Η "Ωφελιμιστική αρχή της δημοσιότητας" και ο Τύπος της Επανάστασης

 

Η "Ωφελιμιστική αρχή της δημοσιότητας"

και ο Τύπος της Επανάστασης *

1) Ιερεμίας Μπένθαμ, ο φιλόσοφος, ο  νομομαθής

Ο Ιερεμίας Μπένθαμ (1748-1832) υπήρξε σημαντικός και ως φιλόσοφος, θεωρείται ο ιδρυτής του σύγχρονου Ωφελιμισμού και ως νομικός - νομομαθής, το συγγραφικό έργο του οποίου είχε διεθνείς επιδράσεις.

Συνδυάζοντας τις πιο πάνω ιδιότητες αναδείχθηκε, στην εποχή του, κορυφαία καθοδηγητική προσωπικότητα στα ριζοσπαστικά κινήματα, όχι μόνο της πατρίδας του Αγγλίας, αλλά και όλου του κόσμου.

Ο Ωφελιμισμός (Utilitarianism) είναι μια Ηθική θεωρία, με κανόνες και δράσεις που τείνουν να παραχθεί όφελος, του οφέλους (ή συμφέροντος) νοουμένου πνευματικού και υλικού, καθώς και ευχαρίστηση (ευτυχία), στο μέγιστο δυνατό βαθμό. Και αντίθετα, να αποτραπεί η εμφάνιση αναταραχής, πόνου, κακού ή δυστυχίας.  Και αυτά, για τον μεγαλύτερο αριθμό (όλων των) ατόμων της κοινωνίας.

Η έννοια της  σύγχρονης θεωρίας του ωφελιμισμού, η ιδέα, το concept, ευρίσκεται σχεδόν αυτούσια στην ηθική θεωρία του Επίκουρου, αυτό είναι ολοφάνερο. Η (καταστηματική) ηδονή - ευδαιμονία για όλους τους ανθρώπους είναι η κύρια επιδίωξη, ο σκοπός του  Επικουρισμού.

Βασικοί υποστηρικτές της θεωρίας του ωφελιμισμού, μετά τον ιδρυτή της Jeremy Bentham υπήρξαν: ο John Stuart Mill (1806 – 1873), ο Henry Sidgwick (1838 – 1900), ο R. M. Hare  (1919 – 2002), ο Peter Singer (γεν. 1946) κ.ά.

Ο Μπένθαμ (73 χρονών το 1821), ένθερμος υποστηρικτής κάθε προσπάθειας χειραφέτησης υπόδουλων λαών και δημιουργίας θεσμών πάνω σε ορθολογικές - φιλελεύθερες βάσεις, έδειξε συμπάθεια και για την υπόθεση της Ελληνικής ανεξαρτησίας.

Υπήρξε μέλος του «Φιλελληνικού κομιτάτου» του Λονδίνου. Έστειλε συγγράμματα του και επιστολές σε κορυφαίους εκπροσώπους του αγώνα μας (Αδαμάντιο Κοραή, Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, Θεόδωρο Νέγρη, Οδυσσέα  Ανδρούτσο), στον δε Κοραή πρότεινε να μεταφράσει κάποια  έργα του στα Ελληνικά, κάτι που δεν έγινε.

Ο Μπένθαμ άσκησε κριτική στο προσωρινό πολίτευμα της Επιδαύρου και εργάστηκε, κάνοντας ουσιώδεις υποδείξεις, για τη προσαρμογή του Ελληνικού Συντάγματος προς  σύγχρονους δημοκρατικούς θεσμούς, ώστε να αντιμετωπιστεί κίνδυνος διολίσθησης του νεοσύστατου πολιτεύματος στον αυταρχισμό, όπως θα συνέβαινε -έγραφε- αν ήθελεν επιβληθεί μοναρχία, αλλά και να διασφαλισθεί ότι ο μέγιστος αριθμός πολιτών θα απολαμβάνει το μεγαλύτερο αριθμό ωφελημάτων.

Έστειλε επίσης ο Μπένθαμ εντεταλμένους του στη μαχόμενη χώρα μας, με σκοπό τη διάδοση και εφαρμογή της ωφελιμιστικής φιλοσοφίας του σε όλο το λαό. Έτσι οπαδοί του βρέθηκαν να εργάζονται για τη διάδοση των ιδεών του στην Ελλάδα, ιδίως μέσα από τις σελίδες της εφημερίδας «Ελληνικά Χρονικά» του Μεσολογγίου.

Οι σοφές παραινέσεις του Ιερεμία Μπένθαμ  δεν έτυχαν της προσοχής που άξιζαν, δεν αξιοποιήθηκαν. Τα κείμενά του ωστόσο έχουν σπουδαιότητα, καθόσον μας διαφωτίζουν τόσο για τις ριζοσπαστικές απόψεις που χαρακτηρίζουν τον Άγγλο φιλόσοφο, όσο και γιατί αναδεικνύουν μια άγνωστη -εν πολλοίς- ιδεολογική διάσταση του Αγώνα της Παλιγγενεσίας.

2) Ο Τύπος της Επανάστασης

Ο ρόλος της Ελληνικής εκδοτικής δραστηριότητας σ’ εκείνα τα χρόνια, εκφράζεται θαυμάσια στο παρακάτω εδάφιο του Κοραή:

«…… Αυτή (η τυπογραφία) μόνη ενίκησε τον πανδαμάτορα χρόνον, φυλάξασα σοφά, των παλαιών φιλοσόφων και προγόνων ημών, παραγγέλματα……… Αυτή και σήμερον, ως άγγελος εξ ουρανού ταράττει την κολυμβήθραν των επιστημών και βαπτίζει εις αυτήν την Ελλάδα, δια να θεραπεύσει τα πολλά και μακρά της αρρωστήματα και να την καθαρίσει από τον ρύπον της απαιδευσίας….».

Από τα τέλη του 18ου αιώνα ως και την απελευθέρωση, ο Ελληνικός τύπος ανέλαβε το δύσκολο έργο της ενημέρωσης και διάδοσης των  εθνικών ιδεωδών. Από τις στήλες του προβλήθηκαν-αντιπαρατέθηκαν πολιτικές απόψεις και φιλολογικές συζητήσεις. Συχνά ο τύπος αντιμετώπισε αυστηρή λογοκρισία και διώξεις. Παρόλα αυτά επιβίωσε οι δε πρωτεργάτες του, λιγότερο γνωστοί από οπλαρχηγούς και πολιτικούς, συνέβαλαν - όχι λίγο - στην επιτυχία του Αγώνα.

Η ιστορία της ελληνικής δημοσιογραφίας, για τη περίοδο που εξετάζουμε, ξεκινά το 1790 με την έκδοση της «Εφημερίδος» των αδελφών Πούλιου, εμπόρων και τυπογράφων στη Βιέννη. Οι εκδότες είχαν καθαρές επιρροές από το Διαφωτισμό καθώς και ζωηρές πολιτικές και εθνικές ανησυχίες. Η θεματολογία της «Εφημερίδος» ήταν ποικίλη και βέβαια κάλυπτε τα  γεγονότα που συνέβαιναν στην Ευρώπη και τον Ελληνικό χώρο. Ο προσανατολισμός της εφημερίδας, συγκαλυμμένος πως, ήταν επαναστατικός, γεγονός που ανάγκασε τις Οθωμανικές αρχές να απαγορεύσουν τη κυκλοφορία της «Εφημερίδος» στην αυτοκρατορία τους.  Στο τυπογραφείο των αδελφών Πούλιου είχε τυπωθεί και η Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή. Η σύλληψη του Ρήγα το 1797 οδήγησε στη διακοπή της έκδοσης της «Εφημερίδος» των αδελφών Πούλιου και οι ίδιοι υπέστησαν διώξεις από την Αυστριακή αστυνομία.

Το 1811 εκδόθηκε, στη Βιέννη επίσης, το φιλολογικό περιοδικό «Ερμής ο Λόγιος». Στόχος του περιοδικού η προώθηση των ιδεών του Διαφωτισμού. Συνεργάτες στου περιοδικού υπήρξαν κάποιες από τις σημαντικότερες μορφές του νεοελληνικού διαφωτισμού, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Άνθιμος Γαζής, ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. O «Ερμής ο Λόγιος» σταμάτησε να κυκλοφορεί το 1821 όταν οι Αυστριακές αρχές απαγόρευσαν την κυκλοφορία του και φυλάκισαν τον εκδότη του Κωνσταντίνο Κοκκινάκη, λόγω του ότι στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού είχε γράψει ότι δημοσίευσε τον αφορισμό της Ελληνικής Επανάστασης από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ διότι υποχρεώθηκε προς τούτο.

Με την έκρηξη της επανάστασης η εκδοτική δραστηριότητα μεταφέρεται στο εσωτερικό της μαχόμενης Ελλάδας. Κύριο στόχο πλέον έχει να ενημερώνει για τα γεγονότα του αγώνα, να εμψυχώνει τους αγωνιστές, να παρακινεί τους διστακτικούς. Στα κέντρα της Επανάστασης, Καλαμάτα, Αθήνα, Μεσολόγγι, Ύδρα, κυκλοφόρησαν τότε εφημερίδες με μικρή συνήθως διάρκεια ζωής, αλλά σημαντική συνεισφορά στην ενημέρωση.

Η έλλειψη τεχνικών μέσων, αρχικά, δεν επέτρεπε την κυκλοφορία έντυπων εφημερίδων. Έτσι, η ανάγκη καλύφθηκε με χειρόγραφες φυλλάδες. Αντιγραφείς αναπαρήγαγαν το πρώτο φύλλο, αλλά και στους τόπους όπου έφθαναν τα φύλλα, άλλοι αντιγραφείς αναλάμβαναν να το  ξαναγράψουν και να τα στείλουν μακρύτερα.

Σοβαρό κώλυμα στη διακίνηση του Τύπου, χειρόγραφου και έντυπου, κατά τη πρώτη αυτή περίοδο, στάθηκε η απουσία ταχυδρομικής υπηρεσίας, πράγμα που ανάγκασε, λίγα χρόνια αργότερα, τους δύο σπουδαιότερους εκδότες, Ιάκωβο Μάγερ (των «Ελληνικών Χρονικών» του Μεσολογγίου) και Ιωσήφ Κιάππε (της εφημερίδας «Ο Φίλος του Νόμου» της Ύδρας) να συστήσουν μια στοιχειώδη ταχυδρομική υπηρεσία, ώστε να εξασφαλίζεται η διακίνηση των φύλλων.

Χειρόγραφες εφημερίδες:

1^ο/ Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΟΥ ΓΑΛΑΞΙΔΙΟΥ. Απ’ αυτή την εφημερίδα, μας είναι γνωστό ένα και μοναδικό τεύχος, με ημερομηνία 27 Μαρτίου 1821. 

2^ο/ Η ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΑΙΤΩΛΙΚΗ, στο Μεσολόγγι.  Πιθανότερος εκδότης της φέρεται ο Νικόλαος Λουριώτης, ο μετέπειτα αρχιγραμματέας της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος.

3^ο/ Ο ΑΧΕΛΩΟΣ, που κυκλοφόρησε μέχρι το 1822, με εκδότη πάλι το Νικόλαο Λουριώτη, στο Βραχώρι (Αγρίνιο).

Έντυπες εφημερίδες:

1^η/ «Σάλπιγξ Ελληνική». Η πρώτη έντυπη εφημερίδα, τυπώθηκε στην Καλαμάτα σε ένα μικρό ξύλινο πιεστήριο που έφερε μαζί του στην Ελλάδα ο Δημήτριος Υψηλάντης. Εκδότης της  ήταν ο Θεόκλητος Φαρμακίδης (1784 – 1860). Η «Σάλπιγξ Ελληνική» εξέδωσε μόνο τρία φύλλα, τον  Αύγουστο του 1821. Διέκοψε την κυκλοφορία της, γιατί ο Δημήτριος Υψηλάντης απαιτούσε να ασκεί προληπτική λογοκρισία.

2^η/ «Ο Φίλος του Νόμου». Τυπωνόταν στην Ύδρα με εκδότη τον Ιταλό φιλέλληνα Ιωσήφ Κιάππε, έναν άτεγκτο Καρμπονάρο. Πολιτικά την εφημερίδα ελέγχουν οι Κουντουριώτηδες. Επί ένα διάστημα (5/5/1824 μέχρι τις 12/10/1825) επείχε  θέση επισήμου οργάνου της Διοικήσεως. Στάθηκε η πιο μακρόβια από τις εφημερίδες στα χρόνια της Επανάστασης, εκδιδόταν μέχρι τις 27/5/1827 και  συνολικά κυκλοφόρησαν 296 φύλλα της.  

Μόλις σταμάτησε η έκδοση του  Φ.τ.Ν  ο Ιωσήφ Κιάππε άρχισε να εκδίδει την εφημερίδα  "L'Abeille Grecque" (Ελληνική Μέλισσα) στη γαλλική γλώσσα. Η εφημερίδα απευθυνόταν σε αλλοδαπούς αναγνώστες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

3^η/  Η «Γενική Εφημερίς της Ελλάδος». Ήταν το επίσημο έντυπο της Διοίκησης. Κυκλοφόρησε από 7/10/1825  μέχρι 23/3/1832. Επί επτά συνεχόμενα έτη κάλυπτε τις ανάγκες της Κυβέρνησης και είναι προδρομικό έντυπο της «Εφημερίδας της Κυβερνήσεως». Τόποι έκδοσης είναι διαδοχικά το Ναύπλιο, η Αίγινα, ο Πόρος. Εκδότες διετέλεσαν οι Θεόκλητος Φαρμακίδης (1825-1827), Γεώργιος Χρυσίδης (1827-1831), Ιωάννης Γαλιάτσας (1831-1832).

Ως επίσημο όργανο δημοσίευε έγγραφα, αποφάσεις, κυβερνητικές ανακοινώσεις και τα Πρακτικά του Βουλευτικού. Η ύλη της όμως δεν περιοριζόταν σ’ αυτή τη θεματολογία. Απηχώντας τις ιδέες του Διαφωτισμού, πρόβαλε, με γλώσσα απλή, τις αρχές της ελευθεροτυπίας και το αγαθό της παιδείας.

4^η/ «Il Telegrafio Greco» (Ελληνικός Τηλέγραφος). Η εφημερίδα γραφόταν στα Γαλλικά, Ιταλικά, Αγγλικά και Γερμανικά. Στο Μεσολόγγι, από το Μάρτιο ως το Δεκέμβριο του 1824, από τον Ιταλό φιλέλληνα κόμη Πέτρο Γκάμπα (Pietro Gamba, Ραβέννα 1801 – Μέθανα, 1828), προσωπικό φίλο του λόρδου Μπάιρον και πρώην ηγετικό στέλεχος των «Καρμπονάρων».

5^η/ Η «Εφημερίς των Αθηνών». Εκδόθηκε με δαπάνες του Φιλελληνικού Κινήματος του Λονδίνου (που έδωσε τον τυπογραφικό εξοπλισμό) και με τη φροντίδα του μέλους του Κομιτάτου Άγγλου συνταγματάρχη Λέστερ Στάνχοπ.  Αρχισυντάκτης της υπήρξε ο Γεώργιος Ψύλλας (1794-1878).

6^η/ Τα «Ελληνικά Χρονικά».… Κι’ αυτή η εφημερίδα, η σπουδαιότερη στον αγώνα, εκδόθηκε με  δαπάνες του Φιλελληνικού Κομιτάτου και με μέριμνα του Λέστερ Στάνχοπ.  

Η ιστορία της σημαντικής αυτής εφημερίδας έχει ως εξής: Στα τέλη του 1823, έφθασε στο Μεσολόγγι (με τον Λέστερ Στάνχοπ), το πιεστήριο και ο αναγκαίος τυπογραφικός εξοπλισμός. Στις 18 Δεκεμβρίου ‘23 κυκλοφόρησε το φυλλάδιο αναγγελίας  ίδρυσης εφημερίδας τα: «Ελληνικά Χρονικά», το οποίο περιελάμβανε και ένα απόσπασμα του δοκιμίου «Περί ελευθεροτυπίας» του Άγγλου θεωρητικού φιλοσόφου του Δικαίου, Τζέρεμι Μπένθαμ.  Από τη 1η Ιανουαρίου 1824 αρχίζει η τακτική έκδοση της εφημερίδας. 

Ο Leicester Stanhope, 5ος Earl (κόμης) of Harrington (1784 - 1862), συνταγματάρχης του Αγγλικού στρατού, υπηρέτησε κυρίως σε χώρες της Νότιας Αμερικής και την Ινδία. Ήταν μαθητής και θαυμαστής του Jeremy Bentham, εμπνευσμένος από δημοκρατικές αντιλήψεις, ένθερμος οπαδός της ελευθεροτυπίας, μάλιστα το 1823 είχε δημοσιεύσει υπέρ της ελευθερίας του τύπου στην Ινδία. Την ίδια χρονιά ορίστηκε εκπρόσωπος του «Φιλελληνικού Κομιτάτου του Λονδίνου» και στα τέλη της χρονιάς αποβιβάστηκε στο Μεσολόγγι, ακολουθώντας τον λόρδο Βύρωνα.  

Τις ιδέες του (ωφελιμιστικές και φιλελεύθερες) ο Stanhope, θέλοντας να μεταλαμπαδεύσει στους Έλληνες μέσω της έκδοσης εφημερίδων, αναζήτησε πρόσωπα άξια και μορφωμένα που θα ανελάμβαναν αυτό το έργο. Σαν έφθασε στο Μεσολόγγι γνωρίστηκε με τον Ελβετό φιλέλληνα  Ιωάννη - Ιάκωβο Μάγερ, άνθρωπο που τον εντυπωσίασε. Ο Μάγερ είχε πάρει την Ελληνική υπηκοότητα, είχε παντρευτεί και Μεσολογγίτισσα, ασπασθείς το Ορθόδοξο δόγμα. Ο Stanhope στο πρόσωπο του Μάγερ είδε ένα «έξοχο Ελβετό» διαπνεόμενο από  ιδέες, αντίστοιχες με τις δικές του. Έτσι τον όρισε υπεύθυνο συντάκτη των «Ελληνικών Χρονικών», που κυκλοφόρησαν, όπως είπαμε, στο Μεσολόγγι από τη Πρωτοχρονιά του 1824.

Ο Ιωάννης - Ιάκωβος Μάγερ (Johann Jacob Meyer, 1798-1826) είχε σπουδάσει φαρμακευτική - λίγη ιατρική και είχε έλθει στην Ελλάδα τους πρώτους μήνες της Επανάστασης του '21, για να βοηθήσει στη περίθαλψη των αγωνιστών. Με διευθυντή τον Γερμανό γιατρό Γιόχαν Έλστερ άνοιξε μικρό νοσοκομείο, στο οποίο νοσηλεύονταν οι τραυματίες του πολέμου. Όμως το όνομα του Μάγερ θα συνδεθεί κυρίως με τα πρώτα βήματα της ελληνικής δημοσιογραφίας.

Την επιμέλεια έκδοσης της εφημερίδας «Ελληνικά Χρονικά» ανέλαβε ο Θεσσαλονικιός, έμπειρος τυπογράφος και θερμός πατριώτης, ο Δημήτριος Μεσθενεύς.

Η εφημερίδα κυκλοφορούσε δύο φορές την εβδομάδα και η τριμηνιαία συνδρομή της κόστιζε έξι ισπανικά τάλαρα. Τα «Ελληνικά Χρονικά» δημοσίευαν ειδήσεις από τα πολεμικά μέτωπα, τις στρατιωτικές προπαρασκευές και τις πολιτικές εξελίξεις. Δημοσιεύονταν, επίσης, άρθρα πολιτικής θεωρίας (από τον Θ. Νέγρη, τον Σπ. Τρικούπη και άλλες  προσωπικότητες), στα οποία εξετάζονταν έννοιες όπως η δημοκρατία, η μοναρχία, η ελευθερία, η αναρχία, ο δεσποτισμός, η ελευθεροτυπία. Πρόσθετα, αναδημοσιεύονταν (σε μετάφραση) άρθρα από εφημερίδες της Δυτικής Ευρώπης και της Αμερικής που αφορούσαν την Ελληνική υπόθεση.

Η ύλη της εφημερίδας διαπνεόταν, όπως είπαμε, από φιλελεύθερο πνεύμα και περιλάμβανε άρθρα στα οποία αναπτύσσονταν όλες οι απόψεις για τα πολιτειακά και άλλα θέματα. Ο Μάγερ ήταν υποστηρικτής των Αγγλόφιλων πολιτικών Γεωργίου Κουντουριώτη (1782-1858) και Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου (1791-1865)  και στήριζε το κύρος της Διοίκησης, σε πολλές όμως περιπτώσεις επέκρινε τις ενέργειες της. Για τον Μάγερ η ελευθερία του Τύπου ήταν αδιαπραγμάτευτη και δεν δίσταζε να ασκεί κριτική ακόμη και στους πολιτικούς που υποστήριζε…..

Έτσι, ήδη στις 8 Μαρτίου 1824 σημειώθηκε σοβαρό επεισόδιο λογοκρισίας, όταν ο λόρδος Βύρων με υπόδειξη του Μαυροκορδάτου, απαγόρευσε την κυκλοφορία της εφημερίδας και διέταξε να κατασχεθούν και καταστραφούν τα τεύχη του 20^ου της φύλλου, επειδή ο Μάγερ  δημοσίευσε ένα σύντομο σημείωμα του για τον φιλελληνισμό των Ούγγρων, ο οποίος, όπως υπονοούσε, οφείλετο στο ότι και οι Ούγγροι, όπως οι Έλληνες, διεκδικούσαν κι αυτοί την ανεξαρτησία τους (από τους Αυστριακούς). Μαυροκορδάτος και Βύρων δικαιολόγησαν τη λογοκρισία τους, με το ότι ένα τέτοιο κείμενο θα προκαλούσε οργή στη Βιέννη, που ήδη ήταν  αρνητικά διακείμενη απέναντι στην Ελλάδα.

Επίσης, δεν ήταν λίγοι και οι αγράμματοι Σουλιώτες οπλαρχηγοί που ασκούσαν πίεση στον εκδότη Μάγερ, όπως γλαφυρά περιγράφει ο Μακεδόνας αγωνιστής Νικόλας Κασομούλης: …….. «Εσύχναζαν πολλοί εις το κατάστημα της Τυπογραφίας, και πολλάκις κενόδοξοι τον ενοχλούσαν χωρίς λόγον, ζητώντες επιμόνως να φαίνωνται τα ονόματά των και τα ονόματα των πληγωμένων συγγενών των καταλεπτώς».

Στην πρώτη σελίδα των «Ελληνικών Χρονικών» για να τονισθεί ο φιλελεύθερος χαρακτήρας της και ο προσανατολισμός της προς τις αρχές του Τζέρεμι Μπένθαμ, του ωφελιμισμού βεβαίως, ήταν τυπωμένο το γνωμικό του Βενιαμίν Φραγκλίνου…. «Τα πλείω οφέλη τοις πλείοσι».

Στο τυπογραφείο της εφημερίδας, ο τυπογράφος της Δημήτρης Μεσθενέας είχε τυπώσει, μάλιστα με δικά του έξοδα, το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος», που επικυρώθηκε από τη δεύτερη εθνοσυνέλευση του Άστρους, μαζί με τη μετάφραση του αμερικανικού και βρετανικού συντάγματος από τον Αναστάσιο Πολυζωίδη.

Η εφημερίδα, καθώς δημοσίευε τις περιγραφές των πολεμικών συγκρούσεων και προπαρασκευών, αποτελεί πολύτιμη πηγή για την ιστορία της Επανάστασης και ειδικότερα για τις επιχειρήσεις της δεύτερης πολιορκίας του Μεσολογγίου.

Τα «Ελληνικά Χρονικά» έπαψαν να κυκλοφορούν στις 20 Φεβρουαρίου 1826, όταν μία βόμβα από το Τούρκο-αιγυπτιακό στρατόπεδο κατέστρεψε τις εγκαταστάσεις της,  λίγες εβδομάδες πριν από την έξοδο των πολιορκημένων. Συνολικά, εκδόθηκαν 211 φύλλα, κάποια από τα οποία διασώζονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη.

Ο εκδότης της εφημερίδας «Ελληνικά Χρονικά», ο μεγάλος Ελβετός φιλέλληνας Johann Jacob Meyer  (μαζί με τη γυναίκα του, τα δύο παιδιά τους και την υπηρέτριά τους), όπως και ο τυπογράφος της εφημερίδας, ο υπέροχος Μακεδόνας φιλόπατρις Δημήτρης Μεσθενέας,  βρήκαν το θάνατο την ημέρα της ηρωικής Εξόδου του Μεσολογγίου - 10 Απριλίου 1826.

 

3) Ο Αναστάσιος Πολυζωίδης  και  το δοκίμιο του Μπένθαμ: “Περί δημοσιότητος”

Ο Αναστάσιος Πολυζωίδης (Μελένικο 1802 - Αθήνα 1873) υπήρξε πολιτικός, δημοσιογράφος, συγγραφέας και δικαστικός. Γεννήθηκε στο χωριό Μελένικο της ΒΑ Μακεδονίας (σήμερα της Βουλγαρίας). Ο πατέρας του ήταν Σερραίος, η μητέρα του Μελενικιώτισσα.  Σε ηλικία 16 ετών ο πατέρας του πέθανε και με τη βοήθεια οικογενειακών φίλων στάλθηκε και σπούδασε νομικά, ιστορία και κοινωνικές επιστήμες στη Βιέννη, αργότερα στο Βερολίνο.  

Με την έκρηξη της επανάστασης διέκοψε τις σπουδές του κι επέστρεψε στην Ελλάδα, στο Μεσολόγγι, όπου συνεργάστηκε με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, αποδέχτηκε τις πολιτικές αντιλήψεις του και έγινε γραμματέας του εκτελεστικού.  

Το 1832 διορίστηκε από τη Βαυαρική αντιβασιλεία πρόεδρος του πενταμελούς δικαστηρίου του Ναυπλίου που δίκαζε τους Κολοκοτρώνη, Πλαπούτα.… Η εντιμότητα, ακεραιότητα κι ευθυκρισία των Πολυζωίδη - Τερτσέτη, είναι γνωστότατη στην Ιστορία μας, όπως την απέδειξαν με την άρνηση τους να αποδεχτούν απαράδεκτη και φρικαλέα κρατική παρέμβαση στη δικαιοσύνη…… 

Ωστόσο λίγοι γνωρίζουν ότι ο Αναστάσιος Πολυζωίδης την περίοδο της Ελληνικής επαναστάσεως, μέσα από προσωπικές του καταχωρίσεις, αλλά και από ένα δοκίμιο του Μπένθαμ, υπό τον τίτλο “Περί δημοσιότητος”, που μετέφρασε και δημοσίευσε, στα “Ελληνικά Χρονικά” του Μάγιερ στο Μεσολόγγι, μέσα σε 4 συνέχειες τον Οκτώβρη του 1824 …… Την 1η Οκτωβρίου (αρ. φ. 8ο), την 4η Οκτωβρίου (αρ. φ. 81), την 8η Οκτωβρίου (αρ. φ. 82) και την 11η Οκτωβρίου 1824 (αρ. φ. 83)}…….  αποκαλύπτεται ένθερμος υποστηρικτής των ριζοσπαστικών ιδεωδών του  φιλόσοφου και νομομαθούς Ιερεμία Μπένθαμ.

Πιθανόν οι παραπάνω δημοσιεύσεις του Α. Πολυζωίδη να έγιναν με προτροπή του συνταγματάρχη Λέστερ Στάνχοπ, πού προσπαθούσε, όπως είπαμε,  να προπαγανδίζει τις θέσεις του αγαπημένου δασκάλου του Άγγλου φιλόσοφου στο ελληνικό κοινό.  Όπως έγραφε χαρακτηριστικά ο Στάνχοπ: 

«…… Το πλέον σημαντικό μέτρο που πρέπει να επιβληθεί στο νου των Ελλήνων είναι η δημοσιότητα. Για αυτόν το σκοπό ανέθεσα τη μετάφραση πολλών άρθρων σχετικών με αυτό το ζήτημα, τα οποία θα δημοσιευτούν στα Ελληνικά Χρονικά». 

Ο Αναστάσιος Πολυζωίδης θα είχε ακούσει για τον Μπένθαμ κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Βιέννη, στο Γκαίτινγκεν και στο Βερολίνο. Στενότερα όμως ήρθε σε επαφή με τη σκέψη του φιλοσόφου κατά το ταξίδι του στο Λονδίνο υπό την ιδιότητα του γραμματέα των Ορλάνδου και Λουριώτη, ή από την επαφή του με έναν άλλο φιλέλληνα και μαθητή του Μπένθαμ, τον Μπλάκερ (Edward Blaquiere).

Ο Πολυζωίδης δεν εμφανίζεται μ’ αυτό το κείμενο ως απλός μεταφραστής. Στη συνοδευτική επιστολή του, όχι μόνο εκθειάζει τον Μπένθαμ, αλλά και θεωρεί ότι η υιοθέτηση των αντιλήψεων του φιλοσόφου σχετικά με τη δημοσιότητα, αναφορικά με τις πράξεις των δημοσίων ανθρώπων, είναι αναγκαία για τη πολιτική και ηθική ωφέλεια του Ελληνικού Έθνους, για την ευδαιμονία του.

Το δοκίμιο “Περί δημοσιότητος”, αυτό δηλ. που μετέφρασε και δημοσίευσε ο Πολυζωίδης, είναι μια επιλεκτική απόδοση του τρίτου κεφαλαίου του βιβλίου του Μπένθαμ: “Τactique des assemblees liegislatives, suivie d'uη traite des sophismes politiques ” που κυκλοφόρησε με επιμέλεια των εκδόσεων Dumont το 1816. Στο «Περί δημοσιότητος» ο Μπένθαμ επιχειρηματολογεί υπέρ της διαφάνειας που πρέπει να περιβάλλει τα πεπραγμένα κάθε νομοθετικής συνέλευσης σε μια αντιπροσωπευτική Δημοκρατία.….. «Όλα στο φως» θα το λέγαμε - χαρακτηριστικά - σήμερα.

Θέση του Μπένθαμ είναι ότι η δημοσιότητα απομυθοποιεί τους πολιτικούς, καθώς παρέχει στους πολίτες τη δυνατότητα να αποκτήσουν, εξετάζοντας τη κριτική που υφίσταται κάθε δημαγωγός στο δημοκρατικό κοινοβούλιο, μια πιο πραγματική εικόνα από αυτή που επιδιώκουν πολλοί πολιτικοί να δώσουν στους ψηφοφόρους τους.

Ο Πολυζωίδης ενστερνίζεται τις βασικές αρχές του ριζοσπαστικού και φιλελεύθερου «Μπενθαμικού ωφελιμισμού», θεωρώντας τις απαραίτητες για την πολιτική αγωγή των Ελλήνων και ειδικότερα για τη χάραξη της φιλοσοφίας που θα διέπει την απονομή της δικαιοσύνης στο νεοπαγές κράτος.

Ο  Μπένθαμ ως εχθρούς της δημοσιότητας δείχνει τους κακούργους - για να κρύψουν τα εγκλήματα τους, τους δεσπότες - για να πνίξουν την κοινή υπόληψη γι’ αυτούς,  τους δειλούς, τους ανάλγητους. Κατά τον Μπένθαμ, οι δημόσιες συνελεύσεις εξυψώνουν το γενικό πνεύμα, κάνουν γνωστές τις υγιείς ιδέες, πολεμούν τις βλαβερές προλήψεις, την αγυρτεία των δημαγωγών, τις απάτες των συκοφαντών……

……. «Η δημοσιότης των διαφιλονεικήσεων  ήφάνησε πλέον τους δημαγωγούς, αντί να πλάση νέους». 

Στις ωφέλειες και προτερήματα της δημοσιότητας ο Μπένθαμ συναριθμεί την….. 

……..«εκ ταύτης πηγάζουσαν διάχυσιν (ως μετέφρασε ο Πολυζωίδης την διασκέδαση, την ευχαρίστηση)……. είναι δε η διάχυσις αύτη καλόν διόλου (=εντελώς), πραγματικόν, καλόν δηλαδή ηνωμένον με ωφέλειαν, επειδή και συνεισφέρει εις τον φωτισμόν, και επομένως εις την ευδαιμονίαν όλου του έθνους». 

Τα πρακτικά των συνελεύσεων πρέπει να δημοσιεύονται, το ίδιο και τα ονόματα των ψηφοφορούντων.  Όμως, ο Μπένθαμ φρονεί ότι:

«……. το να θέλη τις να έχουν όλαι αι ψήφοι το αυτό βάρος είναι, ως να θέλη να έχη η μωρία την αυτήν με την σύνεσιν, εις τα πνεύματα των ανθρώπων, επιρροήν».

Το 1825 ο Πολυζωίδης δημοσιεύει ένα σύντομο εγχειρίδιο που τιτλοφορείται: «Θεωρία γενική περί των διαφόρων διοικητικών συστημάτων και εξαιρέτως περί του κοινοβουλευτικού». Πρόκειται περί πραγματείας για τη πρόσληψη φιλελεύθερων και  δημοκρατικών ιδεών στην επαναστατημένη Ελλάδα, καθώς αυτές οι ιδέες αποτελούν προάσπιση της κοινοβουλευτικής συνταγματικής δημοκρατίας, η οποία εκθειάζεται ως το πολίτευμα που προάγει την ευτυχία, διασφαλίζει την ελευθερία και είναι σύμφωνο με τον ορθό λόγο.

Επηρεασμένος και από τη σκέψη του κορυφαίου ιδεαλιστή φιλοσόφου Destutt, comte de Tracy (1754–1836), ο Πολυζωίδης διακηρύσσει ότι στο κοινοβουλευτικό πολίτευμα η κυριαρχία ανήκει και πηγάζει από το σύνολο του έθνους, η διοίκηση ασκείται χάριν των διοικουμένων, επικρατεί η ισονομία. Οι αξιωματούχοι εκλέγονται με κριτήριο την αξία τους, οι ίδιοι οι πολίτες υπερασπίζονται με τα όπλα την πατρίδα τους, όλα τα αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα γίνονται σεβαστά και η δημόσια εκπαίδευση καθιστά τους πολίτες εγγυητές των νόμων.

Ως παραδείγματα δημοκρατικών πολιτευμάτων αναφέρει μόνο το Αμερικανικό και το θεσπισμένο σύμφωνα με αυτό Ελληνικό. Αντίθετα, η Βρετανία και η Γαλλία χαρακτηρίζονται ως συνταγματικές μοναρχίες.

Κατά τη συζήτηση τον θεσμού της νομοθετικής συνέλευσης ο Πολυζωίδης ενστερνίζεται τις  τέσσερεις προϋποθέσεις που θέτει ο Μπένθαμ προκειμένου μια τέτοια συνέλευση να διαθέτει κύρος. Κι’ αυτές είναι, 1) Οι αντιπρόσωποι να εκλέγονται απευθείας από τους πολίτες και όχι από εκλέκτορες, έτσι ώστε να υπάρχει μια άμεση πολιτική σχέση μεταξύ τους, 2) Να μην είναι μόνιμοι, καθώς δεν είναι δυνατό να απολαμβάνουν εσαεί την εμπιστοσύνη των εκλογέων, 3) Να εκλείψουν διάφοροι περιορισμοί αμφιβόλου αξίας και αποτελεσματικότητας και 4) Να υπάρχει μεγάλος αριθμός αντιπροσώπων, προκειμένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος αυτοί να συμπράξουν προς εξυπηρέτηση ίδιων συμφερόντων.

Ο Πολυζωίδης, όταν επιχειρεί να σκιαγραφήσει τη θεωρία περί δικαίου που προσιδιάζει στο κοινοβουλευτικό πολίτευμα, υιοθετεί ωφελιμιστική προσέγγιση.

Ακολουθεί πιστά το λήμμα «Juris-prudence» που συνέταξε για την εγκυκλοπαίδεια Βritannicα ο γνωστός ιστορικός και  φιλόσοφος James Mill (1773-1836), στενός συνεργάτης του Μπένθαμ και πατέρας του John Stuart Μill.  'Έτσι, διαβάζουμε ότι η αρχή που οφείλει να διέπει τον καθορισμό των δικαιωμάτων είναι:

«…….. Η μεγαλητέρα ευτυχία του μεγαλητέρου αριθμού των πολιτών».

Επίσης: «…..Όλα τα αντικείμενα, όσα οι άνθρωποι επιθυμούν, είν' επιθυμητά ή ως τέλη, ή ως μέσα…… Η ευάρεστος διάθεσις τής ψυχής είναι το τέλος, και προέρχεται από τα ηδέα αισθήματα αυτής….. Τα αντικείμενα της επιθυμίας, τα οποία είναι και αντικείμενα του δικαίου, δεν είναι τα ηδονικά αισθήματα που επιθυμούνται ως τέλη, άλλα αυτά που επιθυμούνται ως μέσα προς τούτο το τέλος…..».

Πρόκειται για φιλοσοφικούς στοχασμούς που προσιδιάζουν στην Επικούρεια ηθική φιλοσοφία.

……. Υπάρχει, πάντως, και ένα σημείο όπου ο Πολυζωίδης διαφοροποιείται από την ωφελιμιστική προσέγγιση και κατά συνέπεια από τον Μπένθαμ. Είναι όταν διαφωνεί με τη θέση του James Mill ότι το δίκαιο είναι ανθρώπινη κατασκευή. Πιστεύει, ο νεαρός Πολυζωίδης, ότι υπάρχει μία (…..“Πλατωνίζουσα”)  αρχετυπική ιδέα περί δικαιοσύνης από την  οποίαν….

«……. οι θετοί δίκαιοι Νόμοι άναβλύζουσι, και εις την οποίαν όλαι αι όρθαί των ανθρώπων πράξεις ανάγονται»…..

Ο Μπένθαμ βέβαια θα χαρακτήριζε αυτήν, την περί δικαίου ιδέα, ως «πλασματική οντότητα» (ficticious entity), δηλαδή σαν μια οντότητα για την οποία κάνουμε λόγο σαν να υπάρχει, ενώ στην πραγματικότητα είναι ανύπαρκτη. Θα υποστήριζε ότι η ιδέα του Δικαίου προκύπτει από την επαφή μας με διάφορα υπαρκτά νομοθετικά συστήματα και όχι το αντίθετο….. 

Συμπερασματικά: Το συγγραφικό έργο του Α. Πολυζωίδη στα χρόνια της επανάστασης μετριάζει την εντύπωση ότι οι Έλληνες -ουσιαστικά- δεν έλαβαν υπ’ όψιν τις φιλοσοφικές, πολιτικές και νομικές θέσεις που ο Μπένθαμ, ενθουσιωδώς, τους πρότεινε. 

Έτσι, αν ο Μπένθαμ, γνώριζε  τη συνεισφορά του Πολυζωίδη στη διάδοση των ωφελιμιστικών ιδεών, ενδεχομένως να μην ήταν τόσο πικρόχολος για τους Έλληνες, όσο συνάγεται από επιστολή του στον Simon Bolívar - El Libertador (1783–1830), όπου εμφανίζεται απογοητευμένος από την αποδοχή των ιδεών του στην Ελλάδα..…. 

Στον πόλεμο της ανεξαρτησίας της Κολομβίας και όλης της Ισπανικής Αμερικής απέναντι στον αποικιοκρατικό της ζυγό (που ολοκληρώθηκε με επιτυχία στη Κολομβία το 1819), ο Μπένθαμ υπήρξε πολύ  σημαντικός, κάτι  που - ατυχώς - δεν μπόρεσε να πραγματωθεί στην επαναστατημένη Ελλάδα του ’21.

Στη χώρα μας, για διάφορους λόγους (απαιδευσία, έλλειψη πληροφόρησης, ανυπαρξία μιας πρωτοπόρας μεσοαστικής τάξης κ.ά.) είχε επιβληθεί τότε η άποψη ότι…..

Φιλελεύθερη γλώσσα και αιχμηρή αρθρογραφία, ως αυτή των «Μπενθαμιστών», Ριζοσπαστικές αντιλήψεις και δράσεις ως των «Καρμπονάρων», ή των  «Γιακωβίνων»,  Διαφωτισμός και φιλοσοφικές θεωρίες ως είναι αυτές…..

     …….«περί της μεγίστης ωφελείας και ευδαιμονίας των πλειόνων», που σήμερα γνωρίζουμε ότι έχουν Επικούρεια, όχι μόνον απαρχή αλλά και τεκμηρίωση…….

…… θα προκαλούσαν ανεπιθύμητες ανατροπές στο κοινωνικό κατεστημένο, επίσης σφοδρές αντιδράσεις τόσο στους Άγγλους δανειστές μας, όσο και στις Ευρωπαϊκές αυλικές κυβερνήσεις, που, στο πνεύμα της «Ιεράς Συμμαχίας» αυτού του οργάνου επιβολής απολυταρχισμού και καταπολέμησης λαϊκών ελευθεριών,  είχαν επιφυλακτική - αν μη αρνητική - στάση απέναντι στην υπόθεση της ελευθερίας των Ελλήνων.

 

* Είναι το πλήρες κείμενο της ομιλίας μου στο «11^ο  ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ», στις  20/2/2021.