν' επά μελλούμενα, μηδ' όνειρα έχουν χάρη,

να φέρουσι τον άνθρωπον σε βάσανα και βάρη.

Ως στρώσει το κλινάρι του, ο κάθε είς κοιμάται,

και πελελόν τον κράζουσι, τούτα όποιος τα δηγάται….»       (Δ, 137-144)

      11.7)  Απέναντι στην αμερόληπτη Τύχη και τις αμέτρητες μεταβολές της ο Β. Κορνάρος δείχνει ρεαλιστής, αποφεύγοντας μεταφυσικές ερμηνείες. Επίσης, στον “Ερωτόκριτο” ο “κύκλος / τροχός” δεν συνδέεται με την έννοια “τύχη”, ως μοίρα – ριζικό - ειμαρμένη (fatum), αλλά με την φυσική έννοια των μεταβολών - αλλαγών όλων των πραγμάτων στον χρόνο.

          Η Τύχη (fortuna), είναι ο τυφλός, ουδέτερος κοσμικός μηχανισμός των ακατάπαυστων φυσικών -κυκλοτερών κατά βάση- μεταβολών. Παρούσα και στη ζωή των ανθρώπων,  κάθε λεπτό της ώρας, άλλοτε θετικά, άλλοτε αρνητικά, στους α-νόητους  και με ευθύνη τους,  συχνά ως “δυστυχία”. Απρόβλεπτη, αιφνιδιαστική, άστατη, ευμετάβλητη….

         Ευρεία και πολύσημη είναι η έννοια  της τύχης, το δε έπος του Κορνάρου ανάγεται σ’ ένα κόσμο αρχέγονο-βυζαντινό-μεσαιωνικό. Αναγκαίως, λοιπόν, θα περιγράψει μοιρολατρικές δοξασίες και μύθους της λαϊκής παράδοσης, προλήψεις και δεισιδαιμονίες  ριζωμένες βαθιά στη συνείδηση των ανθρώπων. Κατά τον ποιητή, η φρόνεψη και η τάξη νικούν τις αντιξοότητες, ενώ η υπομονή και οι άλλες πνευματικές, ψυχικές και ηθικές αρετές μπορούν να κερδίσουν του ριζικού τη μάχη.

 «Γιατί ο καιρός τα πράματα χίλιες φορές τ' αλλάσσει,  και χίλιες γνώμες ο άνθρωπος έχει, ώστε να γεράσει».  (Δ, 545-546)

         Για τους Στωικούς: "Καθ' ειμαρμένην τα πάντα γίνεσθαι". “Ειμαρμένη” η κοινή ανθρώπινη μοίρα.

                   Για τους Επικούρειους: βλ. κεφ. 9,4. 

                                                         Οι έννοιες μοίρα και τύχη εντάσσονται στην “φυσική νομοτέλεια”.

     11.8)  Ο αγώνας για την υπέρβαση των ταξικών διακρίσεων ….. Βεβαίως, στον Ερωτόκριτο η κοινωνία είναι ανδροκρατική, η οικογένεια πατριαρχική, όμως σε κάποιες περιπτώσεις, που απέχουν να  αναχθούν σε κανόνα, ανάγονται σε προγενέστερα πρότυπα, παρατηρούμε ισάξια με τον άνδρα την παρουσία της γυναίκας και συμπόρευση σε αποφάσεις, αν και την τελευταία κουβέντα θα την πει ο άνδρας (αν πρόκειται για τον Ρήγα, οπωσδήποτε), κατά τα ήθη της εποχής. Έτσι, παρατηρούμε…..

        - Το βασιλικό ζεύγος Ηράκλη–Αρτέμη: «κι’ οι δυο σομπροπατούσανε, στη ζεγαρά εσάζα» (Α 37)  Λαθεμένα, ο στίχος συναντάται: «K' οι δυό τως ήσαν φρόνιμοι, στην ευγενειάν εμοιάζαν»!

        - Ένα έρωτα, απαγορευμένο από την καθεστηκυία τάξη, που όμως πραγματώνεται. Και σ’ αυτόν δεν διακρίνονται ανταγωνισμοί, διαφορές ή αντιθέσεις, λόγω φύλου.

         11.9)  Ο διδακτικός χαρακτήρας των ποιημάτων.

         Ο “Ερωτόκριτος” -κυριολεκτικά- είναι πλημμυρισμένος από μια γνήσια λαϊκή σοφία…. Το DRN -ουσιαστικά- είναι ένα εγχειρίδιο φυσικής - φυσιογνωστικής επιστήμης^. Περιέχει, ασφαλώς, και την Επικούρεια ηθική, χωρίς όμως περιττές ηθικολογίες, διότι ο κύριος στόχος της Επικούρειας ηθικής είναι η απαλλαγή του ανθρώπου από προλήψεις και δεισιδαιμονίες,  και από ‘κει και πέρα θα ανοίξει ο δρόμος για να ζήσει ευδαιμονικά.

 

      Για το έργο του Λουκρήτιου, βλ. H. J. ROSE “Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας” (έκδοση ΜΙΕΤ, σελ. 124) όπου γράφει: «…. ο Λουκρήτιος συνθέτει το ωραιότερο διδακτικό ποίημα που σώζεται σήμερα σε οποιαδήποτε γλώσσα».

       Και στα δύο έργα προβάλλονται ανθρώπινες αξίες και ιδανικά, πλην -σε γενικές γραμμές- προς αντίθετες ιδεολογικές κατευθύνσεις και στόχους. Προς την επαναστατική - προοδευτική το DRN, προς την συντηρητική - ηθικοπλαστική ο “Ερωτόκριτος”.

       Από τα πρόσωπα της μυθιστορίας του Β. Κορνάρου, κύριο ρόλο στις νουνεχείς διδαχές παίζουν οι αφοσιωμένοι φίλοι τους, η  Φροσύνη (για την Αρετούσα), και ο Πολύδωρος (για τον Ερωτόκριτο). Πολύ θετικό είναι και ότι, στον έρωτα των νέων, προξενιά, απειλές, δωροδοκίες, εκβιασμοί κλπ. δεν κερδίζουν.

       Ωστόσο, οι συμβουλές όλων (γονέων και φίλων) είναι, σχεδόν -πάντα και για όλα- προς την μετριοπαθή πλευρά, τον συμβιβασμό, την υποταγή στην κατεστημένη τάξη πραγμάτων.

        Και οι ορμήνιες των συμβουλατόρων για επίδειξη “φρονιμάδας” στοχεύουν, κυριότατα, να αποτρέψουν την μεγάλη “κουτουράδα” των δύο κουζουλών ερωτευμένων….. Εις μάτην βέβαια, αφού…..

«O Πόθος, όντε βουληθεί και θέλει να νικήσει,

          γνώση δεν εί' ουδέ δύναμη να τον-ε πολεμήσει»    (Α, 259-260)

       Οι συνετές συμβουλές του “μπιστικού” του φίλου Πολύδωρου και οι φρόνιμες παραινέσεις της “γνωστικής” νένας (παραμάνας) Φροσύνης (το όνομα της υποδηλώνει και την ιδιότητα της, γενικά, είναι μέσα στο πνεύμα της Επικούρειας αντίληψης, όπου η “φρόνηση” χαρακτηρίζεται ως η “μέγιστη αρετή”  Βλ. κεφ. 9,2, σημ.(4).

       11.10) Η απουσία στο έργο του “Ερωτόκριτου” των εννοιών του Δημιουργού, του “θείου”,  της  αμαρτίας, όπως και άλλων  θεολογικών εννοιών είναι εμφανέστατη. Επίσης, εκλείπουν αναφορές στον Χριστιανισμό, άλλωστε θα συνιστούσαν αναχρονισμό.

         Επικλήσεις, όρκοι, προσευχές κλπ. δίνονται σε στοιχεία της φύσης….. Το βλέπουμε, συχνά, και σε δημοτικά τραγούδια.

    «Mά τ' άστρη, μά τον Oυρανόν, μά Aνατολή και Δύση, και μά τη Γην που τα κορμιά θέ' να μας καταλύσει,  και μά τον Ήλιον το ζεστό, μά Φέγγος, μά Σελήνη, ποτέ να μη δολώσομεν ετούτον οπού εγίνη».   (Δ 1619-1622)

        Φράσεις, όπως το «κατά πως ορίζει η Φύση»,  “σαν τ’ αρμηνεύγει η φύση”, η «φύση των πραγμάτων», η «φύση μάθησ’ έχει», «του κύκλου τα γυρίσματα», κ.ά. υποδηλώνουν ότι στα φυσικά φαινόμενα  αναγνωρίζεται ότι μόνο λογικές-φυσιοκρατικές ερμηνείες χωρούν.   

 

        Εμβληματική μπορεί να θεωρηθεί η φράση: «Η φύση των πραγμάτων». Ωστόσο, ίδια, ή παραπλήσιες φράσεις, βρίσκονται σε πληθώρα συγγραμμάτων όλων των εποχών, ακόμα και θεολογικών (Κύριλλος Λούκαρις/”Διδαχές”). Βιβλία για τη φύση και τα φυσικά φαινόμενα (αστρολογία, μετεωρολογία, ζώα, φυτά κλπ.) έχει γράψει η πλειονότητα των φιλοσόφων της αρχαιότητας, και ενδεικτικά:

       - Παρμενίδης  (515- 470)  “Περί φύσεως” (έμμετρο).

       -  Εμπεδοκλής (495 – 435) “Περί Φύσεως” (2.000 στίχοι).

       - Αριστοτέλης  (384-322)  “Φυσικά ή Φυσικής Ακροάσεως” (8 βιβλία), “Μετά τα Φυσικά” (12 βιβλία) κ.ά.

        - Επίκουρος (341-270) “Περί φύσεως” (37 συγγράμματα) κ.ά.

           Τελικά, πόσο πιθανό είναι ο Κρητικός ποιητής να έχει περάσει στο έργο του προοδευτικές αρχές από τον Λατίνο ομότεχνο του και από την Αναγέννηση;

  

ΚΕΦ.12)  Συμπεράσματα  

      Ο Κορνάρος συνέθεσε ένα ερωτικό και ιπποτικό ποίημα, επηρεασμένος πιο πολύ από δυτικά πρότυπα αλλοτινών χρόνων. Η Κρήτη, επί τεσσεράμισι αιώνες κτήση της Βενετίας (1204/10 – 1669), έχει  προσλάβει και μεγάλο μέρος από τον μεσαιωνικό πολιτισμό της Δύσης, ενσωματώνονταν τον στον δικό της Ελληνό-Βυζαντινό, και είναι δύσκολο να ξεφύγει κανείς από το πνεύμα της εποχής του…..

        Πάντως, εκείνη την εποχή, οι Θερβάντες και Σαίξπηρ, ξεφεύγουν από τα καθιερωμένα, ανοίγοντας νέες σελίδες στη λογοτεχνία, πρωτοπόροι σε σύγχρονες ιδέες.  

         Ο Ισπανός Θερβάντες στο μνημειώδες έργο του «ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗΣ», 1605/1615, μαρτυρία και διακωμώδηση του απερχόμενου πολιτισμού της εποχής του, βάζει ταφόπλακα στην μεσαιωνική ιπποτική λογοτεχνία.

         Ο Άγγλος Σαίξπηρ στο θεατρικό του έργο “ΟΘΕΛΟΣ”, 1603, και όχι μόνον σ’ αυτό, δίνει μαθήματα ισότητας, εναντιωμένος σε ταξικές και φυλετικές διακρίσεις και προκαταλήψεις….

Βλ. πιο κάτω, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

          Ακόμα και ο Δάντης τρεις αιώνες πριν, στη «Θεία Κωμωδία» (1308-1321), ποίημα - σταθμό της μεσαιωνικής λογοτεχνίας, κριτικάρει, ειρωνεύεται, σατιρίζει, δάκνει, πρόσωπα και καταστάσεις της κοινωνίας, θρησκευτικές προλήψεις, την φαυλότητα και την αθλιότητα της εποχής, την ανηθικότητα και την υποκρισία του ιδιωτικού και δημόσιου βίου.        

        Το έργο αυτό - επιτομή της ηθικής και πολιτικής κατάστασης του μεσαιωνικού κόσμου είναι αλληγορικό, πολλές  φορές με έντεχνα υποκρυπτόμενα τρόπο, μάλιστα αυτό φαίνεται ήδη στον τίτλο του («Κωμωδία»).

                 Λεπτομέρειες: Ο Δάντης στην φανταστική περιήγηση του στο άλλο κόσμο συνοδεύεται από τον διασημότερο των Ρωμαίων ποιητών (ειδωλολάτρη) Βιργίλιο. Επίσης,  καθένα από τα τρία μέρη του (Inferno -  Purgatorio - Paradiso) κλείνει με τη λέξη “αστέριa (stelle)"…..

 - Κόλαση:  “Και λοιπόν βγήκαμε να ξαναδούμε τ’ αστέρια"

 - Καθαρτήριο: "Αγνό και πρόθυμο να σκαρφαλώσει στ’ αστέρια"

 - Παράδεισος: "Η αγάπη που κινεί τον ήλιο και τ’ άλλα αστέρια”.

      Ο  δικός μας Βιτσέντζος  Κορνάρος, βάδισε το δικό του, άλλο δρόμο από τους πιο πάνω δυνατούς ομότεχνους του. Στο μεγαλύτερο μέρος της 60-χρονης ζωής του έζησε και έγραψε (καθώς λέει το ποίημα στον επίλογο) στην Σητεία, την ανατολική επαρχία της Κρήτης, απόμακρη και απομονωμένη, χωρίς πόλεις και λιμάνια. Το πλησιέστερο άστυ, ο Χάνδακας, κι’ αυτό δυσπρόσιτο. Η περιφέρεια της Σητείας είναι ημιορεινή, οι κάτοικοι της ασχολούντο μόνον με γεωργία και κτηνοτροφία. Οι γεωργικοί κλήροι μικροί, το ίδιο και η παραγωγικότητα, μεγάλη η φτώχια και η αγραμματωσύνη…..  

       Σημαντικό, πάντως, μέρος της ζωής του, ο Βιτσέντζος Κ., πέρασε και στον Χάνδακα (ή Κάστρο λεγόμενο), κέντρο της διοίκησης, της οικονομίας και της παιδείας της μεγαλονήσου.  Μάλιστα, η διαμονή με ύπαρξη ιδιοκτησίας στην πρωτεύουσα του “Βασιλείου της Κρήτης” (Candia), καθώς και η υπηρεσία σε κρατικούς οργανισμούς, ήταν υποχρεωτική για τα μέλη της Ενετικής αριστοκρατίας, ως ήταν οι Κορνάροι.   

       Ο Β. Κορνάρος, τοποθετώντας τη δράση του έργου του….. σε περαζόμενους καιρούς …. λογικό και αναμενόμενο είναι να μνημονεύει και να επαινεί τις πατροπαράδοτες - σταθερές - δοκιμασμένες - συντηρητικές αξίες της περιόδου εκείνης (αρχέγονες και μεσαιωνικές) και όχι φιλελεύθερες, ουμανιστικές, καινοτόμες του 17ου αι.

       Από  φιλοσοφικής πλευράς, λοιπόν, το ιπποτικό - ερωτικό ποίημα  του “Ερωτόκριτου” δεν (θα μπορούσε να) συμμετέχει σε ένα προχωρημένο αναγεννησιακό κίνημα, σ’ ένα πνευματικό ρεύμα ενάντια σε καθιερωμένες κοινωνικές πεποιθήσεις.

      Ο “Ερωτόκριτος” γράφτηκε για να τέρψει και διδάξει τον απλό κόσμο, όχι για να υποστηρίξει ανατρεπτικές ιδέες. Και, δεν θα ήταν τόσο δημοφιλές έργο στο λαό, όσο υπήρξε, αν δεν ”σoμπροπατούσε”  με τις λαϊκές αντιλήψεις. Ξέρουμε άλλωστε ότι, και μέχρι τις ημέρες μας, ότι οι νεωτεριστικές - επαναστατικές ιδέες, οι στρατευμένες τέχνες κλπ., συκοφαντούμενες και διαστρεβλωμένες, αμφισβητούνται έντονα, χώρια που συναντούν πολλές και ισχυρές αντιδράσεις.

       Επακόλουθο των παραπάνω είναι, στον “Ερωτόκριτο”, να μην διακρίνονται σαφή και αναμφισβήτητα αποτυπώματα μιας καθαρής-ευθείας επιρροής από το ρηξικέλευθο έργο του Ρωμαίου ποιητή. Τα δύο έργα, που αντιπαραβάλλουμε εδώ είναι διαφορετικά και έχουν το καθένα άλλες στοχεύσεις.  

       Βέβαιο όμως -εξ ίσου- είναι ότι ο Κορνάρος, εκτός των αρχέγονων συμβολισμών, των αισθητικών εικόνων, των αλληγορικών παραστάσεων και των παρομοιώσεων, που αφθονούν στον “Ερωτόκριτο”, συμπεριέλαβε στο έργο του και πολλά στοιχεία που παραπέμπουν στις  ανθρωπιστικές αρχές της Κρητικής Αναγέννησης και στο φιλοσοφικό ποίημα De Rerum Natura του Λουκρήτιου……. στοιχεία που πληρούν τον όρο να είναι διαχρονικά, οικουμενικά, αδιαμφισβήτητης αποδοχής.  

 

*  Βιβλιογραφία                                                                             

1) ΒΙΤΣΕΝΤΖΟΥ ΚΟΡΝΑΡΟΥ:  “ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ” Έκδοση: ΔΩΡΙΚΟΣ

2) ΛΟΥΚΡΗΤΙΟΥ: “Για την φύση των πραγμάτων / De Rerum Natura” Εκδόσεις: ΘΥΡΑΘΕΝ

3) Μιλτιάδης Εμμ. Παπαδάκης: «Ερωτο-κρι(η)τολογικά» (2014), κ. ά. του ιδίου

4) ΣΤΕΓΗ ΒΙΤΣΕΝΤΖΟΣ ΚΟΡΝΑΡΟΣ: Η «φύση τω πραμάτω» (2023). Επιμέλεια Στ. Κακλαμάνης

5) Stephen Greenblatt “Παρέγκλισις / Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας”

 - / / -

ΚΕΦ.13)  ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ:  «ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗΣ»  &  «ΟΘΕΛΟΣ»

        Δύο μεγάλα έργα, σύγχρονα του “Ερωτόκριτου”. Από τη ταπεινή  ανάλυση μας, διακρίνεται πως και πόσο διαφορετικά καθ’ ένας από τους τρείς μεγάλους «σογκαιρίτες» συγγραφείς (Κορνάρος – Θερβάντες – Σαίξπηρ), προσέλαβε τα ριζοσπαστικά μηνύματα του καιρού τους.

       Αυτό, ασφαλώς, έχει να κάνει με τον χαρακτήρα, την ιδιοσυγκρασία, με την όλη  προσωπικότητα του κάθε συγγραφέα, την εποχή που τοποθετεί τη δράση, τον στόχο του έργου του, με την χώρα όπου έζησε και έγραψε, με το πολιτιστικό επίπεδο του αναγνωστικού κοινού τους, κ.ά.   

 ΚΕΦ.13 ,1)  Μιχαήλ Θερβάντες, «ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗΣ» (Μυθιστόρημα)

         «Κανένας γονιός δεν θεωρεί άσχημα τα παιδιά του και αυτή η αυταπάτη είναι ακόμα μεγαλύτερη για τα πνευματικά δημιουργήματα»!           (Μιχαήλ Θερβάντες)

    Οι 16ος και 17ος αι., κατά τους οποίους έζησε ο Θερβάντες, αποτελούν τη μεγάλη εποχή των γραμμάτων της Ισπανίας. Γι' αυτό η περίοδος αυτή ονομάστηκε “Χρυσός αιώνας”. Από τους συγγραφείς του χρυσού αιώνα σπουδαιότεροι είναι οι Μ. Θερβάντες (1547-1616) και Λόπε ντε Βέγκα (1562-1635)……. Η προηγούμενη περίοδος (12ος-15ος αι.) αποτελεί τον Ισπανικό μεσαίωνα.

      Ο Μιγκέλ δε Θερβάντες θεωρείται από πολλούς ως ο δημιουργός του σύγχρονου μυθιστορήματος. Με το μυθιστόρημά του: «Ο ευφάνταστος ευπατρίδης Δον Κιχώτης της Μάντσας» / “El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha” - 12 νουβέλες - (1605/1615), έδωσε μια εικόνα των ηθών της Ισπανίας του “χρυσού αιώνα”, διακωμωδώντας  τις υπερβολές του ιπποτικού μυθιστορήματος.

      Με μεγάλη επιδεξιότητα ο συγγραφέας κατόρθωσε να ασκήσει οξύτατη κριτική και να γελοιοποιήσει, συγχρόνως με τον ήρωά του, και τα κάθε λογής ιπποτικά διηγήματα που είχαν ως θέμα τους πλανόδιους ιππότες. Ουσιαστικά, με αυτό του το έργο, ο Θερβάντες αποτελειώνει την ιπποτική-ρομαντική μυθιστορία. Και κατάφερε το βιβλίο, ως λέγεται, να καταστεί το πιο διαδεδομένο μετά τη Βίβλο!?

          Ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος έχοντας χάσει το μυαλό του από τη μανιώδη ανάγνωση ιπποτικών βιβλίων, ξεκινά  μακρύ ταξίδι - περιπλάνηση με το ψωριάρικο άλογο του, ντυμένος μια τενεκεδένια πανοπλία και με όπλα αληθινά, για να πολεμήσει το Κακό όπου το βρει, να υπερασπίσει το δίκαιο και τους αδύναμους, και να κερδίσει μ’ αυτόν τον τρόπο την καρδιά της νεαρής γειτόνισσας του, της Δουλτσινέας, που ποτέ του δεν την έχει δει! Συνοδεύεται από τον απλοϊκό χωρικό Σάντσο Πάντσα με το γαϊδουράκι του.

      Ο Δον Κιχώτης φαντάζει ιππότης που μάχεται και υπερασπίζεται υψηλά ιδανικά και ήθη. Επιζητά,  κυνηγώντας φανταστικούς εχθρούς, να κάνει  ηρωικά κατορθώματα. Όμως, όλα αυτά που επιδιώκει είναι ξεπερασμένα, φαντασιώσεις του νου του, ή -έστω- συνιστούν αξίες αλλοτινών καιρών, έτσι η γελοιοποίηση έρχεται αναπόφευκτα.

 

        Ο Θερβάντες σχετίζει αριστοτεχνικά το ποταπό με το ιδεώδες, απόρροιες και αντανακλάσεις της μεγάλων δοκιμασιών της ζωής του ιδίου σε έναν τυραννικό κόσμο. Στο πρόλογο του έργου του γράφει:

      «Μόχθησε το μυαλό μου κι έτσι πορεύτηκα και ξέρω ότι είμαι ο πρώτος που έγραψε νουβέλες στη γλώσσα της Καστίλης. Τις γέννησε ο νους μου και τις φανέρωσε η πένα μου. Ονόμασα τις νουβέλες υποδειγματικές, γιατί απ' όλες μπορείς να διδαχθείς.....

         Πεθύμησα να προσφέρω στην απέραντη Δημοκρατία μας ένα παιγνίδι. Μ' αυτό, καθένας θα ψυχαγωγείται, δίχως το φόβο μιας άστοχης βολής, θέλω να πω δίχως να ζημιωθεί η ψυχή ή το κορμί του…...

        Δεν λειτουργιόμαστε όλη την ώρα μεσ’ στις εκκλησιές, δεν προσευχόμαστε συνέχεια μες στα παρεκκλήσια, δεν καταγινόμαστε πάντα με υποθέσεις σημαντικές. Υπάρχουνε στιγμές ανάπαυλας και τότες ξαποσταίνει κάθε τυραγνισμένος νους».

 Αποφθέγματα του Θερβάντες:

 -   «Να αλλάξεις τον κόσμο φίλε Σάντσο, δεν είναι τρέλα, ούτε ουτοπία. Είναι δικαιοσύνη»  

   -  «Μου φαίνεται, Σάντσο, πως δεν υπάρχει παροιμία που δεν είναι αληθινή· γιατί όλες τους είναι γνωμικά βγαλμένα από την πείρα, τη μητέρα που γέννησε όλες τις επιστήμες»

-   «Ποτέ μην παρακαλάς για κάτι που έχεις τη δύναμη να το αποκτήσεις με τις δικές σου δυνάμεις»

-    «Τα γεγονότα, καλέ μου Σάντσο, είναι οι εχθροί της αλήθειας»

-    «Εκείνες οι δύο θανατηφόρες φράσεις: “δικό μου” και “δικό σου”»

-    «Όπου βρίσκεται η αλήθεια, εκεί βρίσκεις και τον Θεό»

-    «Σε όλες τις δυστυχίες, η μεγαλύτερη παρηγοριά είναι ένας φίλος που μας συμπονά»

ΚΕΦ.13 ,2)  Ουίλιαμ Σαίξπηρ, “ΟΘΕΛΟΣ” (Θεατρικό έργο)

 

«Κάτι σάπιο υπάρχει στο βασίλειο της Δανιμαρκίας»

         “Something is rotten in the state of Denmark”  (Ουίλιαμ Σαίξπηρ / Άμλετ )

       Το θεατρικό έργο - τραγωδία “ΟΘΕΛΟΣ”  (“The Tragedy of Othello, the Moor of Venice”), είναι από τα σημαντικότερα και δημοφιλέστερα (πιο συχνά παιζόμενα) του Άγγλου συγγραφέα Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (1564-1616). Γράφτηκε γύρω στα 1603 και μαζί με τον “Άμλετ”, τον “Μάκβεθ” και τον “Βασιλιά Ληρ”, κατατάσσεται στην ύστερη και πλέον ώριμη περίοδο του συγγραφέα.

      Το θέμα του Οθέλου, ο Σαίξπηρ το πήρε από το βιβλίο: “Hecatommithi”/“Εκατό-μύθοι” (Βενετία:1565) του Ιταλού μυθιστοριογράφου και ποιητή Τζοβάνι Μπατίστα Τζιράλντι / G.B. Giraldi (1504-1573)

       Πρωταγωνιστής του έργου είναι ο Οθέλος, γενναία ψυχή, αξιοπρεπής, τίμιος και πιστός, αγαθός, αλλά και πρότυπο στρατιώτη όπως τον εννοούσε ο Μεσαίωνας και η Αναγέννηση. Χάριν της γενναιότητας και των άλλων προσόντων του, αυτοδημιούργητος, αξιοκρατικά,  έφτασε να γίνει στρατηγός της Δημοκρατίας της Βενετίας, κυβερνήτης της Κύπρου, ακόμα και να νυμφευθεί -από αμοιβαίο έρωτα- μιαν όμορφη νεαρότατη αριστοκράτισσα, τίμια και υπερήφανη κοπέλα, κόρη συγκλητικού της Serenissima….. αν και ο Οθέλος ήταν, εκτός από μεσόκοπος, και βέρος Μαυριτανός (Άραβας - μουσουλμάνος από την Μαυριτανία), μαύρος ως προς το χρώμα της επιδερμίδας του! Είχε υπερνικήσει όλες τις φοβερές προκαταλήψεις, που ακόμα και σήμερα, τέσσερες  αιώνες μετά, διατηρούμε σε μεγάλο βαθμό!

          Εκπληκτικό! Στη χιλιοπαιγμένη, στις χώρες Αγγλία και ΗΠΑ, τραγωδία «ΟΘΕΛΟΣ», τον ρόλο του ομώνυμου Μαυριτανού έπαιζαν λευκοί – Αγγλοσάξονες - ηθοποιοί, (όπως οι: Laurence Olivier, Orson Welles, Anthony Hopkins, κ.ά. περιώνυμοι)  που με φούμο τους είχαν μαυρίσει τα πρόσωπα….. Και αυτό, μέχρι προχωρημένο το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα!  Μάλιστα, κάποιοι δικαιολογούσαν αυτή την απαράδεκτη διάκριση με το αιτιολογικό ότι η……. στοματική διάπλαση των ανθρώπων της μαύρης φυλής δεν είναι κατάλληλη για σωστή προφορά της Αγγλικής γλώσσας!

 

         Το θεατρικό έργο “ΟΘΕΛΟΣ” είναι μια θυελλώδης ερωτική τραγωδία, που λαμβάνει χώρα εξαιτίας ενός εγκληματικού σχεδίου, πλεκτάνης, του φθονερού υπαξιωματικού Ιάγου. Όμως, περιέχει πολλά και σημαντικά φιλελεύθερα-πρωτοπόρα μηνύματα, όπως της απόρριψης των φυλετικών διακρίσεων, της ισότητας ανδρών – γυναικών σε θέματα συζυγικής πίστης, κλπ.

        Ο Σαίξπηρ, μόνον στη Δημοκρατία της Βενετίας, από όλα τα κράτη,  φεουδαρχίες – βασίλεια,  της εποχής του, και σε χρόνους ακμής του “Αναγεννησιακού Ουμανισμού”, θα μπορούσε να τοποθετήσει το σκηνικό  δράσης του τόσο προχωρημένου σεναρίου του.

         Στην (ολιγαρχικής διακυβερνήσεως) Βενετία δεν ήταν, βέβαια, εξαφανισμένες οι κοινωνικές διακρίσεις. Πέραν του διαχωρισμού σε αριστοκράτες – πληβείους,  πλούσιους - φτωχούς, υπήρχε και ένα “γκέτο Εβραίων”, πολυάνθρωπο μετά το 1492, όταν οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν μαζικά από την Ισπανία. “Γκέτο” ονομαζόταν ένα προάστειο της Βενετίας, όπου υποχρεώθηκαν (από πιέσεις της Καθολικής εκκλησίας) να κατοικούν όλοι οι Εβραίοι.

           Σ’ ένα άλλο, από τα πιο γνωστά έργα του Σαίξπηρ, τον “Έμπορο της Βενετίας” (γράφτηκε μεταξύ 1594 και 1597), σκιαγραφείται ένας Εβραίος τοκογλύφος, ο Σάιλοκ, και αναδεικνύονται οι αντισημιτικές προκαταλήψεις της εποχής στη πόλη. Οι Εβραίοι, πάντως, μπορούσαν να σπουδάζουν στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, και να ασκούν διάφορα επαγγέλματα και εμπόριο, σύμφωνα με το γενικό πνεύμα της  ανεκτικότητας των Βενετών.

 Αποφθέγματα του Σαίξπηρ:  

- «Να ζει κανείς ή να μη ζει; Ιδού η απορία» (To Be or  Not to Be? That is the question)

- «Ένα άλογο, ένα άλογο. Το βασίλειό μου για ένα άλογο»

- «Φοβού τις ειδούς του Μαρτίου»

 - Σονέτο αρ. 66, ενδεικτικό των ριζοσπαστικών αντιλήψεων του Άγγλου συγγραφέα-ποιητή Ουίλλιαμ Σαίξπηρ.

 

W. Shakespeare

   Sonnet 66

Με όλ’ αυτά απόκαμα, ν’ αναπαυτώ ζητώ στο μνήμα,

Να βλέπω, λέω, την αρετή ζητιάνα γεννημένη,

Το κούφιο τίποτα φαιδρό, με κορδωμένο βήμα,

Την πίστη την αγνότερη χυδαία απαρνημένη,

 

Τη τιμημένη υπεροχή αισχρά παραριγμένη,

Τη χάρη τη παρθενική ωμά εκπορνευμένη,

Τη τέλεια ωραιότητα κακά ξευτιλισμένη,

Τη αξιοσύνη απ’ ανίκανη αρχή αχρηστεμένη,

 

Τη τέχνη από κρατική ισχύ γλωσσοδεμμένη,

Τη γνώση από σχολαστική μωρία ορισμένη,

Τη καθάρια αλήθεια φρικτά διαστρεβλωμένη,

Τη καλοσύνη στη κυρά-κακία υποταγμένη:

 

Με όλ’ αυτά απόκαμα, δεν θέλω πια να ζήσω,

Μόνο, που την αγάπη μου πεθαίνοντας θ’ αφήσω.

----------------

Tir'd with all these, for restful death I cry,

As, to behold desert a beggar born,

And needy nothing trimm'd in jollity,

And purest faith unhappily forsworn,

 

And guilded honour shamefully misplaced,

And maiden virtue rudely strumpeted,

And right perfection wrongfully disgraced,

And strength by limping sway disabled,

 

And art made tongue-tied by authority,

And folly (doctor-like) controlling skill,

And simple truth miscall'd simplicity,

And captive good attending captain ill:

 

Tired with all these, from these would I be gone,

Save that, to die, I leave my love alone.

 

      Από τον  William Shakespeare μας έχουν διασωθεί 154 σονέτα. Θεωρούνται περίφημα για την εκφραστική τέχνη και τη μεστή ομορφιά  τους, είναι πλημμυρισμένα από βαθύ ερωτικό αίσθημα.

     Όλα σχεδόν είναι γραμμένα στο σχήμα: τρία τετράστιχα (quatrains) και ένα δίστιχο (couplet) στο τέλος, σαν συμπέρασμα ή επιμύθιο. Η μετάφραση του σονέτου αρ. 66 ανήκει στον έξοχο Βασίλη Ρώτα (1889 - 1977)….. με λίγες - πολύ μικρές παρεμβάσεις μου!

 

 ΤΕΛΟΣ