Ο μύθος της δημιουργίας του κόσμου (Πλάτωνος «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»)

 

 Ο μύθος της δημιουργίας του κόσμου  (Πλάτωνος «ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ»)

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ στον Πλατωνικό διάλογο “Πρωταγόρας”

          Στον διάλογο “ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ” του Πλάτωνα (427–347 π.Χ.), ο Σωκράτης (470–399 π.Χ.) συζητά και αντιπαρατίθεται με τον κορυφαίο των σοφιστών, τον εξ Αβδήρων της Θράκης  Πρωταγόρα (490–420 π.Χ.) περί του διδακτού της αρετής. Ο διάλογος υποτίθεται έγινε το έτος 432 π.Χ., όταν ο μεν Σωκράτης ήταν 38 ετών, ο δε Πρωταγόρας 58, πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, πριν γεννηθεί ο ίδιος ο συγγραφέας.

          Άγνωστο είναι πότε γράφτηκε ο διάλογος, όμως επειδή έχει καθαρά “Σωκρατικό” χαρακτήρα, πολλοί κατατάσσουν το έργο στα πρώτα του Πλάτωνα. Θεωρείται από τα καλύτερα και τα ωραιότερα του. Είναι διάλογος βαθύς νοημάτων και αριστούργημα τεχνικής του λόγου. Ένα συναρπαστικό debate δύο γιγάντων του πνεύματος, αντιπαράθεση της Σωκρατικής διαλεκτικής με την σοφιστική ρητορική.  

          Το συμπέρασμα του διαλόγου (προκύπτει μετά από διαφωνίες, αλλά και μετατοπίσεις και συμβιβασμούς των διαφόρων απόψεων των συζητητών) είναι ότι η “Αρετή” είναι - εκ φύσεως - μία, μόνη και απλή και κατά την ουσία της και κατά την ενέργεια της και κακώς κανείς θα την χώριζε σε μέρη. Δικαιοσύνη, οσιότης, σωφροσύνη, σοφία και ανδρεία αποτελούν αδιάσπαστα είδη αυτής, της μίας, Αρετής.

          Η Αρετή (αυτή των φιλοσόφων) στηρίζεται στην γνώση, άρα είναι διδακτή  και  ασκείται απ’ αυτούς που την γνωρίζουν (έχουν την γνώση). Συνεπώς, κανείς δεν αμαρτάνει εκουσίως, τα δε αμαρτήματα προέρχονται από την αμάθεια.  Όσο για την «αρετή των σοφιστών», την  “εμπειρική”, αυτή είναι ψευδής και μη διδακτή.       

Ο  ΜΥΘΟΣ  ΤΗΣ  ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ  ΤΟΥ  ΚΟΣΜΟΥ

          Ο πιο πάνω Πλατωνικός διάλογος εμπεριέχει (320D - 322D) και τον περίφημο ‘Μύθο περί της Δημιουργίας του κόσμου’, ή ‘Μύθο του Επιμηθέα και του Προμηθέα’, τον οποίον αφηγείται ο Αβδηρίτης “πρύτανης” των σοφιστών Πρωταγόρας. Είχε πάρει την άδεια από τους συνομιλητές του….. «πρότερον, ως πρεσβύτερος νεωτέροις»…… να χρησιμοποιήσει είτε μύθο, είτε λογικές αποδείξεις προκειμένου να “διεξέλθει” το συζητούμενο θέμα και αυτός προτίμησε τον μύθο…. «δοκεί τοίνυν μοι, έφη, χαριέστερον είναι μύθον υμίν λέγειν».  

          Είναι μύθος ποιητικός, συμβολικός, πνευματώδης, γοητευτικός, όπως άλλωστε και οι άλλοι Πλατωνικοί μύθοι. Συνοπτικά έχει ως παρακάτω…..  Μέσα σε εισαγωγικά («….») και με πλάγια γραφή, παραθέτω μέρη αυθεντικά από το αρχαίο κείμενο του Πλάτωνα, τα οποία εξηγώ πιο κάτω.

……. «Ην γαρ ποτε  χρόνος, ότε θεοί μεν ήσαν, θνητά δε γένη ουκ ην. Επειδή δε και τούτοις χρόνος ήλθεν ειμαρμένος γενέσεως, τυπούσιν αυτά θεοί γης ένδον εκ γης και πυρός μείξαντες και των όσα πυρί και γη κεράννυται. Επειδή δ’ άγειν αυτά προς φως έμελλον, προσέταξαν Προμηθεί και Επιμηθεί κοσμήσαι τε και νείμαι δυνάμεις έκαστος ως πρέπει. Προμηθέα δε παραιτείται, Επιμηθεύς αυτός νείμαι. Νείμαντος δε μου, έφη, επίσκεψαι. Και ούτω πείσας νέμει…..»

          Συμφωνήθηκε λοιπόν, μεταξύ των δύο ανιψιών του Δία (ήταν γιοί του αδελφού του, του Ιαπετού), των Τιτάνων Προμηθέα και  Επιμηθέα, όταν από την “ειμαρμένη” ήλθε ο χρόνος να γεννηθούν τα θνητά γένη (τα ‘άλογα’ και το ανθρώπινο), ο μεν Επιμηθέας να μοιράσει σε κάθε ένα γένος “δυνάμεις ως πρέπει”  και κατόπιν ο αδελφός του ο Προμηθέας να “ελέγξει κι’ επιθεωρήσει”. 

……..«Νέμων δε (ο Επιμηθέας) τοις μεν ισχύν άνευ τάχους (ταχύτητα) προσήπτε, τους δε ασθενεστέρους τάχει (με ταχύτητα)  εκόσμει. Τους δε ώπλιζε, τοις δ’ άοπλον διδούς φύσιν άλλην τιν’ αυτοίς εμηχανάτο δύναμιν εις σωτηρίαν…….. και τάλλα ούτως επανισών (με ισότητα/ισορροπία) ένεμεν. Ταύτα δε εμηχανάτο ευλάβειαν έχων μη τι γένος αϊστωθείη (εξαφανιστεί)…….

          Ο Επιμηθέας, λοιπόν, έδωσε σ’ όλα τα πλάσματα της Φύσης αρκετά μέσα για να ξεφεύγουν την καταστροφή, τα μεν από τα δε. Εφεύρισκε τρόπους να προφυλάσσονται από τις εκ θεού καιρικές μεταβολές. Σε άλλα, κάτω από τα πόδια τους τοποθέτησε οπλές, σε άλλα νύχια.

……… «Τουντεύθεν τροφάς άλλοις άλλας εξεπόριζε, τοις μεν εκ γης βοτάνην, άλλοις δε δένδρων καρπούς, τοις δε ρίζας. Έστι δ’ οις έδωκεν είναι τροφήν ζώων άλλων βοράν»…. Προέβλεψε, σ’ εκείνα τα ζώα που τρώγονται από άλλα ζώα, να δώσει «πολυγονίαν, σωτηρία τω γένει πορίζων»…..  

          Όμως ο Επιμηθέας δεν ήταν και πολύ σοφός, αφού χωρίς να το καταλάβει κατανάλωσε  όλες του τις δυνάμεις στα «άλογα» και άφησε «ακόσμητον το ανθρώπων γένος και ηπόρει ό τι χρήσαιτο».

………… «Απορούντι δε αυτώ έρχεται Προμηθέας επισκεψόμενος την νομήν και ορά τα μεν άλλα ζώα εμμελώς (επιμελώς) πάντων έχοντα, τον δε άνθρωπον γυμνόν τε και ανυπόδητον και άστρωτον και άοπλον. Ήδη δε και η ειμαρμένη ημέρα παρήν, εν η έδει και άνθρωπον εξιέναι εκ γης εις φως»……

          Είχε φθάσει, λοιπόν, η “ειμαρμένη ημέρα” να βγει από την γη στο φως και το ανθρώπινο γένος και ο Επιμηθέας (επί + μήδομαι = σκέπτομαι μετά),  δεν είχε μεριμνήσει να του δώσει τα κατάλληλα για την επιβίωση του εφόδια. Αλλά ακόμα  και ο Προμηθέας βρισκόταν σε αμηχανία…… «ήντινα σωτηρίαν τω ανθρώπω εύροι».  Όμως ο τελευταίος δεν δίστασε…….. «Κλέπτει Ηφαίστου και Αθηνάς την έντεχνον σοφίαν συν πυρί»!  - γιατί χωρίς την φωτιά άχρηστη θ’ απέβαινε η σοφία των θεών – «και ούτω δη δωρείται ανθρώπω»!

          Έτσι απέκτησε, χάρις στον Προμηθέα και μ’ αυτόν τον τρόπο, ο άνθρωπος την “περί τον βίον σοφίαν”!......  Στερείτο όμως της «πολιτικής» σοφίας, αυτής που απαιτείται για την διοίκηση των πόλεων. Αυτού του είδους την σοφία, μόνον ο Δίας κατείχε και φύλαττε με φρουρές «εις την «ακρόπολιν» της κατοικίας του, όπου βέβαια ο Προμηθέας δεν επιτρέπονταν και δεν μπορούσε  να εισέλθει.

           Ο μεγάλος αυτός ευεργέτης του ανθρώπινου γένους….. «ο κλέψας την τε έμπυρον τέχνην την του Ηφαίστου και την άλλην την της Αθηνάς δίδωσιν ανθρώπω, και εκ τούτου ευπορία μεν ανθρώπω του βίου γίνεται»….. πλήρωσε πολύ ακριβά την ευεργεσία που έκανε στους ανθρώπους!...

………. «Προμηθέα δε [δι’ Επιμηθέα] ύστερον, ήπερ λέγεται, κλοπής δίκη μετήλθεν»….. Σκληρά τιμωρήθηκε ο Προμηθέας [εξ αιτίας των παραλείψεων του αδελφού του Επιμηθέα] - κατά τον (άλλο) γνωστό μας μύθο……. Έμεινε για καιρό, καθημερινά βασανιζόμενος από αετό, δεσμώτης στον Καύκασο, μέχρι που λευτερώθηκε από τον μεγάλο ήρωα της φυλής μας, τον Ηρακλή!

          Το ανθρώπινο γένος έκτοτε, συνεχώς εξελίσσεται……. «Επειδή δε ο άνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, πρώτον μεν δια την του θεού συγγένειαν,  ζώων μόνον θεούς ενόμισε και επεχείρει βωμούς τε ιδρύεσθαι και αγάλματα θεών. Έπειτα φωνήν και ονόματα ταχύ διηρθώσατο τη τέχνη και οικήσεις και εσθήτας και υποδέσεις και στρωμνάς και τας εκ γης τροφάς ηύρετο.  Ούτω δη παρασκευασμένοι κατ’ αρχάς άνθρωποι ώκουν σποράδην, πόλεις δε ουκ ήσαν.  Απώλλυντο δε υπό των θηρίων δια το πανταχή αυτών ασθενέστεροι είναι…..πολιτικήν γαρ τέχνην ούπω είχον, ης μέρος πολεμική.  Εζήτουν δε αθροίζεσθαι και σώζεσθαι, κτίζοντες πόλεις…..»

           Όμως και μέσα στις πόλεις οι άνθρωποι……. «ηδίκουν αλλήλους, άτε ουκ έχοντες την πολιτικήν τέχνην». Πάλι και σκορπισμένοι, καταστρέφονταν («σκεδαννύμενοι διεφθείροντο»). Ο Ζευς, φοβηθείς…….. «περί τω γένει ημών μη απόλοιτο παν, Ερμήν πέμπει άγοντα εις ανθρώπους αιδώ τε και δίκην, ίν’ είεν πόλεων κόσμοι τε και δεσμοί φιλίας συναγωγοί».

          Την ΑΙΔΩ (Σεβασμό/ντροπή) και την ΔΙΚΗ (Δικαιοσύνη), λοιπόν, στέλνει ο Δίας, μέσω του Ερμή, στους ανθρώπους, προκειμένου να φέρει στις πόλεις τους  “κόσμο” (κοσμιότητα / τάξη) και τους ίδιους να συνενώσει με “δεσμούς φιλίας”.

          Ερωτά ο Ερμής με ποιο, από δύο τρόπους, να κάνει τη διανομή:  Μήπως, με αυτόν τον τρόπο όπως συμβαίνει με τους τεχνίτες - όπου καθ’ ένας τους κατέχει μία τέχνη, π.χ. την ιατρική και οι άλλοι δεν την ξέρουν - ή μήπως να  διανείμει (την αιδώ και την δικαιοσύνη) «επί πάντας»;

          «Επί πάντας,  έφη ο Ζευς, και πάντες μετεχόντων»!....... Γιατί, εξηγεί ο μέγιστος των θεών, δεν θα ήταν δυνατόν να υπάρχουν πόλεις, αν ολίγοι μόνον λάβουν μέρος από αυτές όπως συμβαίνει με τις άλλες τέχνες. Θέσε μάλιστα - διέταξε τον Ερμή - και Νόμο εκ μέρους μου, ώστε «τον μη δυνάμενον αιδούς και δίκης μετέχειν, κτείνειν (να θανατώνουν) ως νόσον πόλεως» !