G. W. Leibniz “Δοκίμια της Θεοδικίας”

 

G. W.  Leibniz   “Δοκίμια της Θεοδικίας”

 ΕΙΣΑΓΩΓΗ:  Τι σημαίνει ο όρος  “Θεοδικία”

  Στην φιλοσοφία, “Θεοδικία” είναι η Δίκη - δικαιολόγηση και δικαίωση του Θεού στο  θέμα της δημιουργίας και ύπαρξης του “κακού” στον κόσμο. Η “Aπολογητική” του Δημιουργού.  Από τον σύγχρονο Αμερικανό “αναλυτικό φιλόσοφο” Alvin Plantinga, ως θεοδικία ορίζεται η απάντηση στο  (ακανθώδες) ερώτημα: “Γιατί ο Θεός επιτρέπει το κακό”.

 Τον όρο “Θεοδικία”  έπλασε ο μαθηματικός και φιλόσοφος G. W. Leibniz με το έργο του: “Essais de Théodicée sur la bonté de Dieu, la liberté de l'homme et l'origine du mal”  /«Δοκίμια της Θεοδικίας για την καλοσύνη του Θεού, την ελευθερία του ανθρώπου και την προέλευση του κακού», (1710).

Η “Θεοδικία” συνιστά μια φιλοσοφικο-θεολογική κατασκευή που επιχειρεί να δικαιώσει τον Θεό απέναντι στο – αναμφίβολα - υπαρκτό “πρόβλημα του κακού”, το οποίον εύλογα δημιουργεί πολλές αμφισβητήσεις για την ύπαρξη μιας πάνσοφης, πανάγαθης και παντοδύναμης θεότητας.

Στα νεότερα χρόνια λέγοντας “Θεοδικία” εννοούμε πιο πολύ την “Θεοκρισία”, δηλ. την “κρίση” του Θεού για την αθωότητα ή την ενοχή κατηγορουμένου, που εκδηλώνεται με υπερφυσικό τρόπο («σημεία», ενδείξεις). Η Θεοκρισία υπήρξε διαδεδομένος  τρόπος απονομής δικαιοσύνης στα αρχαία και τα μεσαιωνικά χρόνια, κυρίως όταν δεν υπήρχαν πειστικά κριτήρια και ως εκ τούτου τέτοια αναζητούντο από τον “ουρανό”, κατόπιν μιας ιεράς τελετουργικής επίκλησης.  Αυτή η εκδοχή του όρου της θεοδικίας, δηλ. η “θεοκρισία”, ήταν συνυφασμένη με τις τότε υπάρχουσες θρησκευτικές αντιλήψεις και πρακτικές. Η θεοκρατική οργάνωση της Ευρωπαϊκής κοινωνίας δικαιολογούσε την επέμβαση του θείου στα ανθρώπινα πράγματα για την προστασία της εγκόσμιας τάξης και αρμονίας. Τα μέσα που χρησιμοποιούνταν για την αποκάλυψη της “θεϊκής αληθείας” συνήθως ήταν φρικτά βασανιστήρια. Καμιά, βέβαια, “θεϊκή αλήθεια” δεν αποκαλύφτηκε ποτέ και πουθενά με τέτοιο τρόπο.

Θέμα παρεμφερές της “Θεοκρισίας” ήταν η “Μαντεία”, η οποία στην αρχαιότητα υπήρξε  ευρύτατα διαδεδομένη και έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ζωή των ανθρώπων, ακόμα επηρέαζε την εξέλιξη ιστορικών γεγονότων. 

“Εγκυκλοπαιδική” είναι πλέον η σημασία όλων των παραπάνω θεμάτων, όμως δεν παύουν να έχουν το ενδιαφέρον τους. Η “Θεοκρισία” και η “Μαντεία” δεν θ’ αναπτυχθούν τώρα εδώ, αλλά σε άλλα άρθρα. Στο παρόν θα περιοριστώ στην “Θεοδικία”, με την (φιλοσοφική) της έννοια που ορίσαμε πιο πάνω, στην αρχή της Εισαγωγής.  Η σειρά ανάπτυξης του θέματος ακολουθεί ιστορική διαδρομή…..       

 1)  Το πρόβλημα του “κακού” στην Αρχαιότητα

 Οι αρχαίοι πολιτισμοί (Μεσοποταμίας, Αιγύπτου, Ελλάδας, Ρώμης κ.ά.) διέθεταν πολυθεϊστικές θρησκευτικές πεποιθήσεις, που τους επέτρεπαν να αντιμετωπίζουν και να λύνουν με ποικίλους και διαφορετικούς τρόπους κάθε φορά, τα αναφυόμενα προβλήματα “θεοδικίας”. Η ύπαρξη πολλών μικρών και μεγάλων θεών, προικισμένων με όλα τα προτερήματα και τα ελαττώματα των ανθρώπων και που ο κάθε ένας τους έλεγχε χωριστά (κατ’ αρμοδιότητα) κάθε πτυχή της  ζωής των θνητών, επέτρεπε πάντα σχεδόν να δίδεται μια κάποια λύση-εξήγηση σε κάθε υπόθεση θεοδικίας ή θεοκρισίας. Η καταφυγή στα πολυάριθμα ιερατεία και μαντεία ήταν απαραίτητη. Άλλωστε μόνο οι αναγνωρισμένοι μάντεις και οι ιερείς είχαν την εξουσιοδότηση και το κύρος να αποφαίνονται για τις σκέψεις και την βούληση των θεών, για την ευαρέσκεια ή δυσαρέσκεια τους, για τις συμβουλές και εντολές τους. Οι απαντήσεις  που έδιναν αυτοί οι εκπρόσωποι της θεότητας, σπάνια είχαν μια στοιχειώδη έστω σαφήνεια. Συχνότητα ήσαν διφορούμενες, ενώ δεν έλειπαν σκοπιμότητες και ιδιοτέλειες.  

Κανείς θεός (ή θεά) δεν λογίζονταν εκ προοιμίου καλός ή κακός στο Ελληνικό πάνθεον. Αν οι άνθρωποι προσκόμιζαν δώρα στους ναούς τους, έκαναν προσευχές και θυσίες, μπορούσαν να ελπίζουν στην εύνοια τους. Όμως γενικά οι θεοί ήταν ευερέθιστοι και για τον παραμικρό ακόμα λόγο μπορούσαν σφόδρα να εξοργιστούν. Τότε προκαλούσαν συμφορές, καταστροφές, θανάτους. Για κάθε κακό (όπως και για το καλό) που επήρχετο στους ανθρώπους και στο κόσμο, υπεύθυνοι ήσαν οι δύστυχοι και ατελείς θνητοί που, όντες και δυσσεβείς και ανυπάκουοι, “εξενέβριζαν” τους Θεούς, και όχι οι υπέροχοι αθάνατοι Θεοί, που απολάμβαναν την μακαριότητα τους στον Όλυμπο!...... Οι μεγάλοι κλασσικοί συγγραφείς μας, αργότερα στα έργα τους, θα «ηθικοποιήσουν» σε μεγάλο βαθμό τους θεούς, ιδίως τον υπέρτατο όλων, τον Δία.      

 

2)  Το πρόβλημα του “αγαθού” και του “κακού” στoν  Πλάτωνα

 Ο Πλάτωνας (427–347π.Χ.), οι απόψεις του οποίου (δυσνόητες ή και αντιφατικές συχνά) είναι διάσπαρτες σ’ όλους σχεδόν τους διάλογους του, είναι ο πρώτος ο οποίος εμβάθυνε στην ουσία του κακού. Το κακό είναι άρνηση, δεν έχει θέση σ’ ένα κόσμο που κυριαρχείται από την «Ιδέα» του Αγαθού……. Σύμφωνα με εύστοχη παρατήρηση του κορυφαίου κλασσικού φιλολόγου Ulrich Wilamowitz (1848-1931) ο Πλάτωνας επιμελώς αποφεύγει να ονομάσει Θεό το Αγαθό……. Οι αναφορές του Πλάτωνα περί των Ιδεών του κακού και του άσχημου, γίνονται πάντοτε εν συνδυασμώ προς το σύστημα της «σχέσεως των αντιθέτων». Το κακό δεν φαίνεται ότι συγκαταλέγεται μεταξύ των Πλατωνικών Ιδεών, που αποτελούν την μόνη τελεία πραγματικότητα.

Η περιγραφή της Ιδέας του αγαθού στο Βιβλίο VI της “Πολιτείας” ερμηνεύει το αχώριστο του όντος και του αγαθού. Το κακό, κατά τον Πλάτωνα, υπάρχει στην ανθρώπινη φύση ως “ηθικό κακό” και στον κόσμο ως “φυσικό κακό”, δηλ. ασθένεια, πόνος, σεισμός, ή άλλη άψυχη καταστροφή και φθορά. Στον διάλογο “Φαίδων” ο Πλάτων διδάσκει ότι οι άνθρωποι διαπράττουν το κακό, κυρίως διότι η ψυχή τους διαφθείρεται εξ αιτίας της συνδέσεως της με το σώμα, το οποίον λογίζεται ως «κακό καθ' εαυτό». Στο “Φαίδρο” ο Πλάτωνας δηλώνει ότι η ψυχή, είναι η απαρχή της κίνησης και της ενέργειας του ανθρώπου, της ζωής δηλαδή, και ως εκ τούτου αυτή συνιστά την αιτία του αγαθού και του κακού, του δικαίου και του αδίκου, του ορθού και του εσφαλμένου και όλων εν γένει των αντιθέτων.

Η κοσμοθεωρία του Πλάτωνα είναι ζωηρά θρησκευτική. Κατ’ αυτόν, ο  Δημιουργός ο οποίος ταυτίζεται με την “Ιδέα του αγαθού”, έχοντας ως πρότυπα τις “Ιδέες”, προέβη στην διακόσμηση του Σύμπαντος και ούτω πως συγκροτήθηκε ο κόσμος. 

Ο κόσμος αυτός είναι ο δυνατόν καλύτερος να δημιουργηθεί και τόσον αυτός όσον και τα εν αυτώ όντα, έλλογα ή άλογα, αποτελούν το κύριο μέλημα της συνεχούς φροντίδας του Δημιουργού, ο οποίος, όταν ο κόσμος κινδυνεύει να καταστραφεί, επεμβαίνει δραστηρίως, προνοητικώς και σωστικώς για την αποκατάσταση της κοσμικής τάξεως.  Ο ίδιος κοσμεί και επανορθεί και τα νοσήσαντα και λυθέντα.  Ας σημειωθεί εδώ ότι η δημιουργία του κόσμου κατά τον Πλάτωνα, δεν έγινε “εκ του μη όντος”, όπως κατά την χριστιανική διδασκαλία, αλλά διαμορφώθηκε από ήδη προϋπάρχουσα άμορφη ύλη.

Στον διάλογο του “Πρωταγόρας” τονίζεται ότι η κακή πράξη προκαλείται από έλλειψη φρόνησης, ως εκ τούτου “ουδείς εκών κακός”. Μόνον η εσφαλμένη “δόξα” (γνώμη/αντίληψη) περί του αγαθού μοιραίως οδηγεί στη τέλεση ηθικά άστοχων ενεργειών.  Στον “Σοφιστή” διακρίνει δύο είδη κακίας:  Η μία προέρχεται από την άγνοια και η άλλη από νόσο της ψυχής.

Kατά τον Πλάτωνα, στην τέλεση πράξεων από ανθρώπους δεν μετέχει η θεότητα. Η υπαιτιότητα αναζητείται στον ίδιο τον άνθρωπο, μόνο υπεύθυνο για τις επιλογές του. Ο θεός, ανεύθυνος γι' αυτές, μόνο του αγαθού είναι αίτιος, ως εκ της αγαθότητας του….

….. Ωστόσο προκύπτει το ερώτημα: Αφού η ανθρώπινη ψυχή, που αναγνωρίζεται ως υπαίτια όλων των πράξεων των ανθρώπων, έχει θεϊκή προέλευση - υπόσταση -  ουσία και τείνει προς την εν ουρανώ συγγένεια της - κατά τον Πλάτωνα αυτά -, πως κατά την τέλεση ανθρωπίνων πράξεων, μεταξύ των οποίων και οι κακές, δεν μετέχει και κάτι το “θείον”, έμμεσα έστω, και σ’ αυτές (τις κακές) πράξεις;  

 

3)  Το πρόβλημα του “κακού” στoυς  Στωικούς

 Το “φυσικό και το ηθικό κακό” απασχόλησε την φιλοσοφική σκέψη των Στωικών. Η Αιτιοκρατία συνιστά θεμελιώδη αρχή της Στωικής φιλοσοφίας, στην οποίαν κυρίαρχη έννοια είναι ο “Λόγος”. Κάθε συμβάν έχει την αιτία του. Η τύχη (το τυχαίο) είναι απλώς ένα όνομα για τις ανεξιχνίαστες αιτίες.  Ο κόσμος διέπεται από την αρχή της σχέσης “αιτίου και αιτιατού”, ο δε δημιουργηθείς κόσμος είναι ο καλύτερος δυνατός. Τα τέσσερα, αναγκαία για την παραγωγή οποιουδήποτε αποτελέσματος, αίτια της  Αριστοτελικής θεωρίας (υλικό, ποιητικό, μορφικό και τελικό αίτιο), εδώ ενυπάρχουν στο ένα και μοναδικό, το «καθολικό αίτιο», που είναι:  “Ο δημιουργικός Λόγος”, δηλονότι, αυτός ο Θεός.

Περεταίρω γίνεται διάκριση μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής αιτίας, προκειμένου να ερμηνευτεί κάθε πράξη. Κατά την τέλεση της πράξης, οι Στωικοί φιλόσοφοι πιστεύουν ότι η ελευθερία δράσης περιορίζεται, κυρίως από εξωτερικά δεδομένα. Το φλέγον εν προκειμένω ερώτημα είναι: “Εάν και εφόσον ο κόσμος έχει σχεδιαστεί για το καλό των λογικών όντων, τότε, πως είναι δυνατόν να υπάρχει εντός αυτού κάτι το κακό;”

Ο μεγάλος Στωικός φιλόσοφος Χρύσιππος (280–206 π.Χ.), απηχώντας και την διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι «τίποτα δεν γίνεται στην φύση επί ματαίω», υποστηρίζει ότι το κάθε τι έχει δημιουργηθεί για την εξυπηρέτηση του ανθρώπου. Σε ευθεία αντίθεση με την σχολή του Επίκουρου, οι Στωικοί υποστήριζαν την ύπαρξη «θείας πρόνοιας» και ότι οι θεοί είναι ευεργετικοί και φιλικοί προς τους ανθρώπους. Οι θεοί, έλεγαν οι Στωικοί, δημιούργησαν τους ανθρώπους για τους εαυτούς τους, τα ζώα για εξυπηρέτηση του ανθρώπου κ.ο.κ.  Η παρουσία του ανθρώπου στο σύμπαν, σηματοδοτεί την ανάπτυξη σχέσης και αγαστής κοινωνίας μεταξύ θεών και ανθρώπων. Μ’ αυτή την έννοια, η πρόνοια των θεών  δημιούργησε τον  παρόντα, κατά το δυνατόν, τέλειο κόσμο και  οι θεοί δεν είναι, ούτε καν δευτερεύουσα αιτία της επικρατούσας δυστυχίας στον κόσμο.

Όμως το ερώτημα παραμένει - επιμένει! «Πώς δικαιολογείται το κακό που (ολοφάνερα) υπάρχει;»  Ο Σενέκας (4 π.Χ. – 65 μ.Χ.) διερωτάται: “Γιατί οι δίκαιοι και χρηστοί πολίτες συνήθως υποφέρουν από την παρουσία του κακού, δεδομένης της ευεργετικής προνοίας των θεών; Και πώς ερμηνεύεται το γεγονός αυτό, καθ' όσον είναι γνωστή η υπάρχουσα σχέση φιλίας μεταξύ των θεών και των ενάρετων πολιτών; Είναι άραγε η πρόνοια των Θεών περιορισμένη, από τους αρνητικούς συντελεστές της ζωής; ”.

Τόσον ο Χρύσιππος όσον και ο Σενέκας, υποστηρικτές της θείας προνοίας, αντιμετώπισαν το πρόβλημα του κακού στον κόσμο αναγόμενοι στον Πλάτωνα. Δέχονταν την εξήγηση, ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρχει ο,τιδήποτε, δίχως το αντίθετο του, επομένως:  Δεν υπάρχει και το “αγαθό” δίχως το “κακό” και επίσης επέμεναν ότι το κακό δεν δημιουργήθηκε από τον Θεό.

O Μάρκος Αυρήλιος (121-180), στο περίφημο έργο του "Εις Εαυτόν", υποστήριζε ότι φύση και άνθρωπος εντάσσονται στην λειτουργικότητα του Σύμπαντος. Ο,τιδήποτε συμβαίνει σύμφωνα με τη Φύση είναι ορθό, συνεπώς τίποτε δεν είναι κακό…… Όμως κακό υπάρχει, που επενεργεί και στις ανθρώπινες πράξεις, άρα υπάρχει και η αιτία του και αυτή απορρέει από την…. “λογικότητα”, που είναι αναπόσπαστο μέρος της ενεργητικής αρχής που ενυπάρχει στο Σύμπαν, καθώς και  ουσιαστικό γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης!

Ο  “Λόγος” εξασφαλίζει στον άνθρωπο την δυνατότητα να πράττει το καλό ή το κακό, καθ' όσον υπάρχουν εντός του ανθρώπου παρορμήσεις προς την αρετή, αλλά και αδυναμία προς τούτο, η οποία αδυναμία συνεπάγεται την τέλεση του κακού. Προκειμένου να είναι εφικτή η αρετή, πρέπει να είναι δεδομένη και η δυνατότητα για το κακό. Κατά τους Στωικούς είναι προτιμότερο να είναι κανείς κακός….. για να έχει την ευκαιρία να γίνει ενάρετος, παρά να στερείται της ευκαιρίας αυτής!

Ο Χρύσιππος τόνισε ότι το κακό είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης ηθικής αδυναμίας και ότι (όπως ο Πλάτωνας) χωρίς το κακό δεν θα υπήρχε ούτε το καλό!  Βέβαια η θεωρία αυτή δεν ερμηνεύει το “φυσικό κακό”.  Όμως, σε μια τέτοια περίσταση, η θεϊκή παρέμβαση, που συνιστά μορφή της θείας προνοίας, απαλύνει τις επιπτώσεις από τα φυσικά κακά!..... Μπέρδεμα, γιατί οι θεωρίες -απλά- δεν συνάδουν με τα φαινόμενα!……. Ωστόσο οι Στωικοί, στοχάστηκαν ικανοποιητική λύση στο πρόβλημα και για τις περιπτώσεις αστοχίας των πιο πάνω «θεωριών» και προκειμένου να μετριαστούν οι αμφισβητήσεις περί την θεία πρόνοια, ή την αποτελεσματικότητα των θεϊκών παρεμβάσεων, εισηγήθηκαν την “Ειμαρμένη” (την «κοινή μοίρα») και την απρόσωπη “Τύχη”!

Ουσιαστικά αυτές οι έννοιες (μοίρα και τύχη) δεν είναι άλλες από την “Φυσική νομοτέλεια” του Σύμπαντος, η οποία όμως  δημιουργεί μια σοβαρή παρενέργεια: Περιορίζει ή και ακυρώνει την Ελευθερία της βούλησης και κατ' επέκταση τη σημασία και τις συνέπειες της Ηθικής ευθύνης!

 Στο έργον του “Περί αταραξίας της ψυχής” ο Σενέκας αναφέρεται στην ανάγκη να τεθεί αυστηρός έλεγχος επί των υπερβολικών επιθυμιών των ανθρώπων, προκειμένου να διασφαλισθεί ο ηθικός τους βίος. Ο θεός, προνοεί για τους ανθρώπους, όμως δοκιμάζει την ηθική αντοχή των ενάρετων πολιτών και ελέγχει τις αντιστάσεις τους κατά των δυνάμεων του κακού! Ο ενάρετος οφείλει να είναι μία συνεχώς εξελισσόμενη προσωπικότητα και να μην περιπίπτει σε επικίνδυνη στασιμότητα. Προς τούτο απαιτείται υπομονή και καρτερία, επιμονή και συνεχής δημιουργική προσπάθεια. Έτσι, αποδυναμώνονται οι δυσμενείς επιδράσεις από την τύχη και την μοίρα (Ειμαρμένη), οι οποίες,  σε αμετάκλητη διαδρομή, σύρουν εξ ίσου τα ανθρώπινα και τα θεία!..... Ακόμα και ο ίδιος, ο Δημιουργός όλων των όντων και κυβερνήτης του σύμπαντος, που έγραψε τα θέσφατα, ακολουθεί και πάντοτε υπακούει σ’ όσα άπαξ διέταξε!

Πάντως, γενικά απ’ όλους τους σοφούς της αρχαιότητας αναγνωρίζεται, ότι το διαρκές και κεφαλαιώδες ζήτημα της Ευδαιμονίας των ανθρώπων, όπως διατυπώθηκε από τους Σωκράτη, Αριστοτέλη, Στωικούς και βέβαια από τον Επίκουρο, συνδέεται άρρηκτα με τη συστηματική άσκηση των «αρετών», η απουσία των οποίων συνεπάγεται την δυστυχία.

 

4)  Βίβλος

 

Οι θεολόγοι έχουν την άποψη ότι το κακό εισήλθε στον κόσμο μέσω της ανυπακοής των πρωτόπλαστων, του Αδάμ και της Εύας, ήδη από τις πρώτες ώρες της Δημιουργίας του ανθρωπίνου ζεύγους, του Θεού αμέτοχου και ανεύθυνου σ’ αυτή τη -φοβερή- εξέλιξη! 

Στο πρόβλημα της θεοδικίας που εξετάζουμε, κυρίαρχη μορφή στην Ιουδαϊκή μυθολογία  αποτελεί ο Ιώβ.  Σύμφωνα με το ομώνυμο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, ο Ιώβ ήταν ένας ευτυχισμένος άνθρωπος, οικογενειάρχης, πολύ πλούσιος (βασιλεύς "εν μέσω στρατεύματος" των υπηρετών και δούλων του), συγχρόνως και πολύ ευσεβής (δεν παρέλειπε να κάνει θυσίες), ενάρετος,  δίκαιος.

Ο Ιώβ υπήρξε αντικείμενο μια αληθινά πολύ περίεργης συναλλαγής, ενός “στοιχήματος”, μεταξύ του Γιαχβέ με τον Σατανά, που είχε σαν αποτέλεσμα, ο πιστός και καθ’ όλα άμεμπτος δούλος του Θεού Ιώβ, να υποστεί κυριολεκτικά απερίγραπτα φρικτές δοκιμασίες, οδύνες, καταστροφές, λεηλασίες, θανάτους των 10 παιδιών και όλων των υπηρετών του, μολυσματικές ασθένειες ο ίδιος κ.ά. δεινά, τα οποία αντιμετώπισε με πρωτοφανή καρτερία. Η υπομονή που επέδειξε έμεινε παροιμιώδης: “Ιώβειος”!……. “Γυμνός εξήλθα από την κοιλιά της μάνας μου και γυμνός θα απέλθω από τον κόσμο αυτό. Ο Κύριος έδωσε τα δώρα του και ο ίδιος τα αφαίρεσε. Ας είναι δοξασμένο το όνομά του στους αιώνες” (Είη το όνομα Κυρίου ευλογημένον εις τους αιώνας)!

Ο Ιώβ στη “δοκιμασία” του στάθηκε όρθιος. Η ακλόνητη πίστη του στον Θεό τον έσωσε! Ανταμείφτηκε και αποκαταστάθηκε από τον Γιαχβέ με ακόμα μεγαλύτερα πλούτη και ευδαιμονία. Απόκτησε ξανά 10 παιδιά…. στα 108 του χρόνια και μετέπειτα…… αυτήν την ηλικία διένυε όταν τον βρήκαν οι συμφορές…. έζησε άλλα 140 χρόνια και πέθανε, αφού πρώτα είδε και τρισέγγονα, σε ηλικία 248 ετών!

…… Πελώρια ερωτήματα, βέβαια, προκύπτουν για τον αν ο Θεός έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί τέτοιες «απαράδεκτες» πρακτικές, να επιτρέπει βασανιστήρια, δυστυχίες και θανάτους στους ανθρώπους Του, προκειμένου να ελέγχει την πίστη τους σ’ Αυτόν.  Και - σε τελευταία ανάλυση - πως προέκυψε ο “Διάβολος” (δηλ. το κακό) και γιατί του επιτρέπεται να “πειράζει” ασταμάτητα το ανθρώπινο γένος, ακόμα και τον ίδιο τον…. Ιησού, γιατί η (λογιζόμενη) αγαθή θεότητα συνδιαλέγεται και συνάπτει συμφωνίες μαζί του κλπ.

 

5)  Χριστιανισμός

 Ο απόστολος Παύλος, ο ιερός Αυγουστίνος (354-430), πολλοί Ιεράρχες και εκκλησιαστικοί συγγραφείς, όπως και ο Μ. Λούθηρος (1483-1546), ενδελεχώς μελέτησαν το πρόβλημα της πηγής του κακού. Η πλήρης βεβαιότητα τους στην αγαθότητα του Θεού απέκλειε αυτόματα και την παραμικρή υποψία ότι υπάρχει έστω και μικρό ενδεχόμενο ο Θεός να είναι  πηγή κακού. Άλλωστε, η πίστη στη πανσοφία και παντοδυναμία Του, καθώς και τα δόγματα που δημιουργήθηκαν, έδιναν λαβή για διδασκαλία ότι ο Θεός θα εξαλείψει κάποτε (στην Δευτέρα Παρουσία Του επί της Γης!) εντελώς το κακό και τον αρχηγό του, τον Διάβολο, από τον κόσμο!  Τότε, βέβαια, θα τεθεί οριστικό τέρμα και στην επίγεια ζωή  και στον κόσμο ολόκληρο!  

 

6) G. W.  Leibniz :  “Homo universalis”

 Στην εγκυκλοπαίδεια του “Ήλιου” θα τον βρούμε με το εκλατινισμένο κατά την ελληνική του απόδοση όνομα: Λεϊβνίτιος (λατ. Leivnitius)……. Συχνά, έτσι τον ανέφερε, θυμάμαι, και ο, στο ΕΜΠ, αείμνηστος καθηγητής μου των μαθηματικών Φίλωνας Βασιλείου (…και τον  Euler, τον αποκαλούσε φορές Ευλήρο!).

              Ο Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) ήταν Γερμανός φιλόσοφος, μαθηματικός, φυσικός, νομικός, διπλωμάτης κ.ά. Από τους σημαντικότερους φιλοσόφους της εποχής του, θεμελιωτής της Γερμανικής φιλοσοφίας. Μαζί με τον Ρενέ Ντεκάρτ (Καρτέσιο) και τον Μπαρούχ Σπινόζα, ήταν ένας από τους τρεις μεγάλους υποστηρικτές του ορθολογισμού τον 17ο αιώνα.  Aπ’ τους συγχρόνους του o Λάιμπνιτς εθεωρείτο πνεύμα καθολικό / homo universalis, ο πολυμαθέστερος και πολυπραγμονέστερος μετά τον Αριστοτέλη! Προήγαγε όλες τις επιστήμες. Στο Βερολίνο ίδρυσε την Ακαδημία των επιστημών. Κατά τον Γάλλο εγκυκλοπαιδιστή  Ντιντερό (Denis Diderot)… “ο Λάιμπνιτς έφερε μόνος του τόση δόξα στην Γερμανία, όση μαζί ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και ο Αρχιμήδης στην Ελλάδα”!....  Υπερβολή, σίγουρα, που δεν άντεξε στο χρόνο….  

Ο Leibniz έγραφε ασταμάτητα και περί παντός επιστητού. Στα Λατινικά, στα Γαλλικά, στα Γερμανικά. Οι μελέτες του ήταν εμβριθέστατες και πρωτοπόρες. Οι επιστολές του προς επιφανείς σύγχρονους του διανοητές και άλλες διεθνείς προσωπικότητες ξεπερνούν τις 15.000. 

Στα Μαθηματικά, πέραν πολλών άλλων, όρισε το “Δυαδικό αριθμητικό σύστημα”, την θεμελιώδη αρχή των ψηφιακών υπολογιστών. Πρώτος επινόησε ότι οι συντελεστές ενός τμήματος γραμμικών εξισώσεων μπορούν να διατάσσονται σε μία συστοιχία (Πίνακα / Μήτρα), η οποία να δέχεται χειρισμούς, ώστε να δίνει λύση σ’ ένα σύστημα. Πρωτοπόρος εφευρέτης ακόμα και στον τομέα της μηχανικής αριθμομηχανών. Η πιο σημαντική συνεισφορά όμως του Λάιμπνιτς στα μαθηματικά είναι αναμφίβολα η, κατά το έτος 1675, ανακάλυψη του “Απειροστικού λογισμού”,  δηλ. του Διαφορικού και του Ολοκληρωτικού λογισμού, σύγχρονα, παράλληλα, συμπληρωματικά  με τον Νεύτωνα.

 

7)  Leibniz  VS  Newton :  “Ο πόλεμος των μαθηματικών”.

 Υπήρξε φοβερή διαμάχη για την πατρότητα του Απειροστικού Λογισμού, μάλιστα συνιστά την διασημότερη έριδα (πόλεμο!) περί την πνευματική ιδιοκτησία, στην ιστορία των μαθηματικών. Ο επιστημονικός κόσμος φανατικά είχε διχαστεί!   

Η σύγκρουση των δύο ανδρών…. “δύο γεροντοπαλίκαρων”…. του Λάιμπνιτς και του Νεύτωνα (1642-1727), ενός Άγγλου κι’ ενός Γερμανού, των επιφανέστερων διανοιών της εποχής τους, επεκτάθηκε μέχρι και στις φιλοσοφικές διαφορές τους. Είχαν εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις για το χώρο και το χρόνο.

Για παράδειγμα ο Newton πίστευε πως το σύμπαν θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν ένα ρολόι, που ο Θεός στην αρχή της δημιουργίας είχε θέσει σε λειτουργία. Η αντίθεση του Leibniz  ήταν πως αν το ρολόι αυτό μπορούσε να λειτουργεί αιωνίως χωρίς τη βοήθεια του Θεού ….. δεν θα υπήρχε καμία ανάγκη για Θεό!

Σήμερα αμφότεροι θεωρούνται "Οι πατέρες" του Διαφορικού και του Ολοκληρωτικού Λογισμού.  Η ανθρωπότητα τους οφείλει πολλά.

 

8)  G. Leibniz :  «Η ΘΕΟΔΙΚΙΑ»

 Ο Λάιμπνιτς στο προαναφερθέν έργο του, την “Θεοδικία”, όπως συνοπτικά αποκαλείται (γαλ. Theodicée, αγγλ. Theodicy, γερμ. Theodizee ) ασχολείται με το  ζήτημα  της εν τω κόσμω  ύπαρξης «του καλού και του κακού».  Με τον φιλοσοφικό όρο “Θεοδικία”, όπως πιο πάνω ξαναγράψαμε, που δημιούργησε και ονόμασε έτσι ο ίδιος ο  Λάιμπνιτς,  εννοούσε την “Δίκη του Θεού” για το πιο πάνω θέμα, δίκη που πανηγυρικά αθώωσε τον…… Ύψιστο!

Από τα  πολύ παλιά χρόνια έρχεται και επαναλαμβάνεται το ερώτημα: “Πώς εισέβαλε το κακό στον κόσμο, αν ο Θεός είναι καθόλα  καλός, σοφός,  ισχυρός”.  Si Deus est, unde malum? (Αν Θεός υπάρχει, πόθεν το κακό;) Ουσιαστικά, η πιο πάνω ερώτηση συνιστά και σοβαρή επίκριση προς την Θεότητα, που εγγίζει τα όρια της αμφισβήτησης της.

Κατά τον Λάιμπνιτς: Η λογική και η πίστη, που είναι και τα δύο “δώρα του Θεού”, δεν μπορεί να βρίσκονται σε διαμάχη, πρέπει να βρίσκονται σε πλήρη αρμονία. Η μεταφυσική αναγκαιότητα πρέπει να έχει ορθολογική βάση. Οποιοδήποτε δόγμα της θρησκείας που δεν θεμελιώνεται στη λογική πρέπει ν’ απορρίπτεται.  Διαφορετικά, ο Θεός αντιμάχεται τον ίδιο του τον εαυτό!

Πάντα κατά τον Λάιμπνιτς, που κατά βάσιν την Ελληνική φιλοσοφία και ιδιαίτερα τον Πλάτωνα ακολουθεί, το “κακό”, η “οντολογική άρνηση, ή η στέρηση του αγαθού”, έχει κι’ αυτό την σκοπιμότητα του.  Εμφανίζεται δε με τρείς μορφές:  Ως μεταφυσικό, ως φυσικό και ως ηθικό κακό.

α) Το “μεταφυσικό κακό” είναι το να μην είναι τίποτα τέλειο στον κόσμο, πλην μόνον…… αυτός ο Δημιουργός του!

β) Το “φυσικό κακό” ονομάζει οδύνη και προκύπτει από την κοσμική ασυνέχεια της αρμονίας του σύμπαντος και από ανατροπή φυσικών νόμων (όπως είναι οι φυσικές καταστροφές, οι ασθένειες κλπ.).  Πολλά φυσικά κακά, πολλές οδύνες, συντελούν…. “επ’ αγαθώ μας”, μας καθαρίζουν και μας καλυτερεύουν!

γ) Το “ηθικό κακό” έχει άμεση σχέση με το λεγόμενο “αυτεξούσιο” του ανθρώπου. Η  πραγμάτωση του είναι κι’ αυτή απαραίτητη, κατά την έννοια της ελευθερίας (της βούλησης) και για την δυνατότητα διαφυγής μας από έναν αυστηρό προορισμό. Χωρίς αυτό, αρετή δεν θα ήτο νοητή και η αξιολόγηση ανθρώπινων πράξεων θα ήταν αδύνατη, αφού…… στην έννοια της ελευθερίας αναγκαίως ενυπάρχει η δυνατότητα της αμαρτίας!

Ο Γερμανός σοφός αναπτύσσει το παρακάτω σκεπτικό: Ο Θεός είναι πράγματι απεριόριστος στη σοφία και τη δύναμη, είναι τέλειος. Όμως μόνον Αυτός! Τα ελαττώματα που αναγνωρίζονται σ’ αυτόν τον κόσμο, πρέπει να υπάρχουν σε κάθε πιθανό κόσμο, ειδάλλως ο Θεός θα είχε δημιουργήσει έναν άλλο  κόσμο, απ’ τον οποίον θ’ απέκλειε αυτά τα ελαττώματα. Δεν το έχει κάνει διότι απλούστατα δεν υπάρχει (αδύνατον να υπάρξει) καλλίτερος κόσμος. Ο δικός μας κόσμος, λοιπόν, είναι ο “βέλτιστος ανάμεσα σ’ όλους τους πιθανούς κόσμους”. Είναι τέλειος, όσο τέλειο μπορεί να μπορεί να γίνει ένα δημιούργημα. Αν ο Θεός ήθελε και άλλο τι να είναι όντως τέλειο, θα έπρεπε να….. αναδημιουργήσει τον Εαυτόν Του!.... (Όπερ άτοπον!)

 

Άρα, στο πιο πάνω κύριο ερώτημα: “Γιατί όλη αυτή η ανθρώπινη δυστυχία”, σύμφωνα με το Λάιμπνιτς, η απάντηση είναι ότι ενώ ο Θεός είναι πράγματι απεριόριστος στη σοφία και τη δύναμη, τα ανθρώπινα όντα του, ως δημιουργίες, “οφείλουν εκ κατασκευής” να είναι κατώτερα, περιορισμένα στη σοφία και τη θέλησή τους, καθώς και στην δύναμη να δράσουν.

Το γεγονός αυτό προδιαθέτει τα ανθρώπινα όντα σε εσφαλμένα “πιστεύω”, σε λανθασμένες αποφάσεις και αναποτελεσματικές δράσεις, κι’ αυτά, στο βωμό της “ελεύθερης βούλησής” τους. Ο Θεός δεν επιβάλλει αυθαίρετα πόνο και οδύνη στους ανθρώπους, αλλά επιτρέπει και το ηθικό κακό (αμαρτία) και το φυσικό κακό (πόνο / οδύνη) σαν αναγκαίες συνέπειες του μεταφυσικού κακού (ατέλεια).  Μέσα από τα  κακά που τους βρίσκουν (ηθικά/αμαρτίες και φυσικά/οδύνες)  οι άνθρωποι μπορούν να γνωρίσουν και να διορθώσουν τις λάθος αποφάσεις τους!

……. Με τέτοιας λογής επιχειρήματα, η “Θεοδικία” του Λάιμπνιτς καταλήγει στην δικαίωση της αγαθότητας του Θεού απέναντι  στις αντιρρήσεις και επικρίσεις που του καταλογίζουν για “την εν τω κόσμω ύπαρξη του κακού”. Στην συνεχεία ο συγγραφέας προχωρά στην ανασκευή και αναίρεση των άθεων ή δυαστικών διδασκαλιών…… (“Δυισμός”: η φιλοσοφική άποψη περί υπάρξεως δύο αρχών, ύλης και πνεύματος, που διέπουν τα του κόσμου)…… που θεμελιώνονται πάνω σ’ αυτές τις αντιρρήσεις και που θεωρεί ότι….. “κατέπεσαν” από την επιχειρηματολογία του!

 

 9)  Leibniz…. “Candide”!

 Ο Leibniz είχε χαρακτηριστεί “απόστολος της αισιοδοξίας”, όμως αυτές οι φιλοσοφικο-θεολογικές υπεραισιόδοξες και αφελείς απόψεις, αντικρούστηκαν από τους υλιστές φιλόσοφους της εποχής του, μετά δε τον θάνατο του βαθμηδόν πέρασαν σε ανυποληψία…… Όντως, καθόλου εύκολα δεν γίνεται δεκτό - “δεν καταπίνεται” - το προβαλλόμενο θεϊστικό επιχείρημα περί Θεού παντοδύναμου, πάνσοφου και  πανάγαθου, ταυτόχρονα με την ύπαρξη του “κακού” στον κόσμο!

Ο Βολταίρος (1694-1778), αυτό το αστραποβόλο πνεύμα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, μυκτήρισε (χλεύασε, ειρωνεύτηκε) τον Λάιμπνιτς στο μυθιστόρημα του “Candide” (Αγαθούλης). Τον επέκρινε και στο “Poème sur le désastre de Lisbonne”, υποδηλώνοντας ότι η μαζική καταστροφή αθώων ζωών που προκλήθηκε από τον φοβερό σεισμό της Λισαβόνας (έτος 1755, 8,5 ρίχτερ, χιλιάδες νεκροί)  έδειξε ότι ο Θεός δεν προσέφερε τον καλύτερο από όλους τους δυνατούς κόσμους.

 Ο Άρθουρ Σοπενχάουερ (1788-1860) έγραψε σχετικά:  “Αυτός ο κόσμος δεν θα μπορούσε να ήταν το έργο μιας καλοκάγαθης ύπαρξης, αλλά αυτός ενός διαβόλου, που έχει δημιουργήσει πλάσματα, για να ευχαριστιέται με τη θέα των βασάνων τους”.

Ο ιστορικός της φιλοσοφίας Wihelmm Windelband (1848-1915) θεωρεί ότι στη θρησκευτική συνείδηση το όλο πρόβλημα της «θεοδικίας» είναι οιονεί απόπειρα “τετραγωνισμού του κύκλου” και  “πέτρα σκανδάλου” για όσους πιστεύουν σε Θεό.

Επίλογος

  Στον Επικουρισμό, κατά τον εκκλησιαστικό ιστορικό Λακτάντιο (250-325), ο προβληματισμός του θέματος, απαντάται ως εξής: «Αν ο θεός δεν θέλει να αποτρέψει το κακό τότε δεν είναι πανάγαθος. Αν δεν μπορεί να το ανατρέψει δεν είναι παντοδύναμος. Είτε λοιπόν δεν υπάρχει κακό, είτε δεν υπάρχει θεός»

Η Φύση κρατά καλά κλεισμένα τα μεγάλα μυστικά της! Εμείς, ας σκεφτούμε αυτό που στριφογυρίζει στο μυαλό όλων μας, αλλά βρίσκεται στα χείλη μόνο των πιο θαρραλέων από ‘μας  «…… Το μέγα, εξαίσιο, αποτρόπαιο μυστικό, και το «Ένα» τούτο δεν υπάρχει»! (Ασκητική, Ν. Καζαντζάκη).