Γοργία “Ἑλένης ἐγκώμιον”

 

Γοργία  “Ἑλένης ἐγκώμιον”

         Το ρητορικό έργο της κλασσικής αρχαιότητας: «Ἑλένης ἐγκώμιον» αποτελεί -ίσως- το πιο χαρακτηριστικό δείγμα μαθήματος ρητορικής, ή, επίδειξης δικανικού λόγου. Αποδίδεται στον ρήτορα – σοφιστή Γοργία τον Λεοντίνο (483–375 π.Χ.) και “τύχη_ι αγαθή_ι” είναι  ένα από τα ελάχιστα έργα σοφιστών που σώζονται ολόκληρα.

         Είναι υπέροχο από πλευράς της γλώσσας και των επιχειρημάτων του. Εντυπωσιακό, ήδη από την εισαγωγή: “Ευκοσμία” για την πόλη είναι οι δυνατοί άντρες, για το σώμα η ομορφιά, για την ψυχή η σοφία, για την πράξη η αρετή, για το λόγο η αλήθεια· τα αντίθετά τους “ακοσμία”».

          «Κόσμος πόλει μὲν εὐανδρία, σώματι δὲ κάλλος, ψυχῇ δὲ  σοφία, πράγματι δὲ ἀρετή, λόγῳ δὲ ἀλήθεια· τὰ δὲ ἐναντία τούτων  ἀκοσμία».

         Στο «Ἑλένης ἐγκώμιον» ο Γοργίας επιλαμβάνεται να δείξει ότι η “Ωραία Ελένη” (του βασιλιά της Σπάρτης Μενέλαου) δεν ευθύνεται που ακολούθησε τον Πάρη στην Τροία!..... Καθόλου εύκολο, αφού πάντες θεωρούσαν την Ελένη υπεύθυνη των δεινών του πολέμου, ένοχη για αμέτρητους θανάτους και καταστροφές…… Στην αρχή του έργου, απαριθμούνται τέσσερις λόγοι για τους οποίους θα μπορούσε να της αποδοθεί ευθύνη για την απόφασή της αυτή: Και αυτοί οι τέσσερις λόγοι είναι:

1^ος)  Απόφαση θεών και τύχη,  

2^ος)  Άσκηση βίας,  

3^ος)  Πειστικός λόγος,  

4^ος)  Έρωτας.

         Ο Γοργίας διερευνά έναν - ένα τους τέσσερις αυτούς λόγους και για όλους αποφαίνεται ότι η Ελένη είναι αθώα!  Αποδεικνύει ότι και στις τέσσερις περιπτώσεις (ενδεχόμενα), η τάλαινα Ελένη βρέθηκε αντιμέτωπη με δυνάμεις κατά πολύ υπέρτερες από τη θέληση οποιουδήποτε ανθρώπου.

       “(Απ)έδειξε”, έτσι, ο Γοργίας, ότι είναι άδικος ο ψόγος (μώμος) κατά της Ελένης……. «Πώς λοιπόν μπορεί κανείς να θεωρήσει δίκαιη τη μομφή εναντίον της Ελένης; Η οποία επειδή είτε ερωτεύτηκε, είτε πείσθηκε με λόγια, είτε αρπάχτηκε με τη βία, είτε αναγκάστηκε από θεϊκή πίεση, έκανε ό,τι έκανε. Οπωσδήποτε, σε κάθε περίπτωση, απαλλάσσεται από την κατηγορία»!

         «Πῶς οὖν χρὴ δίκαιον ἡγήσασθαι τὸν τῆς Ἑλένης μῶμον, ἥτις  εἴτ' ἐρασθεῖσα εἴτε λόγῳ πεισθεῖσα εἴτε βίᾳ ἁρπασθεῖσα εἴτε ὑπὸ θείας ἀνάγκης ἀναγκασθεῖσα ἔπραξεν ἃ ἔπραξε, πάντως διαφεύγει τὴν αἰτίαν;»!

         Και ο Γοργίας τελειώνει τον λόγο του ως εξής……. «Με τον λόγο μου απάλλαξα από τον διασυρμό μια γυναίκα· έμεινα πιστός στους όρους που έθεσα στην αρχή του λόγου· δοκίμασα να καταλύσω την αδικία της κατηγορίας και την άγνοια της γνώμης· θέλησα να γράψω τον λόγο, εγκώμιο μεν της Ελένης, δικό μου όμως αγώνισμα»!

         «ἀφεῖλον τῷ λόγῳ δύσκλειαν γυναικός, ἐνέμεινα τῷ νόμῳ  ὃν ἐθέμην ἐν ἀρχῇ τοῦ λόγου· ἐπειράθην καταλῦσαι μώμου ἀδικίαν  καὶ δόξης ἀμαθίαν, ἐβουλήθην γράψαι τὸν λόγον  Ἑλένης μὲν ἐγκώμιον, ἐμὸν δὲ παίγνιον».

           Το “Ἑλένης ἐγκώμιον” του Γοργία δεν είναι, απλά, ένας ρητορικός λόγος. Είναι και φιλοσοφικός. Η περίπτωση της “Ελένης” δεν είναι ένα μοναδικό περιστατικό. Πολλοί άνθρωποι θα έρθουν αντιμέτωποι με ανάλογες καταστάσεις στη διάρκεια της ζωή τους. Ο φιλοσοφικός στοχασμός του Γοργία στο έργο αυτό αναδεικνύει τρομερά διλλήματα του ανθρώπου, βάρη «ασήκωτα» της συνείδησης, την τραγικότητα της ζωής.

 

         Ο Γοργίας ο Λεοντίνος (483–375 π.Χ.) ήταν σοφιστής*. Γεννήθηκε στην πόλη “Λεοντίνοι” της Σικελίας (Μεγάλης Ελλάδας). Περιπλανώμενος, όπως οι περισσότεροι των σοφιστών, εμφανίζεται στην Αθήνα στην περίοδο κορύφωσης της δόξας του, όπου ασκεί σημαντική επίδραση στη διαμόρφωση της αττικής πεζογραφίας και ποίησης. Πέθανε στη Θεσσαλία. Υπεραιωνόβιος, έζησε 108 χρόνια!….. Άλλοι μακροβιότατοι φιλόσοφοι αναφέρονται οι Δημόκριτος, Σόλων, Θαλής, Πιτακκός, Ισοκράτης….

         Ο Γοργίας ήταν αγνωστικιστής και σκεπτικιστής. Έλεγε ότι χρειάζεται τόλμη και πνεύμα η συζήτηση, η οποία καλεί, όπως ο κήρυκας στα Ολύμπια, οποιονδήποτε επιθυμεί να λάβει μέρος, ωστόσο, στεφανώνει μόνον εκείνους που μπορούν να νικήσουν. Έδινε έμφαση στον “καιρό”, δηλ. την κατάλληλη στιγμή μιας ομιλίας. Πίστευε, ότι η φύση όρισε ο δυνατότερος να εξουσιάζει και να οδηγεί τον ασθενέστερο.

         Στον Πλατωνικό διάλογο «Γοργίας», ο Σωκράτης ρωτά τον Γοργία για τον ακριβή χαρακτήρα της τέχνης που αυτός ασκεί (449d-450α) και αυτός απαντά ότι πρόκειται για την «τέχνη του λόγου», η οποία παρέχει ξεχωριστή ικανότητα ομιλίας στους κατόχους της  και, δεδομένου ότι η ομιλία αποτελεί την έκφραση της σκέψης και της ευφυίας, τους καθιστά εξαιρετικά νοήμονες  («δυνατούς φρονείν»).

         Ο Γοργίας απέρριπτε το κριτήριο της μιας “απόλυτης αλήθειας”, θεωρούσε ότι δεν υπάρχει απόλυτη γνώση, αλλά μόνον «δόξα» (γνώμη). Για τον Γοργία (όπως και για τον Πρωταγόρα και τους άλλους σοφιστές) η γνώμη είναι το παν, δεν υπάρχει άλλο αντικειμενικό κριτήριο για την αλήθεια.  Όρισε την ρητορική τέχνη ως εκείνη του ευλογοφανούς, πειστικού, λόγου («πειθοῦς δημιουργόν»), η οποία πειθώ είναι κεφαλαιώδης, γιατί καμία αλήθεια δεν υπάρχει πέραν αυτής για την οποίαν κάποιος έχει πειστεί. Περαιτέρω, η αλήθεια είναι αυτή που εξασφαλίζει το πρωταρχικό ανθρώπινο καλό, την ελευθερία.

* ΣΗΜΕΙΩΣΗ         

         Ο όρος “σοφιστής”, αρχικά, είχε πλατιά σημασία, καθόσον αναφερόταν σε κάθε πεπαιδευμένο άνθρωπο, γενικά τον κάτοχο οποιασδήποτε επιστήμης (γνώσης-τέχνης). Σοφιστές κατόπιν ονομάστηκαν απ’ τους συγχρόνους τους, όλοι που ήταν διάσημοι για τη σοφία τους. Περί τα μέσα του 5ου π.Χ. αι. στον Ελληνικό χώρο εμφανίζονται άνδρες, θα αποκληθούν επίσης «σοφιστές», που χρησιμοποιούν τις γνώσεις τους, ιδιαίτερα τη ρητορική τους δεινότητα, για να εκπαιδεύουν νέους να αποκτήσουν τις δικές τους γνώσεις και δεξιότητες, ή πολίτες για να διεκδικήσουν συμφέροντα τους. Σκοπός των διδασκαλιών και άλλων υπηρεσιών που προσέφεραν οι σοφιστές ήταν ο βιοπορισμός τους, οι δε “χρεώσεις” τους -μάλλον- ήταν “τσουχτερές”!

         Οι σοφιστές, με βάση κοινές μεταξύ τους αντιλήψεις, θα αποτελέσουν κίνημα στον 5ο π.Χ. αι., που θα διατηρηθεί σε ακμή μέχρι περίπου το 380 π.Χ. Ιδρυτής, και ο ένας από τους δύο κορυφαίους της σοφιστικής κίνησης, υπήρξε ο Πρωταγόρας, ο Αβδηρίτης (490 – 420 π.Χ.). Ο άλλος (ο δεύτερος) μεγάλος σοφιστής ήταν ο Γοργίας ο Λεοντίνος (483–375 π.Χ.).

          Το σοφιστικό αυτό κίνημα, δεν ήταν ένα συνεκτικό φιλοσοφικό ρεύμα, ούτε δημιούργησε σχολές. Όμως, ως από τις πρωτοπόρες και θαρραλέα διατυπωμένες ιδέες του, στάθηκε οδηγός της φιλελεύθερης σκέψης στην Ελλάδα. Ο Karl Popper ονόμασε τους σοφιστές «Η Μεγάλη Γενιά»….. Αυτό, το πρώτο σοφιστικό κίνημα, το οποίο -μέσα στο γενικότερο κλίμα της φιλελεύθερης σκέψης που δημιούργησε- μεγάλως συνετέλεσε ώστε ν’ ανθίσει ο αττικός πολιτισμός του 5ου π.Χ. αι., εν τέλει, κατόπιν και της πολεμικής των άλλων φιλοσοφικών σεχτών, βαθμιαία ατόνησε και απαξιώθηκε. Ακόμα χειρότερο, συκοφαντήθηκε και κακολογήθηκε…..  

          Όμως, μετά από 3 - 4 αιώνες, στο 1ο μ.Χ. αι.,  θα δημιουργηθεί μια «δεύτερη σοφιστική» κίνηση», η οποία θα αναπτυχθεί στο ανατολικό, το «Ελληνικό» από πλευράς γλώσσας και παιδείας τμήμα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και θα παραμείνει ζωντανή για τουλάχιστον τρεις αιώνες……

   Υ.Γ.   Περισσότερα για το σοφιστικό κίνημα (τα δύο σοφιστικά κινήματα) - κατάλογο σοφιστών, καθώς και για την πολεμική που οι φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας (Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Επίκουρος) κ.ά. ανέπτυξαν εναντίον τους, θα βρείτε σε δύο άρθρα του μπλογκ μου:  «Για την  ΤΕΧΝΗ του  ΛΟΓΟΥ» (Ανάρτηση 19/9/2020) και «ΟΙ  ΣΟΦΙΣΤΕΣ  ΚΑΙ  Ο  ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ» (Ανάρτηση 27/2/2021).

ΣΧΟΛΙΟ -Προσθήκη

Στη Ραψωδία Γ της Ιλιάδας επιχειρείται να τερματισθεί ο ήδη 10ετής πόλεμος με μονομαχία μεταξύ του Αλεξάνδρου (Πάρη) και του Μενελάου……   

…... «Και οπόταν επροχώρησαν κι εβρέθηκαν αντίκρυ, ο θεϊκός Αλέξανδρος προμάχιζε των Τρώων.... και των Αργείων προκαλεί τους πρώτους πολεμάρχους να ’λθουν μ’ αυτόν να μετρηθούν στον φονικόν αγώνα.

……. Κι ως έρχονταν εμπρός με διάσκελα μεγάλα τον νόησεν ο ψυχερός Μενέλαος κι εχάρη, θαρρώντας πού ’χε φθάσει η ώρα να ‘κδικηθεί τον άνομον εχθρόν του, και από τ’ αμάξι επήδησε στην γην με τ’ άρματά του.

……. Και ο θεϊκός Αλέξανδρος άμ’ είδε αυτόν που εφάνη μες στους προμάχους, η καρδιά του εσπάραξε στα στήθη και να σωθή εσύρθηκε στην μέση των συντρόφων.……

Και ο Έκτωρ τον ονείδισε πικρώς άμα τον είδε…… Γιατί δεν στέκεσ’ έμπροσθεν του ανδρείου Μενελάου, τότε να ιδής τίνος ανδρός την νύφην αγκαλιάζεις;……. Αχ! τόσα έπραξες κακά που, αν είχαν αίμα οι Τρώες, θα εφορούσε πέτρινον χιτώνα το κορμί σου».

…….. Κι ο θεϊκός Αλέξανδρος του απάντησε και είπε:  «Έκτορ’, αφού με δίκαιον με ψέγεις κι όχι αδίκως…… Και τώρα εάν επιθυμάς εγώ να πολεμήσω, τους Τρώας και τους Αχαιούς, συ κάμε να ησυχάσουν και βάλε τον Μενέλαον κι εμέ ν’ αγωνισθούμε για την Ελένην κι όλους της τους θησαυρούς οι δύο.

Και αυτός που θα’ βγει νικητής, στα γονικά του ας πάρη την νέαν και τους θησαυρούς, και σεις οι άλλοι ομόστε ειρήνην και την κάρπιμην Τρωάδα να χαρήτε. Κι εκείνοι στην πατρίδα τους, στο ιπποτρόφον Άργος και στην ομορφοπάρθενην ας γύρουν Αχαίαν.»……

……… Αυτά είπε κι εχάρηκαν οι Αχαιοί και οι Τρώες, ως έλπιζαν το ξύφασμα του οδυνηρού πολέμου…… [στίχοι 1-128, μετάφραση  ΙΑΚΩΒΟΥ  ΠΟΛΥΛΑ]

 …….. Στη μονομαχία των δύο ανδρών, που γίνεται στη συνέχεια της Ομηρικής ιστορίας, ο Μενέλαος τραυματίζει τον Αλέξανδρο (Πάρη) και ετοιμάζεται να τον θανατώσει, αλλά η θεά Αφροδίτη επεμβαίνει και τον διασώζει.  Ανταποδίδει έτσι την εύνοια που έδειξε γι’ αυτήν ο πρίγκιπας της Τροίας, όταν της έδωσε το «μήλο της έριδος»….

........ Στο τέλος του πολέμου ο Πάρις θα τραυματισθεί θανάσιμα από τον Φιλοκτήτη και θα πεθάνει την ίδια ημέρα....... Η Αφροδίτη ήταν σύμμαχος των Τρώων. Άλλωστε ο πρίγκηπας Αινείας, ανεψιός του Πρίαμου, ήταν γιός της από τον Αγχίση..... 

....... Πάντως χάθηκε η ευκαιρία, ο πόλεμος της Τροίας να λήξει ειρηνικά χωρίς την καταστροφή της και τα άλλα κακά που επακολούθησαν (θάνατοι και εξανδραποδισμοί, αφανισμοί βασιλείων, η ίδρυση της Ρώμης κ.ά.) !