Το Χάος

 

 Το  Χάος

       

    Το “Χάος” αναφέρεται ως το μόνο υπάρχον πριν από την “Δημιουργία”. Οι άνθρωποι το φαντάζονταν σαν μια άβυσσο, έναν απέραντο θεοσκότεινο χώρο, που άλλοι πίστευαν ότι ήταν εντελώς άδειος από κάθε οντότητα, ένα “τίποτα”, και άλλοι ότι περιείχε αδιαμόρφωτη πρωταρχική ύλη, διασκορπισμένη και στροβιλιζόμενη μέσα στο αβυσσαλέο κενό.

 

       Από αυτό, το πρωταρχικό χάος, είτε κατόπιν εντολής κάποιου Θεού, λεγόμενου και «Δημιουργού»,  είτε αυθόρμητα, αναιτιολόγητα, τυχαία, προέκυψε το σημερινό έλλογο (;) και θαυμαστό σύμπαν, που “φαίνεται” να υπακούει σε φυσικούς νόμους, να υπόκειται σε κάποια τάξη.  Έτσι - τόσο απλά και γρήγορα! - από το σκότος περάσαμε στο φως, από το χάος και την ανυπαρξία δημιουργήθηκε ο κόσμος και η ζωή!

      Και τα δύο πιο πάνω ενδεχόμενα της Δημιουργίας, αφήνουν αναπάντητα ερωτηματικά ως προς “το πριν, το πώς, το γιατί” κλπ., ή, οι εξηγήσεις που δίδονται από τις θρησκείες ή την επιστήμη δεν είναι πλήρως και απ’ όλους αποδεκτές.  Στο άρθρο αυτό, αρχίζοντας μ’ ένα σύντομο - αποσπασματικό ιστορικό της “μεταφυσικής” έννοιας του Χάους, όπως σε κοσμολογικούς μύθους γίνεται αναφορά,  θα παραθέσω λίγους βασικούς ορισμούς από την  (όντως χαοτική)  “Επιστήμη του Χάους”.

 

ΗΣΙΟΔΟΣ

 

      Ο Ησίοδος, δεύτερος σε σπουδαιότητα αρχαίος ποιητής μετά τον Όμηρο, έζησε στην Βοιωτία τον 9 ^ο ή 8 ^ο αιώνα π.Χ.  Τα δύο πιο σημαντικά του έργα που διασώθηκαν είναι η  «Θεογονία» και το «Έργα και Ημέραι».      

       Στη «Θεογονία» (1022 στοίχοι)  μας αφηγείται – έμμετρα - πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος και οι θεοί και μας αποκαλύπτει ότι όλα ξεκίνησαν από το Χάος. Στη συνέχεια γεννήθηκε η Γη, ο Τάρταρος και ο Έρωτας.

      …... ἤτοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ᾽· αὐτὰρ ἔπειτα Γαῖ᾽ εὐρύστερνος, πάντων ἕδος ἀσφαλὲς αἰεὶ ἀθανάτων οἳ ἔχουσι κάρη νιφόεντος Ὀλύμπου, Τάρταρά τ᾽ ἠερόεντα μυχῷ χθονὸς εὐρυοδείης, ἠδ᾽ Ἔρος, ὃς κάλλιστος ἐν ἀθανάτοισι θεοῖσι, λυσιμελής, πάντων τε θεῶν πάντων τ᾽ ἀνθρώπων δάμναται ἐν στήθεσσι νόον καὶ ἐπίφρονα βουλήν.  ἐκ Χάεος δ᾽ Ἔρεβός τε μέλαινά τε Νὺξ ἐγένοντο…..….. (Ησίοδου “Θεογονία”: 116 - 123)       

      Σε μετάφραση:…. Στην αρχή γεννήθηκε το Χάος, κι έπειτα η πλατύστηθη Γαία παντοτινός και ασφαλής τόπος των αθανάτων που εξουσιάζουν τις χιονισμένες κορφές του Ολύμπου και τα σκοτεινά Τάρταρα στα βάθη της γης με τους πλατείς δρόμους. Μετά ο Έρως, που είναι ο ωραιότερος ανάμεσα στους αθάνατους θεούς, που λύνει τα μέλη όλων των θεών και των ανθρώπων και δαμάζει στα στήθια την καρδιά και τον νου. Από το Χάος ακόμη δημιουργήθηκαν το Έρεβος κι η μαύρη νύχτα……

      Κατά την Ελληνική κοσμολογία/θεογονία, λοιπόν, όπως την διατύπωσε ο Ησίοδος, το Χάος είναι το πρώτο στοιχείο που δημιούργησε η Φύση και ακολουθούν κατά σειρά η Γαία, ο Τάρταρος και ο ΄Ερως, αυτογέννητοι κι’ αυτοί. Αυτά τα τρία στοιχεία συνιστούν την πρώτη γενιά των Θεών. Απ’ αυτούς, ο Έρως δεν γεννά απογόνους, αλλά είναι αυτός που ωθεί τις άλλες δυνάμεις σε δημιουργία. Έτσι, από μεν το Χάος γεννήθηκαν το Έρεβος και η Νύχτα και σε συνέχεια ο Αιθέρας και η Ημέρα,  από δε την Γαία ο Ουρανός, τα Όρη και ο Πόντος κλπ…….

      Στη συνέχεια ο Ουρανός ζευγάρωσε με την Γαία και γέννησαν μεταξύ άλλων πλασμάτων και τους 12 Τιτάνες. Ένας απ’ αυτούς, ο Κρόνος, σκοτώνει τον πατέρα του (τον Ουρανό), αποκτά την εξουσία και ζευγαρώνει με την αδελφή του, την Τιτανίδα Ρέα.  Απ’ αυτούς γεννώνται:  Εστία,  Δήμητρα,  Ήρα, Πλούτωνας, Ποσειδών και Δίας, οι οποίοι μετά από ένα δεκαετή παγκόσμιας έκτασης πόλεμο, την φοβερή και τρομερή Τιτανομαχία, εξοντώνουν τους προκάτοχους τους (πατέρα και θείους τους) και μετά διανέμουν μεταξύ τους την παγκόσμια κυριαρχία. Αυτοί οι τελευταίοι κ.ά, απαρτίζουν την τελευταία γενιά Θεών, που έχει στην κορυφή, πρώτο-μόνο αυθέντη, τον Δία.…

        Εδώ αξίζει ν’ αναφερθεί ότι ο Επίκουρος (341-270 π.Χ.), όπως έλεγε ο ίδιος, αποφάσισε από τα δεκατέσσερά του χρόνια να γίνει φιλόσοφος και μάλιστα να μορφωθεί μόνος του, λόγω του ότι οι δάσκαλοι του αδυνατούσαν να εξηγήσουν το νόημα του Χάους στην «Θεογονία» του Ησίοδου, ακόμα τί υπήρχε πριν από το χάος και από το οποίον προέκυψε η ζωή!

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ

       Ο Εμπεδοκλής  (495-435 π.Χ.) διακρίνει στη Φύση τέσσερα πρωταρχικά στοιχεία: Την Γή, το Νερό, την Φωτιά και τον Αέρα, τα οποία ονομάζει «Ριζώματα». Στην κοσμολογία του, το κοσμικό γίγνεσθαι περιγράφεται ως μια ατελεύτητα επαναλαμβανόμενη κυκλική πορεία-διαδικασία, κατά την οποίαν επάνω στα πιο πάνω τέσσερα ριζώματα ασκούνται δύο αντίρροπες δυνάμεις, η “Φιλότητα” και το “Νείκος”.   Ορόσημα-σταθμοί της ανωτέρω πορείας είναι: Ο “θεϊκός σφαίρος” και η “χαοτική δίνη” (δίνος).       Η διαδικασία ξεκινά από καταστάσεις ισορροπίας μεταξύ των στοιχείων της Φύσης  και καταλήγει ομοίως αφού είναι κυκλοτερής, περιλαμβάνει δε τέσσερις ενδιάμεσες φάσεις, στάδια τα εξής: 

1^ο) Στη αρχή κάθε επεισοδίου επικρατεί η φιλότητα και τα τέσσερα ριζώματα βρίσκονται σε κατάσταση μείξης και σε πλήρη αρμονία μεταξύ τους, στη μορφή του σφαίρου.

2^ο) Ακολουθεί είσοδος του νείκους στον σφαίρο.  Τα έμβια όντα που δημιουργούνται σε αυτή τη φάση του κοσμικού γίγνεσθαι υπόκεινται σε αυξανόμενη επιρροή του νείκους και οδηγούνται σε διαδικασία σταδιακής διάλυσης και αποσύνθεσης (αρχίζει ο δίνος).

3^ο) Φάση πλήρους κυριαρχίας του νείκους.  Μέσω της δίνης, διαρκώς επεκτεινόμενης, τα ριζώματα ξεχωρίζονται και απομακρύνονται. Έτσι, προκαλείται χάος, διάλυση και ολοκληρωτική αποσύνθεση του δίνου.

4^ο) Η φιλότητα εισέρχεται βαθμιαία στα ριζώματα και ο κόσμος επιστρέφει στη συγκρότηση του σφαίρου (το 1^ο στάδιο)……  Και όλα ξανά απ’ την αρχή!.....

       Η πιο πάνω θεωρία του Εμπεδοκλή θα τύχει γενικής αναγνώρισης απ’ όλους τους φιλόσοφους της αρχαιότητας, μάλιστα το κύρος της διατηρήθηκε μέχρι και τον Μεσαίωνα.

ΒΑΒΥΛΩΝΙΟΙ

      Σύμφωνα με τον Βαβυλωνιακό μύθο στην αρχή βασίλευε το “Χάος”. Απ’ το Χάος  γεννήθηκε ο γεννήτορας του κόσμου “Απσού” και η σύντροφός του “Τιαμάτ”.  Απ’ την ένωση τους γεννήθηκαν τερατώδη πλάσματα (Δράκοντες) και  Θεοί.  Ένας από αυτούς, ο “Έα”, Θεός των υδάτων, σκότωσε τον γενάρχη Απσού σε μονομαχία.  Η Τιαμάτ, εκδικούμενη τον θάνατο του συντρόφου της άρχισε να σκοτώνει τους άλλους θεούς, ώσπου ο “Μαρντούκ”, γιος του Έα, κατάφερε να αποκαταστήσει την κοσμική τάξη φονεύοντας την Τιαμάτ. Στη συνέχεια τεμάχισε το κορμί της στα δύο και από το ένα κομμάτι δημιούργησε τη Γη και από το άλλο τον Ουράνιο θόλο, αποτρέποντας έτσι στα “Άνω Ύδατα” να την πλημμυρίσουν. Στο τέλος χρησιμοποιώντας το αίμα της και χώμα έπλασε τους ανθρώπους……

ΜΩΥΣΗΣ

      Η Παλαιά Διαθήκη (Μωυσής, 14^ος αι. π.Χ.,“Γένεσις” 1,1 - 1,3)  ξεκινά την αφήγηση της:               «Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν. ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατασκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος. καὶ εἶπεν ὁ Θεός· γενηθήτω φῶς· καὶ ἐγένετο φῶς……..».  

 

Η ΘΕΩΡΙΑ  του  “BIG BANG”

        Η Μεγάλη Έκρηξη  (Big Bang) είναι μία σύγχρονη (της δεκαετίας του 1950) κοσμολογική θεωρία, η πλέον έγκυρη και αποδεκτή από τους επιστήμονες σήμερα. Σύμφωνα με αυτήν, το Σύμπαν δημιουργήθηκε πριν από 13,8 ως 14,2 δισεκατομμύρια χρόνια, από μια υπερβολικά πυκνή και θερμή κατάσταση.

Αφετηρία για την διατύπωση της θεωρίας αυτής υπήρξαν -κυρίως- τα εξής δύο δεδομένα:

1ο) Από την θεωρία της σχετικότητας, προβλέπονταν κάποια “μαθηματική ανωμαλία”, ως αρχή του Σύμπαντος.

2ο) Εφόσον η εντροπία (το μέτρο της αταξίας) του Σύμπαντος ολοένα αυξάνει, θα υπήρχε κάποια στιγμή στο παρελθόν με ελάχιστη εντροπία, όπου η ύλη θα είχε τη μέγιστη δυνατή πυκνότητα.  

       Με βάση αυτές τις δύο σημαντικότατες παρατηρήσεις προτάθηκε ως αρχή του Σύμπαντος το «πρωταρχικό άτομο», όπου ολόκληρη η μάζα του Σύμπαντος είναι συγκεντρωμένη σε ένα και μοναδικό σημείο, πριν από την δημιουργία του χωροχρόνου. Το «άτομο» αυτό,  πριν από 14 δισ. έτη περίπου ως υπολογίζουν, εξερράγη και από την ύλη που εκτοξεύθηκε δημιουργήθηκαν ο Κόσμος!

      Η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης, παρά τις πειραματικές της επιβεβαιώσεις, αφήνει φυσικά και φιλοσοφικά ερωτήματα, στα οποία άλλες θεωρίες προσπαθούν να δώσουν καλλίτερες απαντήσεις.

Η ΘΕΩΡΙΑ  του  “ΧΑΟΥΣ”

       Η “Θεωρία του Χάους” συνιστά κλάδο των μοντέρνων μαθηματικών και είναι και είναι η τρίτη, μετά την θεωρία της σχετικότητας και των κβάντα, φυσικομαθηματική θεωρία του 20ου αιώνα. Ευρύτατα διεπιστημονικός κλάδος, αφού βρίσκει εφαρμογές στη Φυσική, Μετεωρολογία, Βιολογία, Κοινωνιολογία, Οικονομία. Επικεντρώνεται στη συμπεριφορά  δυναμικών συστημάτων που είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις αρχικές τους συνθήκες. Το «Χάος» είναι μια θεωρία που ερευνά και ανακαλύπτει - μέσα σε φαινομενικά τυχαία χαοτικά πολύπλοκα συστήματα - σταθερούς κύκλους ανάδρασης, υποκείμενα μοτίβα, επαναλήψεις, αυτοοργάνωση, αυτοομοιότητα, fractal*.

     * Με τον όρο fractal  (φράκταλ / μορφόκλασμα) ονομάζεται ένα γεωμετρικό σχήμα που επαναλαμβάνεται αυτούσιο σε οποιοδήποτε τμήμα του και σε οποιοδήποτε βαθμό μεγέθυνσης,  είναι δε απείρως περίπλοκο σαν "μαγική εικόνα". Αυτό το χαρακτηριστικό των fractals λέγεται “αυτο-ομοιότητα” (self-similarity).  Ο όρος fractal  προτάθηκε το 1975 και προέρχεται από τη λατινική λέξη fractus, που σημαίνει: σπασμένος, κατακερματισμένος. Τα φράκταλ εμφανίζουν ανωμαλίες στη μορφή, σε σχέση με τα συμβατικά γεωμετρικά σχήματα.  Έχουν λεπτομέρειες ορατές μόνο μετά από μεγέθυνσή τους.  Κατά συνέπεια δεν είναι αντικείμενα τα οποία μπορούν να οριστούν με τη βοήθεια της Ευκλείδειας Γεωμετρίας.  Φράκταλ απαντώνται και στη φύση, όπως είναι το σχέδιο των νιφάδων του χιονιού, τα φύλλα των φυτών, οι διακλαδώσεις των αιμοφόρων αγγείων κ.ά.

        Ο ντετερμινιστικός (αιτιοκρατικός)  χαρακτήρας των πιο πάνω συστημάτων, δεν καθιστά προβλέψιμες τις συμπεριφορές αυτών μακροπρόθεσμα. Μικρές διαφορές στις αρχικές συνθήκες, ακόμα και διαφορές στις στρογγυλοποιήσεις αριθμών σε υπολογισμούς (δηλ. αν σε μαθηματικούς τύπους χρησιμοποιηθούν π.χ. 2, 4, ή 6 δεκαδικά ψηφία!), μπορεί να αποφέρουν σημαντικά αποκλίνοντα αποτελέσματα.

       Πρώτος ο κορυφαίος μαθηματικός Poincare (1854-1912) είχε παρατηρήσει ότι  πολύ μικρές επιδράσεις σ’ ένα μη γραμμικό σύστημα, μπορούν να μεγεθυνθούν μέσω της ανάδρασης  και να το οδηγήσουν σε απρόβλεπτη εξέλιξη.  Αποκάλυψε το Χάος στο Ηλιακό σύστημα και διατύπωσε την βαρυσήμαντη και πρωτοπόρα άποψη ότι:  «Μια ελάχιστη Αιτία που διαφεύγει της προσοχής, μπορεί να προκαλέσει ένα σημαντικό Αποτέλεσμα».

       Το πασίγνωστο  “Φαινόμενο της πεταλούδας”, αναφέρθηκε το 1972 από τον Αμερικανό μαθηματικό Edward Lorenz, (1917-2008) μετά από πολύχρονα πειράματα του, είναι το πιο ενδεικτικό παράδειγμα για το πώς μια μικρή, φαινομενικά ασήμαντη, αλλαγή σε μια κατάσταση ενός αιτιοκρατικού (ντετερμινιστικού), μη γραμμικού δυναμικού συστήματος, μπορεί να οδηγήσει σε μια μεταγενέστερη εξελικτική φάση, σε μεγάλες διαφορές όλως απρόβλεπτες….. Μια πεταλούδα που χτυπά τα φτερά της στη Βραζιλία, μετά από λίγες ημέρες μπορεί να προκαλέσει έναν τυφώνα στο Τέξας!...

      Αυτή η συμπεριφορά είναι γνωστή ως ντετερμινιστικό χάος, ή απλά χάος και συνοψίστηκε από τον Edward Lorenz με την φράση: “Χάος:  Όταν το παρόν καθορίζει το μέλλον, αλλά το κατά προσέγγιση παρόν δεν καθορίζει κατά προσέγγιση το μέλλον”  (Chaos: When the present determines the future, but the approximate present does not approximately determine the future).

      Χαοτική συμπεριφορά μπορεί να παρατηρηθεί σε πολλά συστήματα, όπως στην ατμόσφαιρα, στον καιρό (γι’ αυτό είναι ανέφικτες ασφαλείς μακροχρόνιες προβλέψεις του), στο ηλιακό σύστημα, στις τεκτονικές πλάκες (κατά την μετάδοση ενός σεισμού), σε οικονομικά - πολιτικά συστήματα, όπου ένα απρόβλεπτο μικροσυμβάν μπορεί να προκαλέσει ντόμινο ραγδαίων μεγάλων γεγονότων, (βλ. Χρηματιστήρια, διαδηλώσεις, επαναστάσεις κλπ.), στην εξέλιξη-μεταβολή-μετακινήσεις πληθυσμών και άλλα.  

      Συγγενές πεδίο στη Φυσική είναι η Κβαντική Θεωρία του Χάους. Επεξήγηση τέτοιων (χαοτικών) συμπεριφορών συστημάτων, επιδιώκεται μέσω της ανάλυσης μαθηματικών μοντέλων, διαγραμμάτων επανάληψης και άλλων τεχνικών.

Επίλογος  

1) Φρήντριχ Νίτσε (1844-1900)…….  “Το χάος γεννά την τάξη”.

2) Max Planck (1858-1947) Γερμανός φυσικός,  πατέρας της θεωρίας των Κβάντα:..... “Η Επιστήμη δεν μπορεί να λύσει το ύψιστο μυστήριο της Φύσης. Και αυτό, επειδή εμείς οι ίδιοι είμαστε μέρος του μυστηρίου, που προσπαθούμε να λύσουμε”.

3) Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957)…… Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο· καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο· το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή  (“Ασκητική”).