William Temple
Ένας Άγγλος φίλος της Επικούρειας φιλοσοφίας
και το δοκίμιο του: "Upon the Gardens of Epicurus" (1685)
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο: ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Πριν από χρόνια, διαβάζοντας το βιβλίο του A. A. Long: «Η Ελληνιστική φιλοσοφία», συναντώ μια αναφορά στον Άγγλο πολιτικό, διπλωμάτη και δοκιμιογράφο William Temple (17ος αιώνας), και ένα παράθεμα από κάποιο δοκίμιο του που έφερε τον τίτλο: “Upon the Gardens of Epicurus“. Έλεγε το παράθεμα αυτό:
«Συχνά αναρωτήθηκα, πως συνέβη να εμφανιστεί
-γενικά- τέτοιο άγριο και επιθετικό υβρεολόγιο κατά του Επίκουρου, του οποίου η
θαυμαστή οξύνοια, η κομψότητα της έκφρασης, η ανωτερότητα της φύσης, η
γλυκύτητα του λόγου, η εγκράτεια της ζωής και η σταθερή στάση απέναντι στον
θάνατο έκαναν να τον αγαπούν οι φίλοι του, να τον θαυμάζουν οι μαθητές του και
να τον τιμούν οι Αθηναίοι».
Η συνάντηση μου με τον William Temple, είχε αρχίσει……
1.1) Βιογραφικό του Sir William Temple:
Ο Sir William Temple, 1st Baronet, (1628–1699) γιος του Sir John Temple του Δουβλίνου, γεννήθηκε στο Λονδίνο και εκπαιδεύτηκε στο Emmanuel College, του πανεπιστημίου του Cambridge. Ήταν πολιτικός, διπλωμάτης και δοκιμιογράφος. Ταξίδεψε σε όλη την Ευρώπη σε διάφορες διπλωματικές αποστολές και κατά διαστήματα υπήρξε μέλος του Ιρλανδικού κοινοβουλίου.
Ως διπλωμάτης ο Temple διαπραγματεύθηκε με επιτυχία τον γάμο
του πρίγκιπα - κυβερνήτη της Ολλανδίας Γουλιέλμου
Γ΄ της Οράγγης (Willem III van Oranje-Orange), με την πριγκίπισσα Μαρία ΙΙ,
θυγατέρα του βασιλιά Ιάκωβου Β΄
της Αγγλίας / James II
of England (1685-1688).
Επίσης, ο W. Temple διαπραγματεύθηκε την «Τριπλή Συμμαχία» {Αγγλίας - Σουηδίας - Δημοκρατίας
των 7 Ενωμένων Επαρχιών (Ολλανδία)} (The ‘Triple Alliance’ of England, Sweden and the United Provinces), που σχηματίστηκε το 1668 προκειμένου να υποστηρίξει την Ισπανία ενάντια
στη Γαλλία.
Ο W. Temple υπήρξε στενός σύμβουλος του προηγούμενου βασιλιά Κάρολου Β' / Charles II of England, (1660–1685), αλλά διαφωνώντας με τις
εφαρμοζόμενες αντι-Ολλανδικές (αντι-προτεσταντικές) πολιτικές των Στιούαρτ (γράφεται Stuart
ή Stewart), ο Temple προτίμησε να αποσυρθεί στο σπίτι του, σε
προάστιο του Λονδίνου. Από εκεί, o Κάρολος Β΄ τον κάλεσε να συντάξει σχέδιο μεταρρύθμισης του
‘privy council’. (Το
privy council ήταν το παραδοσιακά συμβουλευτικό σώμα των Άγγλων βασιλέων –
οιονεί κυβέρνηση).
Ο W. Temple συνέταξε σχέδιο πρωτοποριακό, όμως ο Κάρολος Β'
το απέρριψε, διότι κατά την άποψή του καταργούσε πολλά βασιλικά προνόμια.
Προφανώς, ο μονάρχης ήταν επηρεασμένος από τις αντιλήψεις του φίλου και
δάσκαλου του, του ονομαστού και περισπούδαστου φιλόσοφου Thomas Hobbes (1588-1679), περί διακυβερνήσεως του κράτους
με τρόπο απολυταρχικό. Ο W. Temple δεν έλαβε μέρος στην «Ένδοξη επανάσταση», αν και την υποστήριξε, όπως και αρνήθηκε να
αναλάβει υπουργικά καθήκοντα που του είχε προσφέρει το καθεστώς που αυτή
εγκαθίδρυσε.
Περί το 1686, όντας μακριά από τα δημόσια πράγματα, αγόρασε
ένα αρχοντικό, ένα σπίτι-παλάτι με μεγάλη
αγροτική έκταση (60
acres = 240 στρέμματα) στην Ν.Α. Αγγλία, το οποίον ονόμασε Moor Park (Ησυχαστήριο). Κύρια ενασχόληση
του εκεί έκανε την γεωργία. Ανέπτυξε ποικίλες καλλιέργειες και δημιούργησε
υπέροχους, ονομαστούς κήπους. Το κτήμα συνεχίζει να υπάρχει μέχρι και σήμερα.
Στο Moor Park ο W. Temple έζησε τα 15 τελευταία χρόνια της ζωής του συντροφιά με την αγαπημένη του γυναίκα, την Dorothy Osborne, η οποία ήταν σημαντική συγγραφέας επιστολών και με την οποίαν αποκτήσαν 9 παιδιά. Ήταν άνθρωπος που αγαπήθηκε από όλους τους φίλους του, όπως οι ίδιοι οι φίλοι του μαρτυρούν. Διασημότητες όπως ο βασιλιάς William III, πολιτικοί, συγγραφείς και ποιητές, όπως οι John Dryden, Joseph Addison, Richard Steele και άλλοι τον επισκέπτονταν. Γραμματέας του W. Temple υπήρξε ο Jonathan Swift, αργότερα συγγραφέας, που έγραψε και το πασίγνωστο μυθιστόρημα “Gulliver's Travels”.
Ο W.Temple υπήρξε θαυμαστής του Επίκουρου, του οποίου το παράδειγμα φρόντιζε ν’ ακολουθεί όταν
αποτραβήχτηκε από την πολιτική ζωή στο Moor Park …. (Temple saw his retirement from political life to his
country estate at Moor Park as following the example of the Greek philosopher
Epicurus)…. Ζώντας στο «ησυχαστήριο του έγραψε…. ‘πόσο γλυκιά ικανοποίηση αισθάνεται
μακριά από πολιτικές ενασχολήσεις, μακριά από τη πόλη, που ολόκληρα πέντε
χρόνια δεν είχε επισκεφθεί’….. Πάνω από την πόρτα του σπιτιού του, ‘family
motto’, υπήρχε η επιγραφή: «Ο Θεός μας έχει δώσει αυτές τις δυνατότητες,
για ηρεμία». ("God has given us these opportunities for
tranquility").
Πέθανε το 1699, σε ηλικία 71 ετών. O Jonathan Swift έγραψε ….. «μαζί του έφυγαν όλα όσα
ήταν μεγάλα και καλά μεταξύ των ανθρώπων»! (αll that was great and
good among men).
Ο W. Temple, το 1685, δημοσίευσε ένα δοκίμιο με τίτλο: “Upon the Gardens of Epicurus“ or “of Gardening in the Year 1685”. Το βιβλίο αυτό, καθώς και οι πρωτοπόρες καλλιέργειες και κατασκευές του αγροκτήματος του, τον καθιέρωσαν ως τον δημιουργό του αγγλικού κινήματος του ‘Κήπου τοπίου’ (English landscape garden movement).…….
Ο «Αγγλικός κήπος» είναι απόλυτα προσαρμοσμένος στη αυθεντική, την αγνή, φύση, σ’ αντίθεση με τον «Γαλλικό (à la française) κήπο», που είναι τεχνητός και αυστηρά σχεδιασμένος σε στυλ baroque.
Το βιβλίο (δοκίμιο) του W. Temple “Upon the Gardens of Epicurus“ αποτελεί ένα κράμα διαλόγου για την
κηπουρική - γεωργία - διάφορες καλλιέργειες του αιώνα του, ανάμεικτο με
ιστορικό - φιλοσοφικές αναφορές, κ. ά.
Στο έργο αυτό ο συγγραφέας του αναφέρει - αυτό κυρίως μας
ενδιαφέρει εδώ - και τις βασικότερες Επικούρειες περί «Ηθικής» απόψεις. Πολύ
συνοπτικά μεν, αλλά περιεκτικά και κάνοντας ουσιώδεις συγκρίσεις με τις θέσεις
και των άλλων μεγάλων φιλοσοφικών ρευμάτων της ύστερης αρχαιότητας, κύρια του
Στωικισμού. Με αξιοπρόσεκτη ακρίβεια στην έκφραση, καθαρότητα λόγου και
πιστότητα στην διατύπωση του ιδεολογήματος της κάθε φιλοσοφικής σέχτας της
εποχής εκείνης.
Για τον Έλληνα φιλόσοφο, τον Επίκουρο, εκφράζεται με ανυπόκριτο θαυμασμό και επανειλημμένα
τονίζει και εξυψώνει τα κύρια δόγματα του. Το κείμενο του Άγγλου διανοητή είναι
ορθολογικό, δεν συζητούνται μεταφυσικές ερμηνείες, συγχρόνως είναι κομψό,
γλαφυρό, αισιόδοξο. Αληθινά αποτελεί ένα ανθισμένο «Κήπο», παρόλο που γράφτηκε
σε μια «γκρίζα εποχή», που μόλις αναδύονταν από τα βαθιά σκοτάδια του Μεσαίωνα.
Ο συγγραφέας αποκαλύπτεται ένα ανοικτό - κοφτερό μυαλό, ένας διαφωτιστής -
ανθρωπιστής. Ο William Temple υπήρξε πρωτοπόρος στην διάδοση της
Επικούρειας ηθικής φιλοσοφίας στην Αγγλία.
1.2) Η Αγγλία στο δεύτερο ήμισυ του 17ου αιώνα
Η εποχή που γράφτηκε το δοκίμιο του W. Temple (1685)
κατατάσσεται στην «Πρώιμη Νεότερη Περίοδο» της Ευρωπαϊκής ιστορίας, που είναι
μια εποχή μεταβατική από τον ύστερο Μεσαίωνα, ο οποίος Μεσαίωνας -σε πολλά- δεν
είχε αποσυρθεί ακόμα από το προσκήνιο της ιστορίας.
1.2.1) Στην Κεντρική Ευρώπη ο «Τριακονταετής πόλεμος» (1618-1648) είχε τερματισθεί το 1648 με την Ειρήνη της
Βεστφαλίας, όμως οι αιματηρές μάχες, σφαγές και λεηλασίες, η πείνα, η πανώλη και
άλλες επιδημίες, είχαν ερημώσει ολόκληρες περιοχές της. Οι πληγές του πολέμου
δεν είχαν ακόμα επουλωθεί. Η θρησκευτική μισαλλοδοξία ακόμα βρίσκονταν στα ύψη.
Χριστιανοί κατά Χριστιανών μέχρι αλληλοεξοντώσεως, λόγω διαφοράς του δόγματος! Αθώοι άνθρωποι καίγονταν στην πυρά σαν
αιρετικοί, κτυπημένοι από την “Malleus Maleficarum” / «Σφύρα Κακοποιών - Μαγισσών». Ήταν ένα εγχειρίδιο κυνηγών
μαγισσών. Εκδόθηκε στην Γερμανία το 1487, γνώρισε μεγάλη διάδοση σε όλη την
Ευρώπη και έπαιξε βασικό ρόλο στην υστερία κατά «μαγισσών» για πάνω από 200
χρόνια.
Μάλιστα, το φοβερό περιστατικό στην Μασαχουσέτη της Αμερικής (αποικίας του Αγγλικού στέμματος), το γνωστό ως «Οι μάγισσες του Σάλεμ», όπου θα εκτελεστούν δεκάδες νέα κορίτσια, θα συμβεί το έτος 1692, δηλ. 7 χρόνια μετά την έκδοση του δοκιμίου του W. Temple…… Όσον αφορά τα αστείρευτης επινοητικότητας φρικτά βασανιστήρια, που εφαρμόζονταν, μάλιστα υποχρεωτικά, σε κατά τα άλλα “νόμιμες” ανακρίσεις και δίκες πολλών χιλιάδων ανθρώπων, στην μεν Αγγλία καταργήθηκαν το 1772, στη δε Γαλλία το 1789, μόλις ένα έτος πριν την Γαλλική επανάσταση.
1.2.2) Στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα: Η Αγγλία είχε 5 εκατ. κατοίκους (το Λονδίνο 550
χιλ. κατ.), η Σκωτία, 1,2
εκατ. και η Ιρλανδία 2 εκατ. Είχαν
κοινό βασιλιά, αλλά θεωρούνταν ακόμη ξεχωριστά βασίλεια, με ιδιαίτερα
κοινοβούλια.
Στην ιστορία των βασιλείων Αγγλίας - Σκωτίας - Ιρλανδίας, εκείνη
την εποχή, καταγράφονται οι πιο κάτω περίοδοι:
Α) O λεγόμενος Αγγλικός Εμφύλιος Πόλεμος
(1642–1651), που υποδιαιρείται σε τρεις
εμφύλιους πολέμους. Ήταν μια σειρά ένοπλων συγκρούσεων και πολιτικών
μηχανορραφιών μεταξύ των δύο βασικών παρατάξεων (των Κοινοβουλευτικών και των
Βασιλοφρόνων). Στον πρώτο (1642–1646)
και τον δεύτερο (1648–1649) εμφύλιο πόλεμο αντιπαρατάχθηκαν οι υποστηρικτές του
Βασιλιά Καρόλου Α' (δυναστείας των Στιούαρτ) εναντίον των υποστηρικτών του λεγόμενου ‘Μακρού
Κοινοβουλίου’ (Long
Parliament), ενώ ο τρίτος εμφύλιος πόλεμος (1649–1651) αποτελούνταν
από συγκρούσεις μεταξύ των υποστηρικτών του Βασιλιά Καρόλου Β' με τους
υποστηρικτές του λεγόμενου ‘Κολοβού Κοινοβουλίου’ (Rump Parliament). Οι Αγγλικοί
Εμφύλιοι Πόλεμοι τελείωσαν με την νίκη των Κοινοβουλευτικών, στη μάχη του
Γουόρτσεστερ /Battle of Worcester (1651).
Οι εμφύλιες αυτές συρράξεις και η νικηφόρα για τους Κοινοβουλευτικούς έκβαση τους, οδήγησαν στη δίκη και εκτέλεση του βασιλιά Καρόλου Α΄ (1649), την εξορία του γιου του Καρόλου Β΄ και την εκδίωξη της Αγγλικής Μοναρχίας, από τον Όλιβερ Κρόμγουελ /Oliver Cromwell (1599 - 1658).
Β) Ακολουθούν 10 χρόνια αβασίλευτης
διακυβέρνησης (1649-1660). Η Αγγλική Μοναρχία είχε αντικατασταθεί, αρχικά με
την Κοινοπολιτεία της Αγγλίας / Commonwealth of England (1649–1653) και κατόπιν με το Προτεκτοράτο / The Protectorate
(1653–1659), υπό την
προσωπική διοίκηση του Κρόμγουελ .
Γ) Η «Εποχή της Παλινόρθωσης» (της δυναστείας των Στιούαρτ) (1660-1688). Η
μοναρχία επανέρχεται το 1660, με τον Κάρολο Β' ν’ ανακαλείται από την εξορία
και να ανεβαίνει στον θρόνο Αγγλίας-Σκωτίας-Ιρλανδίας. Θα βασιλεύσει 25 χρόνια.
Την εποχή εκείνη, το
νομοθετικό έργο στη χώρα ασκείτο σε συνεργασία-διαπραγμάτευση του μονάρχη με το κοινοβούλιο (Parliament), που αποτελείτο από
δυο νομοθετικά σώματα:
- Την Άνω Βουλή (Upper house / Senate), ή Βουλή των Λόρδων (House of Lords), τα μέλη της οποίας
αντιπροσώπευαν, είτε την οικονομική και πολιτική αριστοκρατία μιας - κυρίαρχα -
αγροτικής κοινωνίας όπως μέχρι και τον 17ο αιώνα ήταν η Αγγλική, (αυτοί λέγονταν Lords
Temporal), είτε είχαν εκκλησιαστικό αξίωμα (οι Lords Spiritual). Στην περίοδο των Στιούαρτ το House of
Lords λειτουργούσε ως σύμμαχος των
βασιλέων.
- και την Κάτω Βουλή (lower house), ή Βουλή των Κοινοτήτων (House of
Commons), εκλεγμένη από ένα εκλεκτορικό σώμα, περίπου 200.000
υπηκόων της «Αυτού Μεγαλειότητας», από τον αστικό πληθυσμό της χώρας, στην
μεγάλη τους πλειοψηφία όμως κι’ αυτοί γαιοκτήμονες ήσαν, εξ ου και το
προσωνύμιο του Κοινοβουλίου την εποχή εκείνη:
“landed Parliament”.
Στο κοινοβούλιο με τον καιρό διαμορφώνονται τα δύο μεγάλα, νεοσύστατα τότε, πολιτικά κόμματα της Αγγλίας, οι Whigs και οι Tories. Συγχρόνως λειτουργούν εντός των κοινοβουλίων και δύο άτυποι συνασπισμοί, ρευστές-ασταθείς παρατάξεις βουλευτών, αδιαφόρως των κομμάτων προέλευσης τους (Whigs και Tories): Το “Court Party” (Αυλικό κόμμα) και το αντιπολιτευόμενο του, “Country Party” (λαϊκό κόμμα).
- Ο 17ος αιώνας στην
Αγγλία ήταν εποχή γεμάτη από οξύτατες
θρησκευτικές αντιθέσεις μεταξύ Καθολικών και Προτεσταντών, οι οποίοι Προτεστάντες
ήσαν κι’ αυτοί διαιρεμένοι σε
Αγγλικανούς και μη (Nonconformists), Πρεσβυτεριανούς, κ. ά. Συνήθης κατάληξη των δογματικών
αντιπαραθέσεων ήσαν αιματηρές
συγκρούσεις. Η συντριπτική πλειοψηφία
των Άγγλων και των Σκώτων τάσσονταν υπέρ της Μεταρρύθμισης και ενάντια στον
Πάπα και την Γαλλία, την ισχυρότερη τότε Ευρωπαϊκή χώρα. Ο Καθολικισμός (2% του πληθυσμού της Αγγλίας, μόνον)
εθεωρείτο από τους Προτεστάντες της Αγγλίας περίπου αντεθνική ιδεολογία,
ιδιαίτερα μετά την λεγόμενη «Συνομωσία της Πυρίτιδας /Gunpowder
Plot» (1605). Αντίθετα στην Ιρλανδία υπερτερούσε με πολύ μεγάλη
διαφορά το Καθολικό δόγμα.
- Στη Γαλλία το 1685,
ο βασιλιάς- Ήλιος Λουδοβίκος
14ος, σε εφαρμογή του δόγματος του "Ένας βασιλιάς, μία πίστη, ένας
νόμος" ("un
roi, une foi, une loi"), ανακαλούσε το «Διάταγμα της Νάντης»
κι’ έθετε σε διωγμό τους Προτεστάντες της χώρας του (Ουγενότους/Huguenots),
προξενώντας πελώρια μεταναστευτικά κύματα προς άλλες χώρες, Προτεσταντικές.
Κεφαλαιώδης, πάντως, άποψη στην Αγγλία (αλλά και στα άλλα κράτη) της εποχής εκείνης, ήταν ότι η θρησκευτική πολυμορφία έπρεπε να αποφευχθεί, επειδή υπονόμευε την πολιτική σταθερότητα, ενώ αναζητούσαν το όριο της ανεκτικότητας έναντι των επιμέρους θρησκευτικών ομάδων.
- Στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα ο εμπορικός ανταγωνισμός
και ο έλεγχος των υπερπόντιων κτήσεων τους, είχαν δημιουργήσει τρεις πολέμους (κύρια μέσω
ναυτικών συγκρούσεων) μεταξύ Αγγλίας και Ολλανδίας. Η συνθήκη
ειρήνης του Westminster (1674) πάντως οδήγησε σε οικονομική συνεργασία και μεγάλη
άνθηση τις δύο χώρες. Στη δεκαετία του 1670 ο Ολλανδικός εμπορικός στόλος
διέθετε μεγαλύτερη χωρητικότητα από το
άθροισμα όλων των υπόλοιπων εμπορικών στόλων της Ευρώπης.
Γ1) Ο Κάρολος Β΄ βασιλεύει από το 1660 μέχρι τον θάνατο του, το 1685. Η σύζυγος του
Αικατερίνη της Μπραγκάνσα δεν είχε τεκνοποιήσει…… ο Κάρολος Β' είχε αναγνωρίσει τουλάχιστον
δώδεκα «νόμιμα» παιδιά του από διάφορες ερωμένες, αλλά τα νόθα τέκνα
αποκλείονταν από τη διαδοχή….. και έτσι τον διαδέχθηκε ο, κατά τρία
χρόνια μικρότερος, αδελφός του Ιάκωβος Β΄.
Γ2) Ο Ιάκωβος Β΄, κατά την τριετή του βασιλεία (1685-1688)….. θα ανατραπεί 3
χρόνια μετά τη στέψη του από την «Ένδοξη Επανάσταση»….. ήταν
υπέρμαχος του «Ελέω Θεού» Δικαιώματος Εξουσίας των Βασιλέων. Έτσι αναμείχθηκε
άμεσα στις πολιτικές διαμάχες του Κοινοβουλίου της Αγγλίας (House of Commons), με αποτέλεσμα να έρθει σε αντίθεση
και με τα δύο μεγάλα πολιτικά κόμματα της Αγγλίας, με τους Whigs κυρίως, αλλά
και με τους Tories που παραδοσιακά ήταν, κατά πλειοψηφία, φιλοβασιλικοί. Άλλο,
μεγαλύτερο πρόβλημα κι από αυτό των απολυταρχικών του τάσεων στην Προτεσταντική Αγγλία (και
Σκωτία), ήταν ο “Καθολικισμός” (συνδεδεμένος με τον “φιλογαλλισμό”) του
Ιακώβου Β΄.
Το ενδεχόμενο επιβολής από τον Ιάκωβο Β΄ αυταρχικού καθεστώτος, σε συνδυασμό με πιθανή επαναφορά του Καθολικισμού στην Αγγλία - κατά το Γαλλικό πρότυπο – συνάντησε σφοδρές αντιδράσεις. Θεωρήθηκε απαράδεκτη πορεία για τη χώρα, καθώς συνιστούσε μια σοβαρή οπισθοδρόμηση. Προκλήθηκαν συνωμοσίες και δύο ένοπλες εξεγέρσεις, που κατεστάλησαν με εκτελέσεις και εξορίες των πρωταιτίων. Σκέφτηκαν τότε να ζητήσουν βοήθεια από την ακμάζουσα-δυνατή και ομόδοξη Ολλανδία (Ενωμένες Επαρχίες λέγονταν επίσημα, επικράτησε όμως να αποκαλούνται Ολλανδία, από το όνομα της μεγαλύτερης επαρχίας). Ηγέτης των Ενωμένων Επαρχιών ήταν ο Γουλιέλμος Γ΄ της Οράγγης / Willem III van Oranje-Orange. Έφερε το τίτλο: Stadtholder.
Ο Γουλιέλμος Γ΄ της Οράγγης ήταν πρώτος ξάδελφος, αλλά και γαμπρός του βασιλιά Ιάκωβου Β΄, καθώς αμφότεροι ήσαν εγγόνια του (καρατομηθέντος, το 1649, βασιλιά) Καρόλου Α', η δε γυναίκα του Γουλιέλμου Γ΄, η Μαίρη ΙΙ, ήταν κόρη του Ιάκωβου Β΄!
Το καλοκαίρι του 1688, ο Stadtholder της Ολλανδίας Γουλιέλμος Γ΄ της
Οράγγης προσκαλείται από επιφανείς Άγγλους να επέμβει στην ίδια τη χώρα τους
την Αγγλία, επικεφαλής εκστρατευτικού σώματος….. “Salus populi suprema lex esto”! ……. Από την αρχαιότητα και μέχρι σήμερα, η «Σωτηρία του Λαού»
προβάλλεται σαν «ο Υπέρτατος Νόμος». Στην πραγματικότητα, τα οικονομικά,
στρατιωτικά, γεωπολιτικά κ.ά. «συμφέροντα» των ισχυρών, είναι πάντα οι
σοβαρότεροι λόγοι…..
Δ) Η «Ένδοξη Επανάσταση / “Glorious Revolution”»
(1668-1669).
Ο Γουλιέλμος Γ΄ της Οράγγης ανταποκρίνεται στο αίτημα, και τον
Νοέμβρη του ιδίου έτους, (1688),……. στην επέτειο των 100 χρόνων από το μεγάλο γεγονός της
έλευσης -και καταστροφής- της Ισπανικής αρμάδας στην Αγγλία (1588), την ίδια
ημερομηνία της αποτυχημένης συνομωσίας της πυρίτιδας (5/11/1605)….. επικεφαλής
δυνάμεως 11.000 πεζών και 4.000 ιππέων αποβιβάζεται στην Αγγλία, χωρίς να
συναντήσει αντίσταση. Μαζικά εγκατέλειψαν οι Άγγλοι, στρατιώτες και ευγενείς,
τον βασιλιά τους Ιάκωβο Β΄, ο οποίος τελικά έφυγε και βρήκε καταφύγιο στον
πρωτεξάδελφο του «χριστιανικότατο» Γάλλο βασιλιά Λουδοβίκο 14ο (και οι δύο ήσαν εγγόνια του Ερρίκου Δ΄ της
Γαλλίας).
Πρόκειται για την τελευταία επιτυχή εισβολή ξένης δύναμης στην νήσο…… Η προηγούμενη επιτυχημένη εισβολή στην Αγγλία ήταν αυτή του έτους 1066, ενός άλλου Γουλιέλμου, του Νορμανδού, που επονομάσθηκε κατακτητής (William the Conqueror) και κατόπιν βασίλεψε στην Αγγλία ως ο πρώτος βασιλιάς της Νορμανδικής δυναστείας…….
“PRO RELIGIONE ET LIBERTATE” Αυτό ήταν το σύνθημα της εκστρατείας-εισβολής του Γουλιέλμου της Οράγγης στην Αγγλία και συνόψιζε επιγραμματικά το πλαίσιο και τον σκοπό της δράσης του. Οι πολιτικές εξελίξεις υπήρξαν ραγδαίες…..
Στις 13/2/1689 τα δύο κοινοβουλευτικά σώματα της Αγγλίας σε
κοινή διακήρυξη τους, την περίφημη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων» (“Declaretion / Bill of Rights”) αποφάσισαν, πέραν λήψης διαφόρων
μέτρων περιορισμού της βασιλικής απολυταρχίας, την έκπτωση του Ιάκωβου Β΄ (και
του Οίκου των Stuarts), από τον θρόνο και την άνοδο σ’ αυτόν του Γουλιέλμου Γ΄ της
Οράγγης (του
οίκου Orange-Nassau της Ολλανδίας) και της συζύγου του Μαίρης, κόρης
όπως ξέρουμε του εκπεσόντος Ιάκωβου Β΄. Η
στέψη τους έγινε στις 11 Απριλίου 1689 στο Westminster Abbey.
Μια χαρακτηριστική λεπτομέρεια: Ο νέος βασιλιάς William ΙΙΙ, δεν ήταν σπουδαίος γνώστης της γλώσσας της χώρας που βασίλευε και έγραφε τους λόγους του στα Γαλλικά! …..
Δεν ήταν ο πρώτος! Ο ξακουστός Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος / 12ος αιώνας, Γάλλος στην καταγωγή, αρνιόταν και να μάθει αγγλικά, όντας μονάρχης της Αγγλίας!
Ο William ΙΙΙ διασφάλισε - κατοχύρωσε την επικράτηση των Προτεσταντών και στα τρία ενωμένα βασίλεια Αγγλίας, Σκωτίας και Ιρλανδίας. Στην Αγγλία και Σκωτία άρκεσαν τα αυστηρά νομοθετικά μέτρα, ‘δρακόντια’ κατά των Καθολικών. Στην Ιρλανδία αυτό έγινε το επόμενο έτος με καταστολή και μετά από αιματηρές μάχες, διότι εκεί η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων, που ήσαν πιστοί Καθολικοί, εξεγέρθηκε, συνεπικουρούμενη από στρατεύματα Γαλλικά και άλλα, φιλικά στον έκπτωτο Ιάκωβο Β΄. Η αποφασιστική νίκη του Γουλιέλμου απέναντι στα «Ιακωβιτικά» στρατεύματα έγινε κοντά στην πόλη Drogheda, στο ποταμό Boyne.
Είναι η περίφημη «μάχη του Μπόιν» / “Battle of the Boyne” (1690, 30/6 - 1/7 κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο).….. Η ενθύμηση της μάχης αυτής μέχρι σήμερα τιμάται με παρελάσεις κ. ά. εκδηλώσεις, κυρίως από ακραίες Προτεσταντικές οργανώσεις (Τα τάγματα της Οράγγης), σε πολλές πόλεις του κόσμου, όπου αυτοί υπερτερούν…..
Η «Ένδοξη Επανάσταση θεωρείται
σημαντικό γεγονός της ιστορίας, διότι διηύρυνε και κατοχύρωσε τις συνταγματικές
ελευθερίες μιας τόσο σπουδαίας χώρας σαν την Αγγλία. Ουσιαστικά εγκαινίασε την
σύγχρονη κοινοβουλευτική δημοκρατία του Ηνωμένου Βασιλείου, καθώς ο μονάρχης
του έκτοτε δεν περιβλήθηκε ποτέ ξανά την
απόλυτη εξουσία.
Ε) Η Εποχή
της οργής / Rage of Party (1690-1715). Εποχή μετεπαναστατική, σφοδρών
κομματικών συγκρούσεων των Whigs με τους Tories, αστάθειας, αλλά και ενίσχυσης των
εξουσιών του Κοινοβουλίου, εδραίωσης του -θεσμικά ενισχυμένου- “Cabinet”, έναντι του αποδυναμωμένου ‘Privy Council”, καθώς επίσης και ισχυροποίησης
θεσμών και κανόνων προστασίας των πολιτικών ελευθεριών και της περιουσίας των
πολιτών. Το House of Lords να λειτουργεί πλέον διαιτητικά μεταξύ των δύο
μεγάλων πυλώνων εξουσίας, του House of Commons
και της κυβέρνησης του Στέμματος. Νέα εποχή στους θεσμούς της Αγγλίας, μισή χιλιετία μετά την έκδοση της “Magna Carta” (1215), του πρώτου Μεγάλου Χάρτη των
Ελευθεριών του Ανθρώπου.
1.3) Η Φυσική Επιστήμη στον 17ο αιώνα
Σχετικά με την επιστήμη της εποχής, ακόμα διδάσκεται, αφού
δεν έχει αντικατασταθεί από άλλη παραδεκτή θεωρία, ο σχολαστικισμός - θεολογικός Αριστοτελισμός, παρ’
όλο που - αθεράπευτα παρηκμασμένος - ανοικτά πλέον αμφισβητείται και όσον ούπω
καταρρέει. Ο «Ιδεαλισμός» και τα παράγωγα του τελεολογία, μοιρολατρία,
θρησκευτική πίστη, θεία πρόνοια κλπ. εξακολουθούσαν να είναι κύρια ιδεολογία,
όχι όμως πλέον χωρίς σοβαρότατες αμφισβητήσεις. Στα πανεπιστήμια της
ηπειρωτικής Ευρώπης, τόσο των Καθολικών χωρών, εκεί πρωτοστατούντων των
Ιησουιτών, όσο και των Προτεσταντικών
χωρών, αφού και ο Μαρτίνος Λούθηρος ήταν σφοδρός επικριτής των θεωριών που
παρέκκλιναν από την «Βίβλο», διδάσκονταν η γεωκεντρική Αριστοτελική κοσμολογία,
ένα σχήμα κόσμου επιμελέστατα ιεραρχημένο, πλην λανθασμένο και {κατά χαρακτηρισμό
του Έρασμου (1466-1536)} στείρο.
Η υποσεληνιακή σφαίρα (του Αριστοτελικού κόσμου)….όπου όλα είναι φθαρτά, γεννιούνται και πεθαίνουν, σ’ αντίθεση με τον ουρανό, πιο πάνω απ’ τη σελήνη, όπου όλα εκεί είναι άφθαρτα κι αιώνια…… ήταν στην πραγματικότητα μια απέραντη κοιλάδα δακρύων. Ο λαός ζούσε μέσα σε οικονομική εξαθλίωση και στο φόβο από τη -δήθεν- σύντομα επερχόμενη συντέλεια του κόσμου.
Έγκυρη θεωρούσαν τη θεωρία των τεσσάρων στοιχείων
(νερό-γη-αέρας-φωτιά) του Εμπεδοκλή. Για ατομική θεωρία δεν γίνονταν σοβαρός
λόγος ακόμα, ούτε βέβαια περί εξελίξεως των όντων με φυσική επιλογή…….
…… Πολλά χρόνια, αλήθεια, πρέπει να περάσουν ακόμα μέχρι ο John Dalton να διατυπώσει τις απαρχές της σύγχρονης ατομικής θεωρίας (Πρώτη εκτεταμένη, δημοσιευμένη, συζήτηση της το 1808) και ο Charles Darwin να θεμελιώσει στην επιστήμη τη θεωρία της εξέλιξης, του μηχανισμού της φυσικής επιλογής, και της κοινής καταγωγής των όλων ειδών, εξελικτικά, από έναν κοινό πρόγονο (Το μνημειώδες έργο του «Περί της καταγωγής των ειδών/ On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or The Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life» εκδόθηκε το 1859).
Στην αστρονομία (δεν υπήρχε ακόμα σαφής
διαχωρισμός μεταξύ της αστρονομίας και της αστρολογίας) αποδέχονταν -ακόμα- το απαρχαιωμένο
Πτολεμαϊκό σύστημα, ενώ το ηλιοκεντρικό σύστημα αναφέρονταν σαν μια εκδοχή του Κοπέρνικου (πρωτο-διατυπώθηκε από τον Αρίσταρχο τον
Σάμιο), είτε του Τύχο Μπράχε
(πρωτο-διατυπώθηκε
από τον Ηρακλείδη τον Ποντικό) που
μάλιστα την θεωρούσαν πιθανότερη της του Κοπέρνικου, μιας και η δεύτερη διέσωζε
τον γεωκεντρισμό.
Μετά το Πλατωνικής εμπνεύσεως “Mysterium Cosmographicum” (1596),
o «Νομοθέτης του
σύμπαντος» Johannes Kepler με την “Astronomia nova” (1609) είχε δώσει ισχυρά
επιχειρήματα υπέρ του ηλιοκεντρικού συστήματος στην επιστήμη, όμως για να περάσει η επιστήμη της
Φυσικής στη νέα εποχή της, έπρεπε να έρθει ο Νεύτωνας. Το έργο-σταθμός για την
Φυσική του Isaac Newton «Philosophiæ
Naturalis Principia Mathematica (Μαθηματικές
Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας)» θα δημοσιευτεί το 1687 (δηλ. δύο χρόνια αργότερα από την έκδοση του δοκιμίου του
W. Temple). Η πρώτη
έκδοση των ‘Principia’ στην Αγγλική θα γίνει το 1728.
1.4) Η αναβίωση της Επικούρειας φιλοσοφίας ( 15ο – 17ο αι.) στην Ευρώπη
Η Επικούρεια θεωρία υπήρξε
φιλοσοφικό σύστημα που επέζησε μέχρι και τον 4ο μ. Χ. αιώνα και σε ακμή. Ο
Διογένης Λαέρτιος -3ος αι. μ.Χ.- στους «Βίους των φιλοσόφων», βιβλίο
Χ, γράφει ότι οι μαθητές και οι
φίλοι του Επίκουρου ήσαν τόσο πολυάριθμοι που ολόκληρες πόλεις δεν μπορούσαν να
τους χωρέσουν. Στα μετέπειτα χρόνια, της διάδοσης και επικράτησης της νέας παγκόσμιας θρησκείας του
Χριστιανισμού και του σκοτεινού Μεσαίωνα που επακολούθησε, ο Επικουρισμός κατασυκοφαντημένος
και διαστρεβλωμένος εξαφανίζεται παντελώς.
Θ’ αναγεννηθεί και θ’ ανασυγκροτηθεί με την «Αναγέννηση»,
αργά και διστακτικά στην αρχή, αλλά πλέον στη σωστή του ιδεολογική βάση, την υλιστική,
ορθολογική και άθρησκη κατ’ ουσίαν, χίλια
χρόνια μετέπειτα και οι κυριότεροι, πρώτοι σταθμοί, σ’ αυτή την παλιγγενεσία
του Επικουρισμού στην Ευρώπη είναι ασφαλώς:
α) Το έργο «Περί
ηδονής» /
“De voluptate ac vero bono” του Laurentius Valla (1431), πρώτη
και μοναδική πραγματεία για τον Επικουρισμό για σειρά δεκαετιών
(μάλιστα ο
Valla αγνοούσε τον Λουκρήτιο).
β) Η εκ νέου ανακάλυψη του μνημειώδους ποιήματος του Ρωμαίου Λουκρήτιου “De Rerum Natura” (1ος αι. π. Χ.), από τον Poggio Bracciolini (έτος 1417),
που τυπωμένο κυκλοφόρησε 56 χρόνια αργότερα. Η πρώτη τυπωμένη έκδοση του
σημαντικότατου αυτού έργου για την Επικούρεια φιλοσοφία έγινε στην Brescia (1473), ενώ η σπουδαία έκδοση του, η
σχολιασμένη από τον Γάλλο λόγιο Denis Lambin / Dionysius
Lambinus, τυπώθηκε το 1564.
γ) Η μετάφραση στα Λατινικά του 10ου βιβλίου του έργου του Διογένη Λαέρτιου (έζησε τον 3ο αιώνα μ.Χ.) «Βίοι και
γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων κλπ.», από τον Ambrogio
Traversari (1433).
Αρχικά η μετάφραση του Traversari κυκλοφόρησε
σε χειρόγραφα. Τυπωμένη εκδόθηκε το πρώτον στη Ρώμη το 1472. Ο Ambrogio Traversari υπήρξε
διάσημος θεολόγος και Ελληνιστής. Οι γνώσεις του στα Ελληνικά γράμματα οφείλονται
στον δάσκαλο του Μανουήλ Χρυσολωρά.
Ο Μ. Χρυσολωράς (1355-1415) υπήρξε Βυζαντινός
λόγιος, ο πρώτος που εγκαταστάθηκε στην Ιταλία, αγωνιζόμενος για την ένωση των
εκκλησιών προ της απειλής από την ορμητική εξάπλωση των Οθωμανών. Εκεί μετέφερε
και διέδωσε την σημαντική μόρφωση και κλασσική παιδεία που είχε αποκτήσει στην Κωνσταντινούπολη. Μαθητές του στη Σχολή της
Φλωρεντίας, και σε άλλες Ιταλικές πόλεις όπου δίδαξε, υπήρξαν σημαίνοντες
ουμανιστές, όπως οι προαναφερθέντες Poggio Bracciolini και Ambrogio Traversari.
Ο Μανουήλ Χρυσολωράς έδωσε την πρώτη σοβαρή ώθηση για την άνθηση των ελληνικών
σπουδών στην Ιταλία κατά την αρχή της Αναγέννησης.
δ) Το καθοριστικό για την προώθηση του Επικουρισμού έργο: “Vita, moribus et doctrina Epicuri, libri octo” (1647) του Γάλλου Πιερ Γκασσαντί / Pierre Gassendi (1592-1655). Δύο χρόνια αργότερα Ο Pierre Gassendi δημοσίευσε
και τα έργα του: Animadversiones in librum X Diogenis Laertii και Syntagma philosophiae Epicuri.
Τα βιβλία αυτά προκάλεσαν μεγάλη αίσθηση στους επιστημονικούς κύκλους, το πρώτο ιδιαίτερα απ’ αυτά (“Vita, moribus et doctrina Epicuri”) χαρακτηρίζεται το σημαντικότερο της νέας εποχής της Επικούρειας φιλοσοφίας. Η προώθηση του Επικουρισμού από τον Πιερ Γκασσαντί είχε πραγματικές συνέπειες στη ανάπτυξη και της επιστήμης του 17ο αιώνα, αφού την απεγκλώβιζε από τον στείρο θεολογικό σχολαστικισμό και τις δεσμεύσεις του πνεύματος που αυτός συνεπάγονταν.
Ο Pierre Gassendi
ήταν ιερέας, μαθηματικός και αστρονόμος. Διέπρεψε σε όλα. Ο ιστορικός Edward Gibbon /Εδουάρδος Γίββων (1737 – 1794) τον χαρακτήρισε
σαν: "Le meilleur philosophe des littérateurs, et le meilleur littérateur des philosophes" (The greatest philosopher among literary men, and the greatest literary man among philosophers / Τον μεγαλύτερο
φιλόσοφο μεταξύ των λογοτεχνών και τον μεγαλύτερο λογοτέχνη μεταξύ των
φιλοσόφων).
Στην φιλοσοφία ο Pierre Gassendi αποδέχονταν την εγκυρότητα
των αισθήσεων, ως κριτήριο αληθείας, όντας αντίθετος προς τις θεμελιώδεις
προτάσεις του Καρτέσιου (Descartes), όπως αυτή του ρασιοναλιστικού cogito. Και οι δύο (Gassendi και Descartes) πάντως, ήσαν αντίθετοι με τον Αριστοτελικό σχολαστικισμό. Ελεύθερος
στοχαστής, συγχρόνως όμως και αφοσιωμένος χριστιανός, ο Gassendi πρότεινε
τροποποιήσεις στην Επικούρεια φιλοσοφία, αναφορικά με την «θεολογία» της. Έτσι,
ο Gassendi πίστευε ότι τα άτομα δημιουργήθηκαν από τον Θεό, το σύμπαν δεν είναι
τυχαίος συνδυασμός ατόμων αλλά έκφραση της θεϊκής αγαθότητας, ότι την ελεύθερη
βούληση του ανθρώπου η θεία πρόνοια του την επιτρέπει και η ψυχή του είναι αθάνατη, λόγω της αγάπης του θεού προς
αυτόν. Για τον Gassendi, πάντως, κάθε
ευφυής και καλόκαρδος Χριστιανός δεν μπορεί παρά να είναι και φίλος της
Επικούρειας φιλοσοφίας. Πριν απ’ αυτόν ο Έρασμος (1466-1536), εντελώς ανάλογα,
είχε πει ότι «ο καλός Επικούρειος
φέρεται όπως ο καλός Χριστιανός».
Φανερή υπήρξε η προσπάθεια κάποιων ουμανιστών - Χριστιανών
λογίων της εποχής να δημιουργήσουν προσέγγιση της κρατούσας θρησκείας με την
Ηθική Επικούρεια φιλοσοφία. Θα αρκούσε ο
Επικουρισμός να εγκαταλείψει 3-4 (βασικά εν τούτοις) δόγματα του….. και αυτά ήσαν: το περί ανυπαρξίας της θείας
πρόνοιας, το περί θνητότητας της ψυχής, η ταύτιση της αρετής - σκοπού ζωής με
την ηδονή - ευδαιμονία και δευτερευόντως το της αιωνιότητας του κόσμου.….. για να γίνει αποδεκτός και να σταματήσουν οι
επικρίσεις εναντίον του. Ήδη από τα πρώτα
χρόνια του ύστερου Μεσαίωνα τα πιο πάνω
«λάθη» (με
την «χριστιανική οπτική») του Επικουρισμού είχαν επισημανθεί από
εκκλησιαστικούς συγγραφείς (όπως από τον χρονικογράφο του 13ου αι. Hélinand de
Froidmont). Αλλά και μέχρι πολύ αργότερα…..
Στις συζητήσεις που ο Μονταίνιος
/ Michel
Eyquem de Montaigne (1533 – 1592) θα κάνει με τους πνευματικούς
ηγέτες της Ρώμης, κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του το 1580, όπου ο διάσημος
συγγραφέας των «Δοκιμίων / Essais» γίνεται θερμά δεκτός (τον ανακήρυξαν
και επίτιμο πολίτη της Ρώμης), όλοι προτρέπουν τον μεγάλο
σκεπτικιστή, τον παρακαλούν, και με
σεβασμό του κάνουν υποδείξεις, ώστε στην επόμενη έκδοση του βιβλίου του, να απαλείψει τη λέξη “fortune” / τύχη που συχνά χρησιμοποιεί στα
γραφτά του, και να την αντικαταστήσει με τη λέξη «Θεός» ή «θεία πρόνοια»! (Στέφαν Τσβάιχ
«Μονταίνιος», σελ.147)….. Είναι γνωστό ότι ο εν πολλοίς «Πυρρωνικός»
Μονταίνιος, όχι ολίγες επιρροές καταγράφει και από τους Λουκρήτιο - Επίκουρο, όπως
είναι και η παραπάνω θέση του για την
“fortune” / τύχη.
…… Ασφαλώς σ’ αυτό ακριβώς το θέμα, δηλαδή στο περί της «θείας πρόνοιας», συμπυκνώνονται οι αντιρρήσεις που μπορεί ένας χριστιανός να διατυπώσει για την όλη Επικούρεια θεωρία. Σε ποιο άλλο σημείο, αλήθεια, και από τους τρείς κλάδους της {Γνωσιολογία/Κανόνας - Φυσική – Ηθική} θα μπορούσε κάποιος να έχει σοβαρές διαφωνίες, που να δικαιολογούν την πολεμική που υπήρξε όλα τα περασμένα χρόνια;
Δεν κατάφεραν να «μεταλλάξουν» τον Επικουρισμό οι αιώνες! Ό,τι στο παρελθόν είχε συμβεί στον Πλατωνισμό,
νωρίς με τον Αρκεσίλαο (316-241 π.Χ.) και αργότερα με τους Νεοπλατωνικούς
συγγραφείς, όπως και στον Αριστοτελισμό τον
13ο αι. με
τον Θωμά Ακινάτη, όπου αυτές οι δύο μεγάλες φιλοσοφικές θεωρίες διολίσθησαν-ξέφυγαν
από την αρχική (του ιδρυτή τους) την διδασκαλία και τελικά τέθηκαν στην
υπηρεσία και εξυπηρέτηση της θεολογίας, δεν συνέβη στα δόγματα του Επίκουρου. Αυτά θα
παρέμειναν και μέχρι σήμερα καθαρά, ως τα διατύπωσε ο ιδρυτής και οι διάδοχοι
του στη σχολή του «Κήπου των Αθηνών», ως τα διέσωσε -με ποιητικό λόγο/στίχους- ο Λουκρήτιος στο “De
Rerum Natura”.
1.5) Η Επικούρεια φιλοσοφία στο δεύτερο ήμισυ του 17ου αι. στην Αγγλία
Στην Αγγλία, λίγα χρόνια πριν το έτος 1685, (έτος
δημοσίευσης του δοκιμίου του W. Temple),
από τα βιβλία που η κυκλοφορία τους είχε δημιουργήσει αίσθηση στους κύκλους
των διανοούμενων, αναφέρω σαν σπουδαιότερα τα: “Leviathan” (1651) και “Elementa
philosophica” (1651-1658) του Thomas
Hobbes, το “Paradise Lost” (1667) του John
Milton και την «Ηθική» (1677) του Baruch
Spinoza. Τα έργα του John Locke,
και βέβαια το μνημειώδες του: «An Essay Concerning Human Understanding», θα
δημοσιευτούν μετά την «Ένδοξη επανάσταση», το 1689, δηλ. 4 χρόνια μετέπειτα από την έκδοση του
δοκιμίου του Temple. Στους πιο πάνω συγγραφείς Hobbes, Spinoza,
Locke επιρροές από Επίκουρο και Λουκρήτιο είναι εμφανείς στα έργα τους.
Στην Αγγλική γλώσσα στις τελευταίες δεκαετίες του 17ου
αιώνα, άλλες (εκτός
αυτής του William Temple) Επικούρειες εκδόσεις που κυκλοφορούσαν
τότε ήταν:
1.5.1) Του γιατρού (physician) και συγγραφέα
Walter Charleston: Physiologia Epicuro-Gassendo-Charletoniana (or a fabrick of science natural, upon the hypothesis of atoms), 1654, βιβλίο
ευρέως βασισμένο στο έργο: Animadversiones του P. Gassendi, και “Epicurus’s Morals”
(1656), όπου υπερασπίζεται την Επικούρεια ηθική με εκλαϊκευμένο τρόπο (κι’ αυτό
το βιβλίο του είναι επηρεασμένο, ασφαλώς, από τον P. Gassendi) και από το έργο: “Discours de morale sur
Epicure” (1645),
ενός άλλου Γάλλου, του Jean Francois Saresin). Πάντως ο Walter Charleston κατάφερε
να θεωρηθεί ο κύριος φορέας μετάδοσης των ιδεών του Επίκουρου στην Αγγλία.
1.5.2) Το (πλήρες) ποίημα
του Λουκρήτιου “De Rerum Natura”, σε μετάφραση του Thomas Creech, που εξέδωσε η Οξφόρδη το 1682 (μόλις τρία χρόνια -δηλαδή- πριν την έκδοση του δοκιμίου του W. Temple). Από το ίδιο έργο (“De Rerum
Natura”) μια έμμετρη μετάφραση μόνον του 1ου βιβλίου (1117 στίχοι σε σύνολο
7413), είχε εκδώσει το 1656 ο
χρονικογράφος John Evelyn.
1.5.3) Φιλολογικά
έργα Άγγλων ποιητών με αναφορές στον Επικουρισμό των:
- John Dryden, στο έργο του: “Second Miscellany”,1685, όπου περιλαμβάνεται μια
συλλογή έμμετρων μεταφράσεων του Λουκρήτιου.
- Thomas Shadwell, στο έργο του: “The Virtuoso”, που περιέχει εγκώμιο του Λουκρήτιου.
- Abraham Cowley, στο έργο του: “The Garden”, από το οποίο ποίημα ένα μικρό δείγμα είναι το πιο κάτω:…… «Όταν ο
Επίκουρος στον κόσμο είχε διδάξει ότι η ηδονή είναι το υπέρτατο αγαθό, ίσως να
είχε δίκιο, αν κανείς σωστά τον καταλάβαινε. Αυτός, τη ζωή του, στη θεωρία του
προσάρμοσε και σ’ ενός κήπου τη σκιά, εκείνη τη κυρίαρχη ευχαρίστηση
αναζητούσε. Όποιος αληθινός Επικούρειος
γίνει, πλούτο ανέξοδο κι ενάρετο, μπορεί να βρει». Στους πιο πάνω
στίχους του Cowley διακρίνεται και η πρόθεση του ποιητή να ξεχωρίσει τον «αληθινό
Επικουρισμό» από παρανοήσεις του της εποχής.
1.5.4) Ο Άγγλος (πολιτογραφήθηκε
και Αμερικανός) καθηγητής Α. Α. Long στο βιβλίο του «Η
Ελληνιστική φιλοσοφία, Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί» (έκδοση ΜΙΕΤ, σελ. 378) γράφει ότι…… η
τιμή για την βασική ώθηση στον Επικουρισμό στην Αγγλία ανήκει στους: Thomas Creech, για την μετάφραση
του ποιήματος του Λουκρήτιου “De Rerum Natura”, Οξφόρδη 1682, John Dryden, για την ποιητική του συλλογή: “Second Miscellany”, (κύρια λόγω της φήμης του ποιητή) και Sir William Temple, για το δοκίμιο του: “Upon the Gardens of Epicurus, or, “of Gardening in the Year 1685”.
Από τους πιο πάνω τρεις διαπρεπείς Άγγλους, οι δύο πρώτοι κρατούσαν αποστάσεις ανάμεσα στην προβολή και στην επιδοκιμασία των Επικούρειων θεωριών (θεωριών που τις είχαν γνωρίσει στο έργο του Λουκρήτιου). Όμως ο τρίτος ο εξ αυτών, ο Sir William Temple, υπήρξε δεδηλωμένος και ένθερμος υποστηρικτής της επικούρειας ηθικής, ακόμα και με το προσωπικό του παράδειγμα ζωής.
1.5.5) Αυτή, η πρώτη στη νεότερη ιστορία, προβολή των
Επικούρειων θεωριών στην Αγγλία, δεν άργησε να προκαλέσει και αντιδράσεις. Μία από αυτές είναι το πομπώδες ποίημα του γιατρού (physician) και σατυρικού συγγραφέα Sir Richard Blackmore: “Creation: A
Philosophical Poem Demonstrating the Existence and Providence of a God. In Seven Books" («Δημιουργία: Ένα φιλοσοφικό ποίημα που
αποκαλύπτει την ύπαρξη και πρόνοια του θεού, σε 7 τόμους»). Όμως η
ιστορία δεν δικαίωσε τις επικρίσεις κατά του Επικουρισμού.
Με όλα αυτά στην Αγγλία, έχουμε τα πρώτα μηνύματα του
εκπληκτικού φαινομένου στην ιστορία που
ονομάζεται «Διαφωτισμός». Ο αιώνας του Διαφωτισμού, ο «Siècle
des lumières» δεν θ’ αργήσει να ανατείλει. Στον επόμενο 18ο αιώνα, του «Ευρωπαϊκού
Διαφωτισμού», οι Επικούρειες αντιλήψεις αποκτούν κύρος και διαδίδονται στην
Αγγλία-Σκωτία, επηρεάζουν όλα τα μεταγενέστερα φιλοσοφικά συστήματα, όπως του «Εμπειρισμού» των John Locke, George Berkeley, David Hume, της «Αισθησιοκρατίας», του «Θετικισμού», ιδιαίτερα του «Ωφελιμισμού» των Jeremy Bentham, John Stuart Mill, Henry Sidgwick, καθώς και άλλους διάφορους
συγγραφείς.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο: William Temple: “Upon the Gardens of Epicurus,
or,
“of Gardening in the Year 1685”.
Από το
δοκίμιο του William Temple με τον πιο πάνω τίτλο,
εκθέτω τις σημαντικότερες αναφορές που υπάρχουν σ’ αυτό για την φιλοσοφία
γενικά και τον Επικουρισμό ειδικότερα. Το
μετέφρασα και απέδωσα o ίδιος, αφού μετάφραση του στα Ελληνικά δεν
υπάρχει. Στην συνέχεια ό,τι αναφερθεί το
έχει γράψει -και έτσι ακριβώς- ο Temple.
Γράφει
λοιπόν, μεταξύ άλλων, ο W. Temple:
«........ Ο ίδιος ο «λογισμός» / η ικανότητα της σκέψης, (faculty of reason), ο οποίος δίνει στην
ανθρωπότητα το σπουδαίο πλεονέκτημα και προνόμιο επί της υπόλοιπης δημιουργίας,
φαίνεται ν’ αποτελεί και την μεγαλύτερη αδυναμία της ανθρώπινης φύσης και να
την υποβάλει σε περισσότερα προβλήματα και δυστυχίες, ή τουλάχιστον ταραχές της
ζωής, σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο πλάσμα. Αυτό συμβαίνει, επειδή προκαλεί σε
μας τέτοια πληθώρα παθών και ταυτόχρονα θελήσεων και επιθυμιών, που κανένα άλλο
πλάσμα δεν νιώθει. Και αυτά ακολουθούνται από άπειρους σχεδιασμούς και
ατελείωτες αναζητήσεις και ενισχύονται από την ακούραστη σκέψη, η οποία είναι
κάτι φυσικό για τους περισσότερους ανθρώπους. Διαμορφώνεται έτσι ένα πλαίσιο
ζωής, ταιριαστό μ’ εκείνο της γέννησης του ανθρώπου, που γεννιέται μόνος και
κλαίγοντας, ζει παραπονούμενος και πεθαίνει απογοητευμένος!
Δεδομένου ότι δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τα πάθη και την
περιπλοκότητα των σκέψεων που δημιουργεί η λογική μας, δεν μένει άλλος δρόμος,
παρά ό,τι μπορούμε, να επιχειρήσουμε να το καταστείλουμε ή εκτρέψουμε (to subdue or to
divert). Αλλά επειδή η ικανοποίηση, είτε η περιστολή και η απόκρουση
των παθών, σχετικά ολίγον διαρκεί, σύντομα οι άνθρωποι περιπίπτουν σε
καταστάσεις ανησυχίας - κόπωσης – απάθειας (weariness), ή, περιορισμού και φθοράς της
ενεργητικότητας και διάθεσης τους (decay of vigour and appetite). Η επιστροφή
στην αρχική τους κατάσταση, επιβάλλεται να γίνεται με προσοχή και
ανανέωση.
Στη πρωταρχική κατάσταση της κάθε κοινωνίας, οι συνθήκες και
οι ζωές των ανθρώπων φαίνεται να ήταν πολύ κοντά μ’ εκείνες των άλλων πλασμάτων
της γης. Ζούσαν την ώρα, την ημέρα, και ικανοποιούσαν την πείνα τους με ό,τι
μπορούσαν να πάρουν από τα βότανα, τα φρούτα, τις πηγές που συναντούσαν, όταν
ήταν πεινασμένοι ή διψασμένοι. Τότε ικανοποιούνταν με ό,τι ψάρι, πτηνό ή κτήνος
μπορούσαν να σκοτώσουν, μέσω σβελτάδας ή δύναμης, με τέχνη, ή κατασκευή με τα
χέρια τους, ή με τα εργαλεία που η εξυπνάδα τους βοήθησε, ή η ανάγκη τους
εξανάγκαζε, να επινοήσουν. Όταν ένας άνθρωπος εξασφάλιζε επάρκεια για την
ημέρα, αναπαύονταν, και τον υπόλοιπο του χρόνο ξόδευε σε τέτοιες ενασχολήσεις,
ώστε να περνά ήρεμα μέχρι την επομένη. Και όντας ικανοποιημένος και όσο είχε
καλή διάθεση και τύχη, θα παρέτεινε αυτή τη κατάσταση για όσες μέρες
περισσότερο μπορούσε και για τον εαυτό του και για τα παιδιά του.
Αργότερα, ο άνθρωπος διερεύνησε πως, με τη σπορά και τη βοσκή
εξημερωμένων ζώων, θα εφοδιαζόταν για ολόκληρο το έτος και στη συνέχεια πως,
διαιρώντας την γη -κατάλληλα γι’ αυτές τις επωφελείς χρήσεις- θα διακρατούσε και ένα ποσοστό κέρδους, είτε
σε είδος είτε σε κάτι ισοδύναμο, πράγμα που με τη πάροδο του χρόνου επέφερε τη
χρησιμοποίηση του χρήματος γενικευμένα. Και αφότου το χρήμα καθιερώθηκε,
κανένας δεν έμενε ικανοποιημένος, χωρίς να έχει επαρκές για τον εαυτό του, την
οικογένεια του, για όλους τους δικούς του και τους απογόνους του.
Από τόσο μικρές - ταπεινές απαρχές έχουν αναπτυχθεί τα τόσο
τεράστια και υπερβολικά σχέδια των κακόμοιρων θνητών ανθρώπων! (From such small
beginnings have grown such vast and extravagant designs of poor mortal men!).
Ωστόσο, κανείς δεν θα μπορούσε ποτέ να εξηγήσει στον γυμνό
Ινδό, γιατί κάποιος θα έπρεπε να υποβληθεί σε κόπους και να διατρέξει κινδύνους
στη θάλασσα και στη στεριά, σ’ όλη του τη ζωή, για να είναι τα παιδιά του
ασφαλή και τεμπέλικα. Η αρχή το να μην φροντίζει και μεριμνά κανείς για το
αύριο, δείχνει να περιορίζει την φυσική και αυθεντική κατάσταση της ανθρώπινης
ζωής (natural
and original condition of life), παρόλο που ποτέ αυτή δεν θεωρήθηκε
ανεφάρμοστη στον κόσμο. Ωστόσο, με
αυτούς τους τρόπους και αυτά τα μεγέθη, η συνεχής αύξηση του πλούτου -
φαίνεται, γενικά - διαρκώς να αυξάνει και την ψυχαγωγία, ή την ενασχόληση της
ανθρωπότητας (amusement
or business of mankind).
Κάποιοι - λίγοι - σε κάθε χώρα, έχουν υψηλές επιδιώξεις,
αναζητώντας δόξα και ισχύ. Και γι’ αυτούς τους στόχους θυσιάζουν τα πλούτη
τους, την εργασία τους, τη σκέψη τους και τις ζωές τους. Και τίποτα δεν αποσπά
ή απασχολεί αυτούς τους ανθρώπους
περισσότερο από αυτές τις αναζητήσεις, οι οποίες συνήθως καλύπτονται από
προφάσεις, ότι δήθεν υπηρετούν τη χώρα τους και το γενικό καλό.
Όμως, αληθινή υπηρεσία προς το λαό είναι, η τόσο μεγάλου
μόχθου και τόσο μεγάλης φροντίδας εργασία, που ενώ ένας καλός και σοφός
άνθρωπος δεν θα την αρνιόταν εάν καλούνταν γι’ αυτήν από τον ηγεμόνα, ή τη χώρα
του - και βέβαια να πίστευε ότι μπορεί να φανεί αντάξιος παραπάνω από μια
ευτελή της χρησιμοποίηση - ωστόσο σπάνια, ή ποτέ δεν θα την αναζητούσε
ιδιοτελώς για τον εαυτό του. Όμως,
τέτοιες υπηρεσίες για το λαό, ανατίθενται
-συνήθως- σε ανθρώπους οι οποίοι
υπό το πρόσχημα εργασίας δήθεν υπέρ του κοινού καλού, επιδιώκουν δικά τους
σχέδια πλουτισμού, ισχύος και άλλων ψευτοτιμών, που συνήθως τους αποδίδονται
και όχι ως ανταμοιβή αρετής (reward of virtue) που είναι ‘η αληθής, και η
μόνη αληθής’.
Το κυνήγι της φιλοδοξίας είναι κι’ αυτό δίχως τέλος,
απεριόριστο όσο εκείνο του πλούτου για όσους σκέφτονται ότι δεν έχουν αρκετή
ισχύ ή εξουσία. Μα -σε τελευταία ανάλυση-
ένας πρίγκιπας που φαίνεται να είναι τόσο σπουδαίος, ώστε να ζει και να
βασιλεύει δίχως πολλές επιθυμίες ή φόβους, δεν διαφέρει σε τίποτα από ένα κοινό
άνθρωπο, που χαίρεται όσες χαρές και διασκεδάσεις του παρέχει το μεγάλο πλήθος
των διαφόρων περιστάσεων της ζωής και της τύχης του, σε όποιο βαθμό η ανθρώπινη
φύση είναι επιδεκτική σε τέρψεις.
Οι απολαύσεις των αισθήσεων (pleasures of the senses) αυξάνονται με επιλογή και εξευγενισμό. Εκείνες
της φαντασίας διακοσμούν το σκηνικό εντός του οποίου κάποιος θα επέλεγε να ζει.
Ευκολία, άνεση, λεπτότητα, σπουδαιότητα, καλούνται πρώτες στο κτίσιμο και
κατόπιν στην επίπλωση σπιτιών και παλατιών. Οι θαυμαστές μιμήσεις της φύσης
έρχονται με τη μορφή εικόνων, αγαλμάτων, υφαντών και άλλων παρόμοιων
επιτευγμάτων των τεχνών. Όμως, οι πιο
όμορφες απολαύσεις των αισθήσεων (the most exquisite delights of sense) αναζητούνται
στην κατασκευή και στο φύτεμα κήπων, οι οποίοι κήποι με φρούτα, λουλούδια,
σκιάδια, πηγές και τη μουσική των πτηνών που συχνάζουν σε τόσο χαρούμενα μέρη,
φαίνεται να δημιουργούν όλες τις απολαύσεις των επιμέρους αισθήσεων και
συνδυάζονται με τις σπουδαιότερες, ή τουλάχιστον τις πλέον φυσικές τελειότητες.
……. Ακολουθούν περιγραφές σπουδαίων κήπων που δημιούργησαν ονομαστοί βασιλιάδες (Ασσυροβαβυλώνιοι, Χαλίφες κλπ.) και άλλοι ισχυροί ηγεμόνες του κόσμου, από την αρχαιότητα ως τις εποχή του (Σκιπίωνας, Λούκουλλος, Αύγουστος, Διοκλιτιανός, Ερρίκος 2ος της Γαλλίας, ηγεμόνες Μαρόκου, Ισπανίας κλπ.)….. και ο W. Temple συνεχίζει ……
«Μολονότι η ανθρωπότητα έτσι -γενικά- απασχολείται ή
τέρπεται, εκείνοι οι οποίοι έτυχαν της δίκαιης κρίσης ή τύχης να θεωρηθούν από
την κοινή γνώμη ως οι σοφότεροι και οι καλύτεροι, έχουν ακολουθήσει ένα άλλο,
πολύ διαφορετικό δρόμο.
Αντί των συνηθισμένων σχεδίων ικανοποίησης των ορέξεων
και παθών τους και της δημιουργίας
ατελείωτων μέσων γι’ αυτά τα δύο, έχουν επιλέξει ένα συντομότερο και
ασφαλέστερο δρόμο για την ησυχία και την ευδαιμονία της ζωής τους (ease and
felicity of life), επιχειρώντας να υποτάξουν, ή τουλάχιστον να
περιορίσουν τα πάθη τους και να μειώσουν τις ορέξεις τους σ’ αυτά μόνο που η
φύση ζητά και χρειάζεται.
Αυτός ο σχεδιασμός, έχει φέρει τρόπο ζωής (philosophy) μέσα
στον κόσμο, που ονομάζεται Ηθική (Μoral),
και που εμφανίζεται να έχει σκοπό την εγκράτεια και ευχαρίστηση στη ζωή (ease and
happiness of life). Και αυτά
(δηλ. η ησυχία και η χαρά στη ζωή) είναι όχι μόνο επιθυμητά από κάθε άνθρωπο,
αλλά, σε κάποιο βαθμό και ταιριαστά στη δυνατότητα και αντοχή της ανθρώπινης
φύσης (force
and reach of human nature), εν προκειμένω δηλαδή στο μέρος της
φιλοσοφίας που ονομάζεται Φυσική (Νatural).
Ξέρω, δεν έχει τελειωμό η απασχόληση του νου ενός ανθρώπου σε
πράγματα χωρίς σκοπό, ή στην ικανοποίηση της
ματαιοδοξίας του να διακριθεί - με τον ένα ή τον άλλο τρόπο - απέναντι
στους άλλους συνανθρώπους του, που από τη γέννα ή τα κοινά χαρίσματα τους, είναι ίσοι μ’ αυτόν. Και αυτή η διάκριση γίνεται μέσω πλούτου, ή
ισχύος, είτε μέσω επίδειξης γνώσης, κερδίζοντας στο κόσμο -πιθανώς- το θαυμασμό
και την επιδοκιμασία του (gains esteem and applause in the world, is all a case). Από την άλλη, δεν γνωρίζω η ανθρωπότητα να
έχει αποκομίσει κάποιο όφελος από την πρόοδο της φυσικής φιλοσοφίας, κατά τη
διάρκεια τόσων αιώνων που την μελετούν στον κόσμο, εξαιρώντας πάντα -και πολύ
δίκαια- ό,τι χρωστάμε στα μαθηματικά, τα οποία κατά κάποιον τρόπο φαίνεται να
είναι ό,τι πιο αξιόλογο (valuable)
μεταξύ των εθνών, περισσότερο βέβαια μεταξύ των πολιτισμένων εθνών παρά
αυτών που αποκαλούμε βάρβαρα, είτε αυτά είναι τέτοια είτε όχι, ή περισσότερο
απολίτιστα από ‘μάς. Αναφορικά με το
πόσο παλιά είναι η Φυσική φιλοσοφία, αυτό είναι δύσκολο να γνωρίζουμε, καθόσον
βρίσκουμε συχνές αναφορές της που σώζονται μέχρι σήμερα, ανάμεσα και στους
αρχαιότερους φιλοσόφους.
Ο Σολομών,
φαίνεται να ήταν ο πρώτος που κατέδειξε την ματαιότητα των ανθρώπινων
πραγμάτων, με τα θαυμαστά άσματα που μας έχει αφήσει στον «Εκκλησιαστή». Ο Σωκράτης, έκανε στόχο της ζωής του να
εκθέσει (introduce) και αναδείξει (explode) ό,τι
αποκαλούμε «Ηθική φιλοσοφία», ώστε οι ανθρώπινες σκέψεις να οδηγούνται προς
ανώτερους σκοπούς (to better purpose). Πράγματι, όποιος διαβάζει με περίσκεψη
όσα αυτοί οι δύο, καθώς και ο Μάρκος
(Αυρήλιος) Αντωνίνος, έχουν πει για όλα όσα ο θνητός άνθρωπος διδάσκεται
από τη φύση, από τις απαρχές ή τις λειτουργίες της - χωρίς εν τούτοις να
ωφελείται - θα καταφέρει να γλιτώσει από πολλούς πόνους. Γι’ αυτό, ορθώς αυτοί οι τρεις που ανέφερα
συμπεραίνουν ότι η γνώση δεν ζητείται προς ψυχαγωγία μας. Και γι’ αυτό πιστεύω
ότι δίκαια μπορούν αυτοί να θεωρηθούν ως η σοφότερη τριανδρία, η οποία έχει
φθάσει ως εμάς, μέσω των καταγραφών της ιστορίας και του χρόνου.
Μετά τον Σωκράτη, ο οποίος δεν άφησε τίποτα γραπτό, πολλές
ομάδες φιλοσόφων που άρχισαν ν’ απλώνονται στην Ελλάδα, εισήλθαν δυναμικά και
στη Φυσική και στην Ηθική φιλοσοφία. Το πρώτο θέμα απ’ τα μεγαλύτερα, που είχε
και τις μεγαλύτερες διαφωνίες και πιο έντονες διαμάχες που μπορούσαν να γίνουν,
ήταν εάν ο κόσμος είναι αιώνιος, ή δημιουργήθηκε κάποια ορισμένη στιγμή. Και
μήπως, αν δημιουργήθηκε, αυτό συνέβη από κάποιον «Αιώνιο Νου» (Εternal Mind) και με κάποιο σκοπό, ή από την τυχαία ζεύξη ατόμων
ή κάποιων σωματιδίων αιώνιας ύλης. Αν υπήρχε ένας κόσμος, ή πολλοί. Αν η ψυχή
του ανθρώπου είναι μέρος μιας αιθέριας και αιώνιας ουσίας (ethereal and eternal substance),
ή είναι υλική (corporeal). Και μήπως, εάν είναι αιώνια, ήταν τέτοια και
πριν εισέλθει στο σώμα, ή μόνο αφού εξήλθε. Διαμάχες υπήρχαν και σχετικά με τις
κινήσεις στους ουρανούς, το μέγεθος των ουρανίων σωμάτων, με τις ικανότητες του
εγκεφάλου και με την εγκυρότητα των αισθήσεων (judgment of the senses).
Αλλά όλα τα διαφορετικά συστήματα της Φύσης που έχουν
σχεδιαστεί, από παλιούς ή ύστερους, από τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον
Επίκουρο, τον Καρτέσιο, τον Χομπς, ή απ’ οποιονδήποτε άλλον γνωρίζω, όλοι
φαίνεται να συμφωνούν στην αναγκαιότητα της αληθούς γνώσης, ή, στην απόκτηση της
ευδαιμονίας, κι αυτά για οποιονδήποτε σκεπτόμενο και ελεύθερο άνθρωπο (the want of
demonstration or satisfaction to any thinking and unpossessed man).
Και φαίνεται, περισσότερο ή λιγότερο πιθανό-λογικό (probable),
το ένα ή το άλλο, (δηλαδή η γνώση ή η ευδαιμονία), ανάλογα με την ευφυΐα και
ευγλωττία (wit
and eloquence) των συγγραφέων και
υποστηριχτών που εξυψώνουν, ή υποστηρίζουν την κάθε άποψη, όπως συμβαίνει με τα
κόλπα των ταχυδακτυλουργών, τα οποία εμφανίζονται λίγο ή πολύ σαν αληθινά,
ανάλογα με την επιδεξιότητα και την ικανότητα αυτού που τα κάνει. Κι’ αυτό
επειδή, ίσως, αν ήμαστε σε θέση να γνωρίζουμε την «Αλήθεια» και τη «Φύση», αυτά
τα όμορφα συστήματα θα αποδεικνύονταν σαν περιπλανώμενα σφαιρίδια, κάποια
εγγύτερα και κάποια μακρύτερα, μα όλα σε μεγάλη απόσταση από το σημείο. Θα
μπορούσε μάλιστα, κανένα να μην είναι ορατό.
Ωστόσο, εν μέσω αυτών και πολλών άλλων διαφωνιών και
συγκρούσεων των φιλοσόφων στη φυσική τους φιλοσοφία, φαίνονταν ότι αυτοί
συμφωνούσαν πολύ περισσότερο στην Ηθική
τους φιλοσοφία, καθώς και σε ερωτήματα σχετικά με τον απώτατο σκοπό του
ανθρώπου (ultimate
end of man), ο οποίος τελικά δεν ήταν άλλος, παρά η «Ευδαιμονία» του
(his
happiness). O διαμάχες, ή οι διαφορές τους, φαίνεται να είναι
περισσότερο στα λόγια, παρά στην ουσία των απόψεών τους (sense of their opinions), ή στο
πραγματικό νόημα των επί μέρους συγγραφέων ή δασκάλων των σχολών τους.
Όλοι είχαν καταλήξει ότι η «Ευδαιμονία (Ευτυχία)» ήταν το ανώτατο «Αγαθό» και οφείλει να είναι
ο απόλυτος σκοπός του ανθρώπου και όπως το Αγαθό ήταν ο σκοπός της Σοφίας, έτσι
και η Σοφία (Φρόνηση) ήταν η οδός προς
την Ευτυχία (all
concluded that happiness was the chief good, and ought to be the ultimate end
of man; that, as this was the end of wisdom, so wisdom was the way to happiness).
Η ερώτηση έπειτα ήταν, σε τι συνίστατο αυτή η «Ευτυχία /
Ευδαιμονία». Η διαμάχη εξελίχθηκε εντονότερη μεταξύ των Στωικών και των
Επικούρειων. Οι άλλες σχολές (sects) σ’
αυτό το σημείο έπαιρναν το μέρος της μίας, ή της άλλης στις αντιλήψεις ή στις
εκφράσεις τους (conceptions
or expressions).
Έτσι, θεωρούσαν ότι η Ευδαιμονία συνίσταται (εμπεριέχεται /
συμπεριλαμβάνεται), οι μεν Στωικοί στην Αρετή, οι δε Επικούρειοι στην «Ηδονή
(απόλαυση)». (The
Stoics would have it to consist in virtue, and the Epicureans in pleasure).
Με άλλα λόγια, οι πιο εχέφρονες (reasonable) των Στωικών θεωρούσαν την απόλαυση της αρετής να είναι η μεγαλύτερη ευτυχία (the pleasure of virtue to be the
greatest happiness), ενώ οι ανώτεροι των Επικούρειων θεωρούσαν την μεγίστη απόλαυση να συνίσταται (σύγκειται) στην αρετή (the greatest pleasure to consist in virtue). Η διαφορά μεταξύ αυτών των δύο
απόψεων φαίνεται να μην εντοπίζεται εύκολα.
Πάντως, όλοι γενικά συμφωνούσαν ότι ο μέγιστος κατευνασμός,
αν όχι η πλήρης καταστολή των παθών και η άσκηση της λογικής, η φρόνηση, είναι
η κατάσταση της μέγιστης ευδαιμονίας (the state of the greatest felicity). Το να
ζει κανείς δηλαδή χωρίς επιθυμίες, φόβους,
ή εκείνες τις ταραχές του μυαλού και τις σκέψεις που τα πάθη εγείρουν. Το να
θεωρεί κανείς αληθινό πλούτο, το να επιθυμεί λίγα, αντί του να κατέχει πολλά.
Και θεωρούσαν αληθινή απόλαυση την εγκράτεια (true pleasure in temperance),
παρά, την ικανοποίηση των αισθήσεων. Και το να ζει κανείς με ηρεμία απέναντι
στις συνήθεις χαρές και τα παθήματα της ζωής, όπως και με απαντοχή απέναντι στα
μεγαλύτερα κτυπήματα της μοίρας, ή των περιστάσεων.
Επίσης, το να μην ταράσσουμε τις σκέψεις μας με θλιβερές
αντανακλάσεις από το παρελθόν, ούτε με αγχώδεις φροντίδες, ή ασυγκράτητες
ελπίδες για τα μελλούμενα. Ούτε να διαταράσσουμε τη ζωή με το φόβο του θανάτου,
ούτε το θάνατο με τις επιθυμίες της ζωής (neither to disquiet life with the fears of death, nor
death with the desires of life).
Σ’ αυτά τα δύο ζητήματα (της ζωής και του θανάτου), αλλά και σ’ όλα τα
υπόλοιπα πράγματα, το να ακολουθούμε τη φύση, αποτελεί αξίωμα στο οποίον οι
περισσότεροι των φιλοσόφων συμφωνούν (but in both, and in all things else, to follow nature,
seem to be the precepts most agreed among them).
Έτσι φαίνεται ότι ο «λογισμός» (reason)
έχει κληθεί να κατευνάσει συγχύσεις (disorders) που
ο ίδιος ήγειρε, ώστε να θεραπεύει τα ίδια τα τραύματα του, ενώ πασχίζει να μας
κάνει σοφούς, όχι με άλλο τρόπο, αλλά με το να μας καθιστά ανθρώπους χωρίς πάθη
(insensible). Αυτή, υπήρξε θέση πολλών άκαμπτων Στωικών, οι
οποίοι θεωρούσαν έναν άνθρωπο σοφό, όχι μόνο αν δεν είχε κανενός είδους πάθος
και καμία αίσθηση πόνου, αλλά επίσης καμία αίσθηση απόλαυσης. Ακόμα, αν
απολάμβανε τον εαυτόν του εν μέσω ασθενειών και μαρτυρίων σαν να ήταν υγιής και
απροβλημάτιστος.
Κατά τη δική μου άποψη όμως, αυτή η αρχή των Στωικών είναι
αντίθετη στην κοινή φύση και στην κοινή λογική (against common nature and common sense).
Θα μπορούσαν να μας είχαν πει οι Στωικοί με λιγότερες λέξεις,
ή με λιγότερη έμφαση, ότι ένας άνθρωπος για να είναι σοφός, θα έπρεπε να μην
είναι άνθρωπος (that
a man, to be wise, should not be a man) κι
αυτό ίσως θα ‘ταν αρκετά εύκολο να το πιστέψει κανείς, όμως τίποτα δεν είναι
πιο σκληρό απ’ αυτό.
Οι Επικούρειοι ήταν πιο κατανοητοί στις έννοιες τους και πιο
επιτυχείς στις εκφράσεις τους (intelligible in their notion, and fortunate in their
expression), όταν τοποθετούσαν την ευτυχία ενός ανθρώπου στη γαλήνη
του νου και στην απονία του σώματος (tranquillity of mind and indolence of body).
Πάντως, ενώ συντιθέμεθα από δύο (mind/body - νου/σώμα), αμφιβάλλω αν και τα
δύο πρέπει να έχουν ίδιο μερίδιο στο αν νιώθουμε όμορφα ή άσχημα.
Όπως άνθρωποι διαφόρων γλωσσών λένε τα ίδια πράγματα με
πολλές διαφορετικές λέξεις, έτσι σε διαφορετικές εποχές, χώρες, θεσμούς και
θρησκείες, το ίδιο πράγμα σημαίνεται με ποικίλλες εκφράσεις. Έτσι, καθώς συνάγεται, ό,τι αποκαλείται από
τους Στωικούς απάθεια (apathy), ή ηρεμία (dispassion), στους Σκεπτικούς
αταραξία (indisturbance),
στους Μολινιστές ησυχασμός, στους κοινούς ανθρώπους ηρεμία της συνείδησης (peace of
conscience), όλα παραπέμπουν στην απόλυτη γαλήνη του νου (great
tranquillity of mind), η οποία -γαλήνη του νου- ωστόσο, μπορεί να
προέρχεται από πολύ διαφορετικές αιτίες, όπως είναι η ανθρώπινη σοφία, η
αθωότητα του βίου, ή η υποταγή στο θέλημα του Θεού (resignation to the will of God).
Ένας γέρος τοκογλύφος είχε την ίδια άποψη όταν είπε «….κανείς
άνθρωπος δεν θα μπορούσε να έχει ήρεμη συνείδηση, αν ξέμεινε από περιουσία».
Δεν γίνεται αντιληπτό τι άλλο θα μπορούσε να εννοεί με αυτή τη φράση, παρ’
εκτός της αληθινής γαλήνης και της ευφορίας του νου (true quiet and content of mind), τα οποία, καθ’ οιονδήποτε τρόπο κι αν
εκφράζονται, είναι -υποθέτω σύμφωνα με όλους, ως και με την καλύτερη περιγραφή
που μπορεί να δοθεί- η Ευδαιμονία του ανθρώπου (the happiness of man), αφού
κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να προσποιηθεί ότι ζει ευτυχισμένος χωρίς
αυτήν.
Έχω συχνά αναρωτηθεί πως,
κατά τους αιώνες που ακολούθησαν, τόσο οξείες και βίαιες προσβολές (sharp and
violent invectives) έχουν - τόσο ενορχηστρωμένα - εξαπολυθεί
εναντίον του Επίκουρου, του οποίου το θαυμαστό πνεύμα, η χαριτωμένη έκφραση, η
τελειότητα της φύσης, η γλυκύτητα της έκφρασης, η αυτοκυριαρχία στη ζωή, η
εγκράτεια καθώς και η σταθερή στάση του απέναντι στο θάνατο (admirable wit,
felicity of expression, excellence of nature, sweetness of conversation,
temperance of life, and constancy of death), τον έκαναν τόσο αγαπητό
στους φίλους του, θαυμαστό στους μαθητές του και τιμημένο από τους Αθηναίους.
Ίσως, αυτή η αδικία τράφηκε κυρίως από τον φθόνο και την
κακότητα (upon
the envy and malignity) των Στωικών αρχικά, έπειτα, λόγω λαθών
κάποιων χυδαίων της ομάδας του, οι οποίοι αρέσκονταν μόνο στο να είναι
φιλήδονοι. Και αργότερα, λόγω της ευλαβείας των πρώτων Χριστιανών, οι οποίοι
θεώρησαν τις αρχές του Επίκουρου για την φυσική φιλοσοφία, αντίθετες μ’ εκείνες
της θρησκείας τους, περισσότερο κι από αυτές των Πλατωνικών, των Περιπατητικών,
ή των ιδίων των Στωικών.
Επίσης ομολογώ πως δεν
καταλαβαίνω γιατί η αναφορά του Λουκρήτιου στους θεούς θα πρέπει να θεωρείται
πιο ασεβής από εκείνην του Ομήρου, ο οποίος όχι μόνο κάνει τους θεούς
υποκείμενα όλων των ευτελέστερων παθών, αλλά και διαρκώς απασχολημένους με όλες
τις κακές, ή πιο ποταπές, δράσεις των ανθρώπων.
Όμως ο Επίκουρος, έχει βρει τόσο μεγάλους υποστηρικτές της
αρετής του, όπως και των γνώσεων και επινοήσεων του, ώστε δεν χρειάζεται κάτι
παραπάνω. Και μόνο οι καταγραφές του Διογένη Λαέρτιου, φαίνονται πολύ
ειλικρινείς και αντικειμενικές για ν’ αμφισβητηθούν ή να χρειάζονται τη βοήθεια
σύγχρονων συγγραφέων. Εντούτοις, ακόμα κι’ αν όλα αποτύγχαναν, ο Επίκουρος θα
βρισκόταν πολύ καλά προστατευμένος, ως από την ανωτερότητα (by the excellence) πολλών μελών της ανά τους αιώνες ομάδας
υποστηρικτών του, και ιδιαίτερα εκείνων που βρέθηκαν κοντά στα σπουδαιότερα της
ιστορίας πρόσωπα και γεγονότα. Δεν
χρειάζεται να ονομάσω περισσότερους από τον Καίσαρα, τον Αττικό, τον Μαικήνα,
τον Λουκρήτιο, τον Βιργίλιο, τον Οράτιο.
Όλοι, άντρες αξιοθαύμαστοι στα δικά τους διαφορετικά πεδία και,
ενδεχομένως, απαράμιλλοι στην ιστορία (and perhaps unparalleled in story).
Ο Καίσαρας, μ’ όποιο τρόπο κι αν ιδωθεί, δίκαια μπορεί να
διεκδικήσει την πρώτη θέση στα κατάστιχα της ανθρωπότητας, ίσος μόνον ως προς
τον εαυτό του. Και ξεπερνά όλους τους
άλλους του έθνους και της εποχής του, στις αρετές και διακρίσεις ενός
πολιτικού, ενός στρατιωτικού διοικητή, ενός ρήτορα, ενός ιστορικού. Πέραν απ’
όλα αυτά, ενός ποιητή, ενός φιλοσόφου όταν η σχόλη του το επέτρεπε. Ο σπουδαιότερος άνδρας σκέψης και δράσης, σχεδίων και εκτέλεσης (the
greatest man of counsel and of action, of design and execution). Ο
πλέον ευγενής από τη γέννα του, ως άτομο και μορφή (countenance). Ο μεγαλύτερος
άντρας και η ευλογία της φύσης (the greatest humanity and clemency of nature),
εν μέσω των μεγαλύτερων προκλήσεων, περιστάσεων και περιστατικών αγριότητας και
εκδίκησης.
Είναι αλήθεια, ότι ανέτρεψε τους νόμους και τους θεσμούς της
χώρας του, ωστόσο αυτό έγινε αφότου τόσοι άλλοι, όχι μόνο είχαν ξεκινήσει τη
διαδικασία, αλλά ήδη είχαν φτάσει πολύ μακριά ως προς το να τους αλλάξουν και
παραβιάσουν. Έτσι, ως προς το τι έκανε, φαίνεται ότι μάλλον απέτρεψε άλλους από
το να κάνουν αυτό το οποίο σχεδίαζε ο ίδιος για τον εαυτό του, γιατί αν και η
φιλοδοξία του ήταν απέραντη, ωστόσο φαίνεται ότι έφτασε σε τέτοια ύψη,
περισσότερο λόγω της θρασύτητας των εχθρών του, παρά από τη δική του διάθεση.
Και το μόνο που ταίριαζε στη φύση του, ήταν η επιθυμία για δόξα πραγματική και
το να την αποκτήσει μέσω πράξεων ωραίων και μεγάλων, με την κατάκτηση βάρβαρων
εθνών, επεκτείνοντας τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Υπερασπιζόμενος αρχικά τις
πολιτικές ελευθερίες των πληβείων, εναντιωμένος στην φατρία (faction) που είχε ξεκινήσει με το Σύλλα, για να καταλήξει
στον Πομπήιο. Και στην όλη διαδρομή των νικών και επιτυχιών του, επιζητούσε σε
κάθε περίσταση την ανταμοιβή των φίλων του και το έλεος των εχθρών του.
Ο Αττικός (Titus Pomponius Atticus) φαίνεται ότι ήταν από τους σοφότερους και
καλύτερους των Ρωμαίων. Μορφωμένος, χωρίς έπαρση, αγαθός χωρίς επιτήδευση,
άνθρωπος της προσφοράς χωρίς υστεροβουλία, φίλος όλων των ανθρώπων που
ατύχησαν, κόλακας κανενός ανθρώπου
μεγαλείου και ισχύος.
Αγαπούσε τους ανθρώπους κι ήταν αγαπητός σε όλους. Και μ’ αυτές τις αρετές και γνωρίσματα,
πέρασε ασφαλής και ανέγγιχτος μέσα απ’
όλες τις φλόγες των πολιτικών ερίδων που κατέστρεφαν τη χώρα του, στο
μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Και μολονότι δεν συμμετείχε σε καμία δημόσια
υπόθεση, ή συγκεκριμένη παράταξη της πολιτείας του, είχε ωστόσο κερδίσει την
εύνοια, την τιμή και την φιλία από όλους, από το Σύλλα μέχρι τον Αύγουστο.
Ο Μαικήνας ήταν ο σοφότερος σύμβουλος, ο πιο αληθινός φίλος τόσο των προϊσταμένων του όσο και της χώρας του, ο καλύτερος κυβερνήτης της Ρώμης, ο πιο πνευματώδης και ικανός διαπραγματευτής, ο καλύτερος κριτής μάθησης και αρετής, ο πιο επιλεγμένος των φίλων του και έτσι ο πιο ευχάριστος στις συζητήσεις που γνώρισε η ιστορία. Και πιστεύω ότι στη συμμετοχή του στα πολιτικά πράγματα και στις στρατιωτικές δράσεις του Αγρίππα, μπορεί αληθινά ν’ αποδοθεί όλη η επιτυχία και το μεγαλείο του Αυγούστου, που τόσο έχει εκτιμηθεί στον κόσμο.
Για τους Λουκρήτιο,
Βιργίλιο και Οράτιο, αυτοί αξίζουν -κατά τη γνώμη μου- τιμή των μεγαλύτερων
φιλοσόφων, καθώς επίσης και των καλύτερων ποιητών του έθνους ή της εποχής τους.
Οι πρώτοι δύο (Λουκρήτιος και Βιργίλιος), εκτός που αναδεικνύουν στην ποίηση
τους κάτι περισσότερο από ανθρωπιά (something more than human), ήταν πολύ
μεγάλοι γνώστες της Φύσης και θαυμαστοί στην ηθική τους.
Και ο Οράτιος, πέραν της γλυκύτητας και κομψότητας στους
στοίχους του, στα άλλα γραπτά του φαίνεται τόσο σπουδαίος μάστορας της ζωής,
και με πραγματική αίσθηση πως αυτή υποφέρεται ώστε δεν γνωρίζω κάποιον ανώτερο
απ’ αυτόν. Δεν ήταν συνέπεια της φιλοσοφίας του, να αρνηθεί να γίνει υπουργός
του Αυγούστου, όταν ένας τόσο μεγάλος αυτοκράτορας το επιθυμούσε τόσο πολύ.
Εντούτοις φαίνεται ότι αυτές όλες οι διαφορετικές ομάδες φιλοσόφων συμφωνούν στην άποψη κάθε σοφού ανθρώπου για αποχή από τα δημόσια πράγματα (abstaining from public affairs), το οποίο πιστεύεται ότι είναι το νόημα της αρχής του Πυθαγόρα: «Κυάμων απέχου», με τα οποία (κουκιά) οι υποθέσεις ή τα ψηφίσματα του δήμου διακανονίζονταν στην Αθήνα. Οι φιλόσοφοι θεωρούσαν τις τέτοιου είδους ενασχολήσεις εξαιρετικά χονδροειδείς και ανόητες για την αφαιρετική λεπτότητα των διαλογισμών τους (They thought that sort of business too gross and material for the abstracted fineness of their speculations). Τις θεωρούσαν πολύ βρώμικες και πολύ ψεύτικες για την καθαρότητα και απλότητα των τρόπων και του βίου τους. (They esteemed it too sordid and too artificial for the cleanness and simplicity of their manners and lives). Δεν θα είχαν καμία συμμετοχή στα σφάλματα της κυβέρνησης. Και γνώριζαν επίσης πολύ καλά, ότι η φύση και τα πάθη των ανθρώπων τους έκαναν ανίκανους για οτιδήποτε τέλειο και αγαθό. Επομένως σκέφτηκαν ότι, όποια καλύτερη υπηρεσία μπορούσαν να προσφέρουν στο κράτος που ζούσαν ήταν, να βελτιώσουν τις ζωές και τις συμπεριφορές των συγκεκριμένων ανθρώπων που το συγκροτούσαν.
Σε πολιτεία που μπήκαν και ρίζωσαν διχόνοιες, θεώρησαν τρέλα
για αγαθούς ανθρώπους να ανακατευτούν με τις δημόσιες υποθέσεις. Αυτό τους
έκανε να στρέψουν τις σκέψεις και τις ενασχολήσεις τους σε οτιδήποτε άλλο
καλύτερο. Και ο Ηράκλειτος, έχοντας παρατήσει τη διακυβέρνηση της πόλης του, ως
από τις φαγωμάρες των πολιτών, και παίζοντας αστειευόμενος με νέους στα
προπύλαια ναού, ρώτησε όσους απορούσαν μαζί του «…...αν δεν ήταν καλύτερο να
παίζει με τέτοια παιδιά, παρά να κυβερνά τέτοιους άνδρες».
Αλλά πάνω απ’ όλα (οι ομάδες φιλοσόφων), θεωρούσαν τις δημόσιες
υποθέσεις σαν το πιο αντίθετο πράγμα από κάθε άλλο στη
γαλήνη του νου (the
most contrary of all others to that tranquillity of mind), την οποία
θεωρούσαν και δίδασκαν ότι είναι η μόνη αληθινή χαρά του ανθρώπου (the only true
felicity of man).
Για αυτό το λόγο ο Επίκουρος πέρασε τη ζωή του καθ’
ολοκληρίαν στους κήπους του. Εκεί
μελετούσε, εκεί ασκούνταν, εκεί δίδασκε τη φιλοσοφία του. Πραγματικά, κανενός
άλλου είδους διαμονή δεν φαίνεται να συμβάλει τόσο πολύ, τόσο στη γαλήνη του
νου, όσο και στην απονία του σώματος, τα οποία είχε αναγάγει ως τους κύριους
σκοπούς της διδασκαλίας του (to both the tranquility of mind and indolence of body,
which he made his chief ends).
Η γλυκύτητα του αέρα, η ευχαρίστηση των μυρωδιών, η πρασινάδα
των φυτών, η καθαρότητα και ελαφρότητα της τροφής, οι δραστηριότητες της
εργασίας ή του βαδίσματος, αλλά πάνω από όλα, η απαλλαγή από φροντίδες και
ανησυχία (the
exemption from cares and solicitude), αυτά ευνοούν και βελτιώνουν
και το στοχασμό και την υγεία, επομένως, την απόλαυση των αισθήσεων και της
φαντασίας, τελικά την ησυχία και άνεση του σώματος και του μυαλού (the quiet and
ease both of the body and mind).
Αν και έχει ειπωθεί ότι ο Επίκουρος ήταν ο πρώτος που είχε
κήπο στην Αθήνα, οι πολίτες της οποίας και πριν από αυτόν είχαν κήπους στα
χωριά ή στα αγροκτήματά τους, ωστόσο η χρήση κήπων φαίνεται ότι ήταν η
αρχαιότερη και η ευρύτερα διαδεδομένη, απ’ όλα τα είδη περιουσίας μεταξύ των
ανθρώπων. Πρωτύτερα δημιουργήθηκε και εκείνης της καλλιέργειας των δημητριακών,
ή της εκτροφής ζώων, καθώς η συγκομιδή στους κήπους ήταν ευκολότερη, πιο
ευχάριστη και η τροφή πιο φυσική.
Όπως η κατοχή κήπου ήταν κάποτε ενασχόληση βασιλέων και
επιλογή φιλοσόφων, το ίδιο κοινή αγαπημένη επιλογή έχει γίνει και του δημοσίου
άνδρα και του ιδιώτη ανθρώπου. Απόλαυση για τους σπουδαιότερους και φροντίδα
για τους ταπεινότερους. Πράγματι,
συνιστά μια ασχολία και ένα αγαθό, για το οποίο κανείς δεν είναι ούτε ιδιαίτερα
πολύς, ούτε ιδιαίτερα λίγος. Αν μάλιστα πιστέψουμε τη «Γραφή», πρέπει να
δεχτούμε ότι ο παντοδύναμος Θεός θεώρησε τη ζωή του ανθρώπου εντός ενός κήπου
ως την ευτυχέστερη που θα μπορούσε να του δώσει, αλλιώς δεν θα τοποθετούσε τον
Αδάμ στον Κήπο της Εδέμ. Αυτή, υπήρξε εποχή αθωότητας και τέρψης (that it was the state of
innocence and pleasure).
Η οικονομική ζωή και οι πόλεις ήλθαν κατόπιν της Πτώσης, με ενοχή και με μόχθο (the life of husbandry and
cities came after the fall, with guilt and with labour)……..
......... Και ο W. Temple συνεχίζει και τελειώνει το δοκίμιο του, ξανά, με περιγραφές κήπων που αναφέρονται στην ιστορία και σε μύθους, καθώς και κήπων που έχει επισκεφθεί σε διάφορες ξένες χώρες. Τέλος, δίνει αναλυτικές συμβουλές και οδηγίες για καλλιέργειες πάσης φύσεως δέντρων, φρούτων, χόρτων κλπ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου