Ο ΣΕΙΡΙΟΣ

 

Ο  ΣΕΙΡΙΟΣ

 

ΓΕΝΙΚΑ

        Το λαμπρότερο αστέρι του νυχτερινού ουρανού είναι ο «Σείριος (Sirius)». Βρίσκεται στον αστερισμό του «Μεγάλου Κυνός» (Canis Majoris), είναι το αστέρι Άλφα του «Μεγάλου Κυνός». Έχει μάζα περίπου δύο φορές μεγαλύτερη από του Ήλιου και είναι από τα κοντινότερα μας αστέρια, απέχει 8,6 έτη φωτός. Τους χειμερινούς μήνες είναι ορατός από σχεδόν όλα τα μέρη της Γης.

       Το όνομα του, «Σείριος», σημαίνει "φωτεινός". Έχει το μικρότερο «φαινόμενο μέγεθος» (−1,47) απ’ όλα τ’ άλλα άστρα.  Υπ’ όψιν ότι όσο πιο λαμπρό φαίνεται ένα ουράνιο σώμα, τόσο μικρότερη είναι η αριθμητική τιμή του «φαινόμενου μεγέθους» του….Η Αφροδίτη (Αυγερινός και Αποσπερίτης) έχει φαινόμενο μέγεθος – 4.40, η Πανσέληνος  – 12.50 και ο Ήλιος  – 26.70…….

………. Ο πρώτος που καθόρισε κλίμακα λαμπρότητας στ’ αστέρια ήταν ο Έλληνας αστρονόμος και μαθηματικός Ίππαρχος το 129 π.Χ.. Κατά το σύστημα του Ίππαρχου τον αριθμό 1 έχουν τα πιο λαμπρά αστέρια και τον αριθμό 6 τα μόλις διακρινόμενα με γυμνό οφθαλμό.

       Με γυμνό μάτι ο Σείριος διακρίνεται ως ένα άστρο, στην πραγματικότητα όμως είναι διαδικό άστρο, αποτελούμενο από ένα λευκό αστέρα κύριας ακολουθίας (Sirius Α) και ένα λευκό νάνο (Sirius Β)……

…….. Οι λευκοί νάνοι είναι το ένα από τα τρία είδη αστρικών «πτωμάτων», δηλ. κατάλοιπων πυρήνων αστεριών μετά τον θάνατο τους. Τα άλλα δύο είδη είναι οι αστέρες νετρονίων και οι μαύρες τρύπες.

        Η απόσταση των δύο αστέρων Sirius ποικίλει από 8,2 μέχρι 31,5 αστρονομικές μονάδες…. (Μία Αστρονομική μονάδα, Astronomical Unit / AU, ισούται με περίπου 150 εκατ. χιλιόμετρα. Παλαιότερα οριζόταν ως η μέση απόσταση της Γης από τον Ήλιο).

       Ο ονομαστός Αλεξανδρινός αστρονόμος Κλαύδιος Πτολεμαίος (100-170 μ.Χ.), που χαρτογράφησε τον ουρανό στην «Αλμαγέστη» του, τον βασικό αστρονομικό οδηγό της ανθρωπότητας για περίπου μιάμιση χιλιετία (μέχρι τον δέκατο έκτο αιώνα),  από τον αστέρα Σείριο πέρασε τον κεντρικό μεσημβρινό της Ουράνιας σφαίρας, στο γεωκεντρικό μοντέλο Σύμπαντος που κατασκεύασε. …… Ως γνωστόν, το μνημειώδες έργο «Μαθηματική Σύνταξις» (ή «Αλμαγέστη» ως ονομάστηκε μεταγενέστερα), αποτελεί το μεγαλύτερο και σημαντικότερο αστρονομικό σύγγραμμα της Αρχαιότητας.

 

Η «Εώα Επιτολή» του Σειρίου

        «Εώα Επιτολή» ενός αστέρα, ή άλλου ουράνιου σώματος, όπως της σελήνης, πλανήτη ή αστερισμού, έχουμε μια φορά το χρόνο, όταν αυτός, μετά από μια περίοδο κατά την οποία δεν είναι ορατός, ξαναγίνεται ορατός στον ανατολικό ορίζοντα, λίγο πριν την ανατολή του Ηλίου……   

  …… Ο όρος «επιτολή», χρησιμοποιείται στο έργο του μαθηματικού και αστρονόμου Αυτόλυκου του Πιτανέα (από την Πιτάνη της Αιολίδας, στη Μικρά Ασία, 360–290 π.Χ.) « Περί επιτολών και δύσεων», για να προσδιορίσει την ανατολή ενός (απλανούς) αστέρα σε σχέση με τη ανατολή ή τη δύση του Ήλιου. Διακρίνονται δύο ειδών επιτολές:

1) Εώα επιτολή, όταν το άστρο ανατέλλει συγχρόνως με την ανατολή του Ήλιου, και                      

2) Εσπερία επιτολή, όταν το άστρο ανατέλλει συγχρόνως με τη δύση του Ήλιου.

Αντίστοιχα διακρίνουμε Εώα δύση του άστρου, όταν αυτή συμβαίνει συγχρόνως με την ανατολή του Ήλιου και Εσπερία δύση του άστρου αυτή συμβαίνει συγχρόνως με τη δύση του Ήλιου.

         Η, (περίπου) σύγχρονη μ’ αυτή του Ήλιου, ανατολή του πλανήτη Σειρίου (που συνέβαινε μια φορά το χρόνο, όπως είπαμε)  τυχαίνει να πέφτει στις αρχές του μήνα Ιούλιου. Εξ αυτού του λόγου, από τα πανάρχαια χρόνια, η «Εώα Επιτολή» του φωτεινότερου άστρου του Ουρανού, του Σειρίου, συνδέεται με τις καλοκαιριάτικες ζέστες. Σηματοδοτεί την απαρχή της πιο ζεστής (καυτής) περιόδου του καλοκαιριού (40 ήμερες, οι θερμότερες του έτους,  περίπου 4 Ιουλίου - 14 Αυγούστου). Οι πρόγονοι μας μάλιστα θεωρούσαν τον αστέρα Σείριο αιτία της περιόδου αυτής του αφόρητου καύσωνα. Επειδή δε το άστρο αυτό ανήκει στον αστερισμό του «Μεγάλου Κυνός», μιλούσαν για  «Κυνικά καύματα», «Ημέρες του Κύνα» / «Κυνικές ημέρες».  

……… Στους αρχαίους Έλληνες ο Σείριος ήταν γνωστός ως «Κύων», ή «Κύναστρον»  (Dog Star) εξ αιτίας της εξέχουσας θέσης του στον αστερισμό του «Μεγάλου Κυνός», του έδιναν δε το επίθετο «αζαλέος», που σημαίνει, ο ξηραίνων….

 

Ο Σείριος στις άλλες χώρες

        Παντού στον κόσμο και από αρχαιοτάτων χρόνων οι άνθρωποι παρατηρούσαν διαρκώς όλες τις νύχτες, όλα τα αστέρια. Αστερισμοί και μεμονωμένα άστρα ή συστάδες τους, παρουσιάζονται προσωποποιημένα, μέσα σε μύθους, τη θεοσοφία, τη λατρεία και την  ιστορία όλων των χωρών και αρχαίων πολιτισμών της Γης και βέβαια παίζουν σημαντικό ρόλο στην αστρολογία και την ουράνια εξερεύνηση για σειρά πρακτικών λόγων.          

        Πέραν του απέραντου θαυμασμού που στους ανθρώπους ασκούσαν τ’ αστέρια, από τις κατ’ έτος κινήσεις τους επιδίωκαν να συναγάγουν χρήσιμες πρακτικές, για τον όλο βίο τους γνώσεις. Ειδικά για την γεωργία και ναυτιλία. Για τους Πολυνήσιους ο Σείριος σηματοδοτούσε τον χειμώνα (ως Νότιο Ημισφαίριο)  και αποτελούσε σημαντική αναφορά για τη ναυσιπλοΐα τους στον Ειρηνικό Ωκεανό, κλπ.

        Στην Αίγυπτο, το φαινόμενο της Εώας Επιτολής του Σειρίου ήταν συνδεμένο με τις ετήσιες πλημμύρες του ποταμού Νείλου. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είχαν προσωποποιήσει το αστέρι Σῶθις (τον Σείριο) με την θεά Sopdet (Σημαίνει: αυτή που είναι λαμπερή).

        Κατά τη διάρκεια του Μέσου Βασιλείου (περίπου 2.055 ως 1.650 π.Χ.) οι Αιγύπτιοι αντικατέστησαν το μέχρι τότε σεληνιακό ημερολόγιο τους και πλέον εδράζανε το νέο ηλιακό ημερολόγιο τους στην ημέρα κατά την οποίαν ο Σείριος γινόταν ορατός, ακριβώς πριν την ανατολή του Ήλιου. Αυτό το φαινόμενο, δηλ. η Εώα Επιτολή  του Σειρίου, συνέβαινε λίγο πριν τις ετήσιες πλημμύρες του Νείλου (περίπου 19 Ιουλίου). Είχε προηγηθεί 70 ημερών απουσία του αστεριού από τον νυχτερινό ουρανό, που συμβόλιζε το πέρασμα της Ίσιδας και του Όσιρι στον κάτω κόσμο.

        Στην Περσία….. “……Ωρομάζης…… και τον ουρανόν άστροις εκόσμησεν. Ένα δε αστέρα προ πάντων οίον φύλακα και προόπτην εγκατέστησε, τον σείριον…..” (Πλουτάρχου, «Περί Ίσιδος και Οσίριδος, 47Α).

        Στην Ουγγρική μυθολογία ο Ωρίωνας  θεωρείται -επίσης- σαν ένας μεγάλος κυνηγός και πολεμιστής (εκεί το όνομά του είναι Nimrod) και είναι ο μυθολογικός πατέρας των Ούγγρων!

 

Ο Σείριος  στην Ελληνική  ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ και ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

        1)  Από τα Ομηρικά έπη………. Τέταρτη ‘μέρα της τρομερής μάχης κοντά στις όχθες του ποταμού Σκάμανδρου και ο βασιλιάς της Τροίας, «ο γέρων Πρίαμος πρώτος ίδεν οφθαλμοίσιν»  τον Αχιλλέα να τρέχει έτσι ορμητικά στον κάμπο αστράφτοντας σαν το άστρο που ανατέλλει το φθινόπωρο κι η λάμψη του μεσ’ της νυχτιάς την πίσσα ξεχωρίζει μέσα από χιλιάδες άστρα.

 «……ον τε κύν’ Ωρίωνος επίκλησιν καλέουσιν. Λαμπρότατος μεν ό γ’ εστί, κακόν δε τε σήμα τέτυκται, και τε φέρει πολλόν πυρετόν δειλοίσι βροτοίσιν….»……..

«……. Σκύλο του Ωρίωνα τον λένε. Το πιο λαμπρό απ' όλα τα’ αστέρια, όμως κακό μήνυμα φέρνει, καύσωνες και πυρετούς στους δυστυχείς θνητούς».

(Ιλιάδα, Ραψωδία Χ, 25–31)

2) Ο  Ησίοδος στο ποιητικό έργο του «Έργα και Ημέραι» σημειώνει ότι τα «Κυνικά καύματα» προκαλούν ξήρανση των φυτών, οι άνδρες να παραλύουνε, οι γυναίκες να ξυπνούν ερωτικά.

  «Ήμος δε σκόλυμός τ’ ανθεί και ηχέτα τέττιξ δενδρέω εφεζόμενος λιγυρήν καταχεύετ’ αοιδήν πυκνόν υπό πτερύγων, θέρεος καματώδεος ώρη τῆμος πιόταταί τ᾽ αἶγες, καὶ οἶνος ἄριστος, μαχλόταται δὲ γυναῖκες, ἀφαυρότατοι δέ τοι ἄνδρες εἰσίν, ἐπεὶ κεφαλὴν καὶ γούνατα Σείριος ἄζει, αὐαλέος δέ τε χρὼς ὑπὸ καύματος·

ἀλλὰ τότ᾽ ἤδη εἴη πετραίη τε σκιὴ καὶ βίβλινος οἶνος μάζα τ᾽ ἀμολγαίη γάλα τ᾽ αἰγῶν σβεννυμενάων καὶ βοὸς ὑλοφάγοιο κρέας μή πω τετοκυίης πρωτογόνων τ᾽ ἐρίφων· ἐπὶ δ᾽ αἴθοπα πινέμεν οἶνον, ἐν σκιῇ ἑζόμενον, κεκορημένον ἦτορ ἐδωδῆς, ἀντίον ἀκραέος Ζεφύρου τρέψαντα πρόσωπα·……..»

«……. Όταν το γαϊδουράγκαθο ανθίζει και το βουερό τζιτζίκι, γαντζωμένο στο δένδρο, ένα αδιάκοπο τερέτισμα σκορπά κάτω απ’ τα φτερά του, του κουραστικού καλοκαιριού έφτασ’ η ώρα. Τότε, τετράπαχες είν’ οι αίγες και το κρασί υπέροχο, ασυγκράτητες στον έρωτα οι γυναίκες, οι άντρες όμως αποχαυνωμένοι, αφού ο Σείριος το κεφάλι και τα γόνατα τους ξεραίνει και το δέρμα τους μαραίνει, απ’ το κάμα.

Αλλά στη σκιά βράχου κάθισε με βίβλινο κρασί (ποικιλία οίνου της Βοιωτίας, πατρίδας του ποιητή), κατσικίσιο ξινόγαλο με πλιγούρι και κρέας από δαμάλα που τράφηκε σε δάση, ή από νεογέννητο ‘ρίφι. Ακόμα, πίνε σκουρόχρωμο κρασί στον ίσκιο καθισμένος, με καρδιά χορτασμένη απ’ το φαΐ, το πρόσωπό σου στρέφοντας απέναντι στο Ζέφυρο που φυσά μανιασμένα……»                                                                 

                                                                    (Ησίοδου «Έργα και Ημέραι», 582-594)

            3) Οι κάτοικοι της νήσου Κέας τότε, το μεσοκαλόκαιρο, πραγματοποιούσαν θυσίες στον «Μέγα Κύνα / Σείριο», για να φέρει δροσερούς ανέμους και περίμεναν την καλοκαιριάτικη ανατολή του για να κάνουν προβλέψεις για το μέλλον. Αν αυτή φαινόταν καθαρά, ήταν καλός οιωνός, αν φαινόταν ομιχλώδης και αχνή, κακός οιωνός. Νομίσματα που βρέθηκαν στο νησί και χρονολογούνται από τον 3ο αιώνα παριστάνουν σκύλους ή αστέρια με ακτίνες, υποδηλώνοντας τη σημασία του Σείριου.

 

Ο Σείριος  στην Ελληνική  ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ

……  Υπήρξε ποτέ ένας ξακουστός κυνηγός, ο Ωρίων. Εφέρετο γιός του θεού της θάλασσας, του Ποσειδώνα και της κόρης του Μίνωα (ή της γοργόνας), της Ευρυάλης. Γιγάντιος, υπερφυσικός, ο πιο ισχυρός κυνηγός των παραμυθιών μας…… Άλλος διάσημος κυνηγός ήταν ο Ακταίων, που είχε 50 άγρια σκυλιά, άλλα αυτός είχε ένα πολύ τραγικό τέλος!...... Μετά το θάνατο του κυνηγού Ωρίωνα, ο Δίας, εκπληρώνοντας επιθυμία της Άρτεμης, τον τοποθέτησε στα άστρα!  Έγινε αστερισμός που, από τ’ όνομα του, καλείται Ωρίων (ή Κυνηγός).

       Ο αστερισμός «Ωρίων» βρίσκεται στον Ουράνιο ισημερινό και είναι ορατός σ’ όλο τον κόσμο. Είναι από τους πιο εντυπωσιακούς και εύκολα αναγνωρίσιμους στον ουράνιο θόλο. Γειτονικοί του αστερισμοί, είναι αυτοί του  «Μεγάλου Κυνός» και του «Μικρού Κυνός», των οποίων τα δύο φωτεινότερα άστρα είναι……. τα δύο κυνηγόσκυλα του κυνηγού Ωρίωνα,   Σείριος και Προκύωνας, όπως λεγόντουσαν!..... Ο Σείριος, λοιπόν, δεν ήταν παρά ένα από τα κυνηγόσκυλα (το πιο μεγάλο) του γίγαντα Ωρίωνα.....   Έτσι προέκυψαν οι ονομασίες των τριών πιο πάνω αστερισμών, του Κυνηγού  Ωρίωνα και των δύο κυνηγόσκυλων του, Μεγάλου και Μικρού Σκύλου.    

 

        Ο Μέγας Δίας όρισε, όπως στη πελώρια γη, έτσι και στο απέραντο διάστημα, τα αγαπημένα σκυλιά (Σείριος και Προκύωνας) του θρυλικού κυνηγού Ωρίωνα, να συνοδεύουν το αφεντικό τους και στις ουράνιες ατέρμονες περιπλανήσεις του. Παντοτινά!

        Για τον Σείριο αναφερθήκαμε πιο πάνω. Ο Προκύων / Procyon (a Canis Minoris) είναι το πιο  φωτεινό αστέρι του αστερισμού «Μικρός Κύων», το όγδοο φωτεινότερο στον νυχτερινό ουρανό. Ονομάστηκε δε Προκύων, επειδή ανατέλλει νωρίτερα (προ-) από τον μεγάλο κύωνα, δηλ. το άστρο Σείριο του αστερισμού του «Μεγάλου Κυνός».

         Στο ίδιο μέρος του Ουράνιου θόλου, η φαντασία των αρχαίων προγόνων μας προέβαλε περιστατικά από τη δράση του κυνηγού Ωρίωνα, όταν αυτός ζούσε και κυνηγούσε στα δάση της Γης μας!   Έτσι πλησίον του αστερισμού Ωρίωνα,   βρίσκονται ο αστερισμός του Ταύρου (ο ταύρος λογίζεται θήραμα του κυνηγού), καθώς και ο αστερισμός των Πλειάδων, η Πούλια.  

        Οι  Πλειάδες (Μαία - Ταϋγέτη - Ηλέκτρα- Στερόπη – Κελαινώ – Αλκυόνη και Μερόπη) ήσαν οι εφτά κόρες του Τιτάνα Άτλαντα και της Ωκεανίδας Πλειόνης. Γεννήθηκαν στο όρος Κυλλήνη, θεωρούνταν θεότητες του βουνού. Ο Ωρίωνας τις ερωτεύτηκε και επί πέντε χρόνια τις καταδίωκε στη γη, οπότε οι ταλαίπωρες Πλειάδες κατέφυγαν στον Δία για να τις γλιτώσει. Ο Δίας πρώτα τις μεταμόρφωσε σε περιστέρια και μετά τις εξαπόστειλε στο διάστημα! Τις έκανε  αστερισμό!  Ο Ωρίωνας, όμως, τις ακολούθησε και στον ουρανό, αστερισμός κι αυτός, γι’ αυτό οι Πλειάδες φέρονται…… να πέφτουν στη θάλασσα για να του ξεφύγουν!

        Ο αστερισμός των Πλειάδων χρησίμευε στον καθορισμό των κατάλληλων εποχών  για τις γεωργικές ασχολίες και την ναυτιλία…… «Να αρχίζετε το θέρο (θερισμό) όταν ανατέλλουν (κατά τα τέλη Μαΐου) οι κόρες του Άτλαντα, οι Πλειάδες,  και τη σπορά όταν δύουν» (Ησίοδου «Έργα και Ημέραι», 383-4).

       Η ανατολή των Πλειάδων, λοιπόν, σηματοδοτεί την αρχή του καλοκαιριού και η δύση των Πλειάδων….. όταν αυτές κυνηγημένες από τον Ωρίωνα «φεύγουσαι πίπτωσιν ες ηεροειδέα πόντον» (Ησίοδου «Έργα και Ημέραι», 620), το προμήνυμα της άφιξης του χειμώνα, με ανέμους και  φουσκοθαλασσιές, την επιστροφή των ναυτικών στα σπίτια τους….