Κοσμογονία, εξέλιξη των ειδών και φυσική επιλογή στον Λουκρήτιο

 

Κοσμογονία, εξέλιξη των ειδών και φυσική επιλογή 

- Το «πανόραμα» της προόδου της ανθρωπότητας -

 στον Λουκρήτιο

1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ στο έργο του Λουκρήτιου

      Το ποιητικό και φιλοσοφικό έργο του Λουκρήτιου: “Περί της Φύσεως των πραγμάτων (De Rerum Natura)”, αποτελεί για την Επικούρεια  φιλοσοφία ένα πολύ σημαντικό κείμενο. Καθώς από τον φιλόσοφο Επίκουρο (341- 270 π. Χ.) δεν διασώθηκαν παρά ελάχιστα κι’ αυτά μικρά αποσπάσματα από τα πολυάριθμα έργα που συνέγραψε, η ανθρωπότητα χρωστά μεγάλη χάρη στον Ρωμαίο Λουκρήτιο (Titus Lucretius Carus), τον ποιητή και τον φιλόσοφο, που με το διδακτικό  αριστούργημα του «De Rerum Natura», διέσωσε όσο γίνονταν πιο αυθεντικά, διατυπωμένη σε εξαίσιους Λατινικούς στίχους, την φιλοσοφία του Έλληνα υλιστή φιλόσοφου Επίκουρου.

      Ο Λουκρήτιος (c99/94 - c55/50 π.Χ.) υπήρξε σύγχρονος των Ρωμαίων πολιτικών Κικέρωνα και Κάτωνα του νεώτερου. Ένθερμος Επικούρειος, επανειλημμένα μέσα στο έργο του εκφράζει τον απέραντο θαυμασμό του για τον ιδρυτή της σχολής του Κήπου. Γιατί για τον Λουκρήτιο, ο Επίκουρος είναι όχι μόνον ο θεμελιωτής της φιλοσοφικής θεωρίας, που με ανυπόκριτο ενθουσιασμό ασπάζεται, αλλά και πατέρας, ηγέτης, ισόθεος, ο σωτήρας όλης της ανθρωπότητας…..

       «Εσένα, στολίδι του γένους των Ελλήνων, που πρώτος μπόρεσες να υψώσεις φως λαμπρό μες σε φριχτά σκοτάδια, και φανέρωσες τις χάρες της ζωής, εσένα ακολουθώ, και στα δικά σου χνάρια πάνω τα πόδια μου πατούν. Όχι από επιθυμία να σε παραβγώ, αλλά από αγάπη και πόθο να σε μιμηθώ. Τι να σου κάνει άλλωστε ένα χελιδόνι μπρος στους κύκνους; Πώς να παραβγεί την ορμή του καθαρόαιμου αλόγου ένα κατσικάκι με τρεμάμενα πόδια; Εσύ, πατέρα μας, φώτισες την αλήθεια, εσύ με τις νουθεσίες σου τις πατρικές. Απ’ τα δικά σου βιβλία, τρισένδοξε. Όπως οι μέλισσες τρυγούν κάθε λογής λουλούδια στ’ ανθισμένα λιβάδια, δρέπουμε τα χρυσά σου λόγια που η αξία τους μένει παντοτινή». Ύμνος στον Επίκουρο (βιβλίο ΙΙΙ, 1-11) 

       Το “De Rerum Natura” του Λουκρήτιου, αποτελείται από 6 άτιτλα βιβλία σε 7.413 δακτυλικούς εξάμετρους στίχους, το μέτρο που έχουν τα μνημειώδη έπη των μεγάλων Ελλήνων και Λατίνων ποιητών. Συγκριτικά αναφέρω: Η “Αινειάδα” του Βιργίλιου αποτελείται από 9.896, η “Οδύσσεια” από 12.110 και η “Ιλιάδα” από 15.693 στίχους. Το έργο αυτό του Λουκρήτιου, το μοναδικό που αυτός έχει γράψει, ή που μας έχει διασωθεί, θεωρείται ανολοκλήρωτο. Ωστόσο αποτελεί έναν ανεπανάληπτο άθλο.

      Ήδη από την αρχαιότητα είχε εκτιμηθεί ως αριστούργημα. Ο Κικέρων (106-43 π.Χ., πολέμιος του Επικουρισμού) σε επιστολή προς τον αδελφό του Κόιντο, όπου τα δύο αδέλφια φέρεται να συμφωνούν, γράφει ότι η ποίηση του Λουκρήτιου «αστράφτει από την ιδιοφυία και την τέχνη του».  Ο  Βιργίλιος (70- 19 π.Χ., θαυμαστής και ομότεχνος του) στα «Γεωργικά» (στ. 2.490-3) γράφει:… «Ευτυχισμένος αυτός που μπόρεσε να γνωρίσει τα αίτια των πραγμάτων και πάτησε χάμω όλους τους φόβους και υπέταξε την αδυσώπητη μοίρα, το βουητό του αχόρταγου Αχέροντα».…. Η διατύπωση παραπέμπει ευθέως στον Λουκρήτιο. Και ο Οβίδιος (43 π.Χ. – 17 μ.Χ.): «Οι στίχοι του υπέροχου Λουκρήτιου τότε μόνον θα χαθούν,  όταν ξημερώσει η ‘μέρα που ο κόσμος θα παραδοθεί στον όλεθρο».

      Στα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα το έργο του Λουκρήτιου, είχε χαθεί, λησμονηθεί. Ευτυχώς, το 1417, ο Ιταλός λόγιος Πότζο Μπρατσολίνι (Poggio Bracciolini), ανακάλυψε ένα χειρόγραφο, καταχωνιασμένο σε ένα ράφι κάποιου μοναστηριού, πιθανότατα πρόκειται για το μοναστήρι των Βενεδικτίνων στην Fulda, της Έσσης στην Γερμανία. Το χειρόγραφο αυτό, ήταν ακέραιο το ποίημα:  «De rerum natura».

        Υπ’ όψιν ο Poggio Bracciolini, μανιώδης ταξιδευτής και βιβλιοθήρας, μετά μακρά καριέρα σαν «αποστολικός γραμματέας» πολλών Παπών, επανα-ανακάλυψε το 1414 σε μοναστήρι στην Ελβετία και το μεγάλης αξίας έργο του σπουδαίου αρχιτέκτονα Βιτρούβιου, “De Architectura”.   

       Το έργο του Λουκρήτιου έκτοτε αναπαράχθηκε, μεταφράστηκε στις σύγχρονες γλώσσες (Οξφόρδη 1688), διαδόθηκε και σημαντικά συνεισέφερε στην δημιουργία των «Απαρχών της νεωτερικότητας».  ………. “The world became modern” και “The Renaissance  began”, όπως έγραψε και στον υπότιτλο του περίφημου βιβλίου του “The Swerve (Η Παρέγκλιση)” (που τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο Pulitzer το 2012) ο Stephen Greenblatt, καθηγητής του πανεπιστημίου του Harvard. 

       Το ποίημα του Λουκρήτιου υπήρξε ένα δύσκολο και επισφαλές εγχείρημα.  Στην εποχή, στη χώρα και στις συνθήκες που γράφτηκε, δηλ. στο ταραχώδες πρώτο μισό του τελευταίου προχριστιανικού αιώνα, λίγα μόλις χρόνια πριν την κατάλυση της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, αληθινά ήταν τόλμημα αδιανόητο. Αλλά και το τεχνικό λεξιλόγιο της Λατινικής γλώσσας ήταν τότε φτωχό, ανεπαρκές. Ο ίδιος ο ποιητής ομολογεί σχετικά:

       «Και δεν μου φεύγει από το νου πως είναι δύσκολο με στίχους Λατινικούς να φωτίσω τις ανακαλύψεις των Ελλήνων, που σκοτάδι τις τυλίγει, προπάντων γιατί πρέπει να σκαρφιστώ καινούριες λέξεις, αφού και το θέμα είναι καινούριο κι’ η γλώσσα μας φτωχή….». (βιβλίο Ι, 136-139)….. Και αλλού….. «Η φτώχεια της μητρικής μας γλώσσας δεν μας επιτρέπει να την αποδώσουμε με δικιά μας λέξη, αλλά το νόημα της είναι εύκολο να εξηγήσουμε….» (βιβλίο Ι, 831-833).

      Κι’ όμως, παρά τις δυσκολίες που συνάντησε η συγγραφή του, το “De Rerum Natura” είναι στο σύνολο του, ένας θρίαμβος της λογοτεχνίας. Με εντυπωσιακό λεκτικό πλούτο, μεταφορές και σύνθετα επίθετα που ο ίδιος ο ποιητής δημιούργησε και με εκφραστική δύναμη, μεγάλη. Ταυτόχρονα συνιστά λαμπρό επίτευγμα της φιλοσοφίας, του ορθολογισμού, της σαφήνειας, της περιεκτικής και ακριβούς διατύπωσης υψηλών εννοιών και ιδεών. Απηχεί -πιστά θεωρούμε- την θεωρία του Επίκουρου περί φύσεως, από το ομώνυμο και μεγάλης εκτάσεως βιβλίο του, που δυστυχώς, όπως και τ' άλλα, έχει απολεσθεί.

       Γράφτηκε -κάπως- στο υπόδειγμα του έργου «Περί Φύσεως» (2.000 στίχοι, του οποίου σώζονται αποσπάσματα) του Εμπεδοκλή (495– 435 π.Χ.)……… Σ’ αυτό το έργο του, ο μεγάλος Ακραγαντίνος υπερβατικός φιλόσοφος Εμπεδοκλής,  ποιητής  και ιερουργός,  είχε περιγράψει το κοσμικό γίγνεσθαι ως μια  κυκλική πορεία, μια δίχως αρχή και τέλος μεταλλαγή καταστάσεων, όπου πάνω στα τέσσερα «ριζώματα» (φωτιά-νερό-αέρας-γη) αντιπαλεύουν αιώνια και κερδίζουν εναλλάξ, η «Φιλία» και το «Νείκος». Θεωρία η επικρατέστερη για 2.000 χρόνια.

      Το “De Rerum Natura” είναι ένα μνημειώδες  ποιητικό έργο γεμάτο πάθος, θέρμη, ζήλο, ανελέητη σάτιρα και απέραντη φαντασία. Ρωμαλέο και  μορφωτικό. O H. J. Rose (1883-1961) στο κλασσικό έργο του για την «Ιστορία της Λατινικής λογοτεχνίας» (έκδοση ΜΙΕΤ τομ. Ι σελ. 124) το θεωρεί ως..…… «το ωραιότερο διδακτικό ποίημα που σώζεται σήμερα σε οποιαδήποτε γλώσσα»……. Η αξία του έργου είναι λοιπόν διττή, γι’ αυτό και διαχρονική. Το γιατί ο Λουκρήτιος συνένωσε μια σοβαρή φιλοσοφία ως είναι η  Επικούρεια με ένα θελκτικό ποίημα, μας το εξηγεί ο ίδιος (βιβλ. Ι, 943-950):

       «…… Θέλησα να παρουσιάσω τη θεωρία μας με το γλυκόλαλο τραγούδι των Πιερίδων, να την καλύψω με το γλυκό το μέλι των Μουσών, μήπως και μπορέσω έτσι και κρατήσω την προσοχή σου στους στίχους μου, όσο θα μαθαίνεις να ξεδιαλύνεις τους σχηματισμούς της φύσης των πραγμάτων».              

       Καθώς είπαμε, το θέμα του ποιήματος είναι -βασικά- μια Φυσική ιστορία έτσι όπως την δίδασκε ο Επίκουρος, που όπως φαντάστηκε ο ποιητής «…… διάβηκε τους φλογισμένους φράκτες τ’ ουρανού, περπάτησε το απέραντο Σύμπαν με λογισμό και πνεύμα και μας ξανάρθε νικητής, για να μας πει τι μπορεί να γενεί και τι όχι, και πώς ορίζεται, με νόμους ακλόνητους, η δύναμη στο κάθε τι»!  (βιβλίο Ι, 70-74)

       Η γνώση της Φύσης, και των νόμων που την διέπουν, είναι πρωτεύον θέμα στον Επικουρισμό, γι’ αυτό κατατάσσεται αμέσως μετά την «Θεωρία της γνώσης - Γνωσιολογία», το λεγόμενο «Κανονικόν» ή «Κανόνα». Είναι η μέθοδος, που μας δίνει όλα τα εφόδια ώστε, οι μέσω των αισθητηρίων οργάνων παρατηρήσεις μας για τη Φύση, να γίνονται γνώσεις που να διαθέτουν όλα τα εχέγγυα εγκυρότητας. 

      Αυτά τα δύο, δηλαδή ο «Κανόνας - θεωρία της σκέψης ή γνώσης» και η υλιστικού χαρακτήρα ατομική (αλλά με διαφορές απ’ αυτή των ατομικών φιλοσόφων Λεύκιππου και Δημόκριτου) «Φυσική»,  οδηγούν και στεριώνουν την κατανόηση της «Ηθικής», του τρίτου και τελευταίου μέρους της όλης Επικούρειας διδασκαλίας, η οποία «Ηθική», συνιστά και τον κύριο - τελικό σκοπό της.  

       Σε ουκ ολίγα σημεία, κατάσπαρτα σ’ όλο το ποίημα, εμφαντικότατα και αναλυτικότατα ο Λουκρήτιος υποστηρίζει ότι: Μόνον μέσα από την σοβαρή και βαθιά μελέτη,  γνώση και κατανόηση της «φύσης των πραγμάτων», ο άνθρωπος  απελευθερώνεται - λυτρώνεται από μύθους, ψεύδη, προλήψεις, φοβίες και δεισιδαιμονίες, νοσηρές καταστάσεις που είναι απόρροια της αμάθειας και της άγνοιας των νόμων και των κανόνων λειτουργίας της Φύσης.

       Την γνώση δε αυτή, πρώτος - μόνος, ευεργετώντας τους ανθρώπους, δίδαξε ο Επίκουρος, 

       «……. Γιατί μόλις η διδασκαλία που πήγασε από το θεϊκό  σου πνεύμα άρχισε να διαλαλεί «τη φύση των πραγμάτων», σκόρπισαν οι φόβοι της ψυχής κι έπεσαν τα τείχη του κόσμου, κι είδα μες στο χάος να παίρνει σχήμα το κάθε τι»  (βιβλίο ΙΙΙ, 11-17).

2) Διάρθρωση του έργου: “De rerum natura (σε 6 βιβλία):

            α) Στο βιβλίο Ι (1.117 στίχοι) ο Λουκρήτιος αναφέρεται κυρίως στις θεμελιώδεις αρχές της φυσικής «……. Η αρχή που θα χρησιμεύει από δω και πέρα για ξεκίνημα, είναι ότι τίποτα δεν δημιουργείται ποτέ από το τίποτε, με θεϊκή βούληση» (βιβλίο Ι, 149-150)……  και στην αρχή διατήρησης της ύλης, η οποία είναι άπειρη: «……..Τα πάντα αποτελούνται από αθάνατα στοιχεία» (βιβλ. Ι, 220-221). Και βέβαια «………Τίποτα δεν μπορεί να γεννηθεί από το τίποτα, κι ούτε πάλι, μετά τη γέννηση του να επιστρέψει στο μηδέν». (βιβλίο Ι, 265-268).

       Εξηγεί την ατομική θεωρία. Κενό και άτομα, που βρίσκονται σε αέναη κι’ αδιάκοπη στροβιλώδη κίνηση από μόνα τους, υπάρχουν ανέκαθεν και είναι άφθαρτα, αφού «……. τη στιγμή που όλα τα σώματα υπόκεινται σε διάλυση, η ίδια η ύλη, που αποτελείται από στερεά στοιχεία, παραμένει αιώνια» (βιβλ. Ι, 517-519). 

      Εντύπωση προκαλεί η για τον «Χωρο-χρόνο» άποψη του Λουκρήτιου «…….. Χρόνος δεν υπάρχει από μόνος του. Μόνο από τα ίδια πράγματα βγαίνει η αίσθηση για το τι έγινε στο παρελθόν, τι γίνεται τώρα και τι θ’ ακολουθήσει μετά. Ας το παραδεχτούμε λοιπόν ότι κανείς ποτέ δεν μπόρεσε ν’ αντιληφθεί το χρόνο ξεκομμένο από την κίνηση ή τη γαλήνια ακινησία των πραγμάτων» (βιβλ. Ι, 259-263).  

       και πιο κάτω: «……..Τα γεγονότα σε καμιά περίπτωση δεν έχουν αυτόνομη υπόσταση, όπως η ύλη…. Σωστότερο θα ήταν, να τα ονομάσεις συμπτώματα της ύλης και του χώρου, στον οποίον συμβαίνουν» (βιβλ. Ι, 259-263). 

       Ανασκευάζει άλλες κοσμογονικές θεωρίες, όπως του Ηράκλειτου «……. Γιατί οι ανόητοι θαυμάζουν και αγαπούν περισσότερο, ό,τι θαρρούν πως διακρίνουν κρυμμένο κάτω από λόγια διφορούμενα. Και θεωρούν αληθινό μόνο ό,τι τους χαϊδεύει τ’ αυτιά κι είναι φτιασιδωμένο με φράσεις που ηχούν ευχάριστα» (βιβλ. Ι, 661-664). 

       Εγκωμιάζει τον Εμπεδοκλή, πλην επισημαίνει λάθη της θεωρίας του, το ίδιο και με άλλους φυσικούς φιλόσοφους. Αναφερόμενος στο σύμπαν «……..που δεν είναι δυνατόν να έχει κέντρο, αφού είναι άπειρο» (βιβλ.Ι, 1069-1070)…… ισχυρίζεται ότι μόνο του δημιουργήθηκε, μια πολύ τολμηρή πρόταση, που όμως σήμερα είναι η επιστημονικά  παραδεκτή.

       «……. Τα άτομα δεν έχουν πάρει τις θέσεις που κατέχουν, σύμφωνα με κάποιο σχέδιο κάποιου σοφού νου. Κι’ ούτε συμφώνησαν αναμεταξύ τους τι κινήσεις θα κάνει το καθένα. Αλλά αφού πέρασαν, μες στην απεραντοσύνη, από αλλαγές πολλών ειδών και μετατοπίζονταν μες στον άπειρο χρόνο και δέχονταν απανωτές κρούσεις, δοκιμάζοντας κάθε λογής κινήσεις και συνδυασμούς, καταλήγουν στους μεγάλους εκείνους σχηματισμούς που δημιουργούν και συνθέτουν το σύμπαν»  (βιβλ.  Ι, 1021-1028).

             β) Στο βιβλίο ΙΙ (1.174 στίχοι) αναφέρεται στα άτομα και στις κινήσεις τους…..   

      «…. που θα πρέπει να έχουν ιλιγγιώδη ταχύτητα και να κινούνται πολύ πιο γρήγορα από το φως του ήλιου και στον ίδιο χρόνο να διανύουν πολλαπλάσια απόσταση από εκείνην που διανύουν οι ακτίνες του ήλιου στον ουρανό» (βιβλ.  ΙΙ, 161-164)……..  Όλα γίνονται χωρίς καμία θεϊκή παρέμβαση  «……… Αυτοί που φαντάζονται πως όλα τα τακτοποίησαν οι θεοί για χάρη των ανθρώπων, είναι φανερό πως έχουν ξεστρατίσει από το δρόμο της αλήθειας» (βιβλ. ΙΙ, 175-177)……… Έτσι,

       «…..το σύνολο των όντων ανανεώνεται ακατάπαυστα και η ζωή των θνητών είναι ένα αέναο πάρε - δώσε. Άλλα είδη αναπτύσσονται κι άλλα αφανίζονται. Και σε μικρό διάστημα περνούν οι γενιές των εμψύχων και σαν σε σκυταλοδρομία παραδίδουν η μια στην άλλη τη δάδα της ζωής» (βιβλ.  ΙΙ, 74-79).

      Συνεχίζοντας στο βιβλίο ΙΙ: “Πατέρας είναι ο ουρανός και μάνα μας η γη” «…….. Όλοι προερχόμαστε από ουράνιο σπέρμα. Όλοι έχουμε τον ίδιο πατέρα, κι η μάνα γη που μας τρέφει απ’ αυτόν δέχεται τις διάφανες σταγόνες της βροχής, γονιμοποιείται και γεννοβολά τα θαλερά σπαρτά, τα καρπερά δέντρα και το ανθρώπινο γένος. Γεννά όλα τα άγρια θεριά και τους χαρίζει την τροφή που θρέφει το κορμί τους για να περνούν γλυκιά ζωή και να διαιωνίζουν το είδος τους. Δίκαια λοιπόν της έδωσαν το όνομα της μάνας»  (βιβλ. ΙΙ, 991-997).

       Η Γη, μητέρα των πάντων: «……Γι’ αυτό η Γη, και μόνο αυτή, ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα των θεών, μάνα των άγριων θεριών, μητέρα των ανθρώπων» (βιβλ.. ΙΙ, 597-599)……...  Που «μολονότι μεγάλη, αιωρείται στον αιθέρα του διαστήματος και δεν μπορεί να στηρίζεται πάνω σε άλλο έδαφος».  (βιβλ.. ΙΙ, 603-604).

       Και….. «Ό,τι προήλθε από τη γη, ξανά στη γη επιστρέφει. Κι ο θάνατος ακόμη, δεν αφανίζει τα μόρια της ύλης όπως καταστρέφει τα πράγματα. Απλώς διαλύει τις ενώσεις τους, κι από κει και πέρα πλάθει καινούργιους συνδυασμούς και κάνει να παίρνουν τα πράγματα αλλιώτικη μορφή»  (βιβλ. ΙΙ, 997-1002).

       Γιατί «……. σημασία έχει το πώς συνδυάζονται τα άτομα και ποιες θέσεις κατέχουν, και ποιες κινήσεις δέχονται και προκαλούν αμοιβαία» (βιβλ.. ΙΙ, 1003-1005) και βέβαια:  «…….. η διάταξη των στοιχειωδών μορίων είναι αυτή που κάνει τη διαφορά».

       Ο δικός μας κόσμος δεν είναι ο μοναδικός  «…..Υπάρχουν και αλλού συσσωρεύσεις ύλης όμοιες μ’ ετούτην εδώ, που αγκαλιάζει άπληστα ο αιθέρας» (βιβλ.. ΙΙ, 1065-1066).

       Στο βιβλίο ΙΙ, (στίχοι από 216 έως 293), καταγράφεται και η περίφημη «παρέγκλιση» (“Clinamen, declinatio, inclinatio”)  στην κίνηση των ατόμων. Αυτή η υπέροχη Επικούρεια θεωρία, μια ιδιοφυής σύλληψη, που τόσο πολύ ταιριάζει στη Φυσική του 20ου αιώνα, η οποία με δύο λόγια είναι η εξής: 

       Σε απροσδιόριστο τόπο και χρόνο κάποια άτομα της ύλης, που κινούνται «κατά πάλσιν και περίπαλσιν» με τις ανυπέρβλητες ταχύτητες τους μέσα στο αβυσσαλέο κενό, προσδεμένα, συσσωματωμένα στην μάζα όπου ανήκουν μέσα σε (νοητό) πλέγμα (το «πλεκτικόν»), «παρεκκλίνουν» από την κανονική, την κατακόρυφη πορεία τους.

       Ο Ιωάννης Στοβαίος  (5ος αι. μ.Χ.), στο «Ανθολόγιο» του, αναφέρει «Επίκουρος (λέει ότι)…..κινείσθαι δε τα άτομα,  τότε μεν κατά στάθμην,  τότε δε κατά παρέγκλισιν,  τα δε άνω κινούμενα  κατά πληγήν και υπό παλμόν».  Στην «παρέγκλιση» θ’ αναφερθούμε ξανά και πιο κάτω, όταν θα εξετάζεται η αιτία των μεταβολών στη φύση.

       γ) Το βιβλίο ΙΙΙ (1.094 στίχοι) αναφέρεται στην υλικότητα του νου και της ψυχής και γίνεται διάκριση μεταξύ του λογικού μέρους (“animus”) που τοποθετείται στο στήθος και του άλογου μέρους (“anima”) που μολονότι είναι ενωμένο με το animus κατανέμεται σε όλες τις περιοχές του σώματος.

      «…….. Λοιπόν, ο νους (animus), και η ψυχή (anima) κρατιούνται σφιχτοδεμένα μεταξύ τους κι αποτελούν μια ενιαία φύση. Όμως η φρόνηση, αυτό που ονομάζουμε νου και λογικό, δεσπόζει σ’ ολόκληρο  το σώμα κι η έδρα της βρίσκεται καταμεσής του στήθους» (βιβλ.. ΙΙΙ, 136-139)…… και στην αναπότρεπτη θνητότητα τους «……..Ο νους και οι ανάλαφρες ψυχές όλων των πλασμάτων γεννιούνται και πεθαίνουν» (βιβλ.. ΙΙΙ, 417-418) ,  «η ψυχή είναι θνητή» (βιβλ.. ΙΙΙ, 544).   

       Στο βιβλίο αυτό περιέχονται κι αναλύονται οι αληθινά έξοχες και διάσημες περί του θανάτου θεωρίες του Επίκουρου, που συνιστούν βασικό στοιχείο της Ηθικής φιλοσοφίας του.

       δ) Το βιβλίο IV (1.287 στίχοι) αναφέρεται στις αισθήσεις, σε ζητήματα φυσιολογίας και ψυχολογίας, καθώς και στον έρωτα και την σεξουαλικότητα (στίχοι από 1.037 έως 1287). Εδώ, υπάρχει και το περίφημο  χωρίο, όπου ο ποιητής, σ’ ένα απίθανο  σαρκαστικό ‘ντελίριο’, απομυθοποιεί την γυναίκεια ομορφιά και γοητεία, οικτίρει τους ερωτευμένους και….. αφήνει άναυδους και μπερδεμένους τους σχολιαστές!

       ε) Το βιβλίο V (1.457 στίχοι) αναφέρεται στην Κοσμογονία, τα ουράνια σώματα καθώς και στην προέλευση και εξέλιξη της ζωής και του πολιτισμού πάνω στη Γη……

       στ) Το βιβλίο VΙ (1.286 στίχοι) αναφέρεται στα μετεωρολογικά και άλλα γήινα φαινόμενα……….. « Αν ο Δίας κι οι άλλοι θεοί είναι αυτοί που τραντάζουν τα λαμπερά παλάτια τ' ουρανού με βρόντο τρομερό και ρίχνουν φωτιά όπου τους κάνει κέφι, γιατί δεν κοιτούν να χτυπήσουν ανθρώπους που εγκλημάτησαν φριχτά, να τους κάνουν να ξεράσουν από τα τρύπια στήθη τους φλόγες της αστραπής, δίδοντας μάθημα σκληρό στους  θνητούς;…….. Τέλος,  γιατί δεν ρίχνει ποτέ ένα αστροπελέκι και δεν βροντάει όταν ο ουρανός είναι παντού καθαρός;….. Στη θάλασσα, πάλι, για ποιο λόγο ρίχνει κεραυνό; Τι του ‘φταίξαν τα κύματα κι οι υδάτινες οι μάζες κι οι κάμποι του νερού;»  (βιβλ. VΙ, 387-405)….

       Όλα τα γήινα φαινόμενα, το ίδιο και  οι αρρώστιες και οι επιδημίες, έχουν αμιγώς φυσικά αίτια, προκαλούνται από δυνάμεις της φύσης, συνεπώς μόνο λογικές εξηγήσεις χωρούν. Και το 6ο βιβλίο κλείνει με την εκπληκτική περιγραφή του τρομερού λιμού των Αθηνών, το 430 π.Χ. δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου.

3) Bιβλίο V του Λουκρήτιου

Tο «πανόραμα» της εξέλιξης και πορείας προόδου της ανθρωπότητας

       Οι έννοιες “εξέλιξη”, “φυσική επιλογή” κ.ά., όπως τις εννοούμε σήμερα, ήταν ιδέες ή θεωρίες ριζοσπαστικές, αληθινά πρωτότυπες για ‘κείνη την εποχή. Διάχυτη, ασφαλώς, ήταν η φιλοσοφική αντίληψη, όπως επιγραμματικά την εξέφρασε ο Ηράκλειτος ότι  «Τα πάντα ρει».  Δεν έλειπαν όμως κι’ αυτοί που, όπως ο Παρμενίδης (Ελεατική σχολή), πίστευαν ότι κάθε αλλαγή, εξέλιξη ή φθορά είναι φαινομενική, ούτε λίγο  ούτε πολύ, δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση.

       Κι’ αν την εξέλιξη των όντων θεωρούμε έννοια αυτονόητη στην εποχή μας, ας αναλογιστούμε πόσα εκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη -ακόμα και τώρα- είναι προσκολλημένοι στο (θρησκευτικό) δόγμα της σταθερότητας των ειδών. Ας  θυμηθούμε την περίφημη «Δίκη των πιθήκων», μια δίκη του «Δαρβινισμού» και των οπαδών του, το έτος 1925, στην Πολιτεία Τενεσί των ΗΠΑ.   

       Στο βιβλίο V, -κυρίως- περιγράφονται τα κοσμογονικά γεγονότα, οι αλλαγές και εξελίξεις των όντων και εξιστορούνται οι διαδοχικές μεταβολές προς μια καλύτερη και συνθετότερη ζωή του γένους των ανθρώπων, δηλ. η πορεία του ανθρώπινου γένους προς τον πολιτισμό. Από τον καταιγιστικό ποιητικό χείμαρρο του Λουκρήτιου στο βιβλίο V των 1.457 στίχων,  ξεχώρισα (από αμέτρητο πλήθος)  μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα, που κατέταξα στα πιο κάτω δέκα (10) στάδια.

       1ο) Στίχοι: 1 - 782: Στο ξεκίνημα:  «…… Το βέβαιο είναι πως τα άτομα δεν έχουν πάρει τις θέσεις που κατέχουν σύμφωνα με κάποιο σχέδιο και κάποιο σοφό νου. Κι’ ούτε συμφωνήθηκαν αναμεταξύ τους τι κινήσεις θα κάνει το καθένα» (Στ. 418-421).

      Η Κοσμογονία!…… «Στην αρχή δεν ξεχώριζε ακόμα ο δίσκος του ήλιου να πετά στα ύψη σκορπώντας άπλετο φως, μήτε αστέρια στο μέγα στερέωμα, μήτε θάλασσα, μήτε ουρανός και γη και αέρας – τίποτα που να μοιάζει με το δικό μας κόσμο. Δεν υπήρχε παρά μια καινοφανής καταιγίδα, μια μάζα από αρχικά στοιχεία κάθε λογής που βρίσκονταν σε σύγκρουση κι οι διαδρομές κι οι αποστάσεις τους, οι συνδέσεις, οι κινήσεις κι οι συνενώσεις τους, τα βάρη, οι προσκρούσεις, βρίσκονταν σε ταραχή από τον μεταξύ τους πόλεμο, εξ αιτίας της ανομοιότητας και ποικιλομορφίας τους, κι έτσι δεν μπορούσαν να σχηματίσουν ανθεκτικές ενώσεις και να επιτύχουν μεταξύ τους κατάλληλες κινήσεις. Κατόπιν διαχωρίστηκαν από την μάζα αυτή διάφορα μέρη, κι άρχισαν να συνταιριάζουν τα όμοια με τα όμοια και να ξεχωρίζουν τον κόσμο, να διαμοιράζουν τα κύρια μέλη του και να βάζουν σε τάξη – ξέχωρα δηλαδή τη γη απ’ τον ουράνιο θόλο, ξεχωριστά και τα νερά της θάλασσας, ξέχωρες και τις φωνές του αέρα»  (Στ. 432-448).

      «……. Ύστερα ακολούθησε η γέννηση του ήλιου και της σελήνης, που οι σφαίρες τους περιστρέφονται στον αέρα, ανάμεσα στη γη και τον αιθέρα» (Στ. 471-473).  Ακολουθεί η δημιουργία των άστρων που κινούνται μέσα «στην τεράστια περιστρεφόμενη σφαίρα τ’ ουρανού»  -και-  «η γη καταμεσής του κόσμου»  (Στ. 509-535).

       2ο) Στ. 783- 836:  Οι απαρχές της ζωής: Τα πρώτα βοτάνια, χλόη κλπ. κι’ ύστερα πλήθος τα είδη θνητών πλασμάτων. Η Μάνα Γη.  Αλλαγή- Εξέλιξη- Μεταμόρφωση. 

       «…… Γιατί με το πέρασμα του χρόνου αλλάζει η φύση ολάκερου του κόσμου, όλα αναγκαστικά περνούν από τη μια κατάσταση στην άλλη και τίποτα δεν μένει απαράλλαχτο. Όλα εξελίσσονται, όλα τα’ αλλάζει η φύση και τα’ αναγκάζει να μεταμορφώνονται. Τη στιγμή που ένα πράγμα σαπίζει με τον καιρό και καταρρέει, κάποιο άλλο βγαίνει απ’ την αφάνεια κι αναπτύσσεται στη θέση του. Έτσι λοιπόν ο χρόνος αλλάζει τη φύση του κόσμου ολάκερου και η γη περνά από το ένα στάδιο στο άλλο, με αποτέλεσμα να μην μπορεί πια να παράγει ό,τι μπορούσε πριν, αλλά εκείνα που μέχρι τότε αδυνατούσε να παράγει».

       3ο) Στ. 837- 924:   Φυσική επιλογή δια πειραματισμών της φύσης, προϋποθέσεις για την  διαιώνιση  των ειδών  «……. Γιατί το βλέπουμε πως χρειάζεται να συντρέξουν πολλά πράγματα για να μπορέσει ένα είδος να διαιωνισθεί» (Στ. 848-850). 

       Εξαφάνιση ειδών. Αγώνας επιβίωσης «…… Γιατί όποια πλάσματα βλέπεις τώρα ν’ ανασαίνουν τις ζωογόνες αύρες του αέρα, μόνα τους εξασφάλισαν την επιβίωση τους, από την αρχή ακόμα, θες με τη πονηριά, θες με τη γενναιότητα ή και με τη σβελτάδα τους».  Δίδονται παραδείγματα. Αναφέρονται μυθικά όντα που δεν υπήρξαν (Κένταυροι, σκύλλες, χίμαιρες). Η φύση απορρίπτει τις νόθες-μπασταρδεμένες διασταυρώσεις.

        4ο) Στ.925-1090: Οι πρώτοι άνθρωποι, οι πρωτόγονοι και η μακρόχρονη εξέλιξη του είδους μας. «…….. Τροχιές αμέτρητες διέγραφε στον ουρανό ο ήλιος, κι εκείνοι περνούσαν τη ζωή τους περιπλανώμενοι σαν τα’ αγρίμια»  (Στ. 930-932)…. «Κι ούτε τη χρήση της φωτιάς δεν γνώριζαν ακόμη, ούτε να ντύνουν το κορμί τους με τομάρια ζώων.  Ζούσαν σε δάση, σε σπήλαια των βουνών και σε λόγγους».

       Η «εξημέρωση» του ανθρώπινου γένους, η δημιουργία οικογένειας θεσμών και κοινωνιών    «……..Τότε άρχισαν οι γείτονες να ενώνονται με φιλικούς δεσμούς, γιατί δεν ήθελαν μήτε να βλάπτονται μήτε να βλάπτουν…….. και το έλεος για τους αδύναμους ήταν δίκαιο για όλους».

       Η δημιουργία της γλώσσας ως φυσική αναγκαιότητα, η δημιουργία   φθόγγων κλπ. «…… Η φύση ανάγκασε τους ανθρώπους να προφέρουν τους διάφορους φθόγγους της γλώσσας και η ανάγκη και χρησιμότητα των πραγμάτων έκανε να σχηματιστούν τα ονόματα τους…. Το ανθρώπινο γένος σημάδεψε τα πράγματα με λέξεις ανάλογα με την αίσθηση που προκαλούσαν».  

       Στην Βίβλο, ο Αδάμ, μάλιστα προ της δημιουργίας της Εύας από το πλευρό του, έδωσε ονόματα σε όλα τα όντα!  «……. καὶ ἐκάλεσεν Ἀδὰμ ὀνόματα πᾶσι τοῖς κτήνεσι καὶ πᾶσι τοῖς πετεινοῖς τοῦ οὐρανοῦ καὶ πᾶσι τοῖς θηρίοις τοῦ ἀγροῦ·  (Γένεσις. 2,20). 

       5ο) Στ. 1091- 1116: Ο πολιτισμός:   «……. Ο κεραυνός  ήταν αυτός που κατέβασε πρώτος τη φωτιά στη γη για τους θνητούς»……και όχι βέβαια ο Τιτάνας Προμηθέας από το εργαστήρι του Ηφαίστου!

       Η φωτιά αλλάζει τη ζωή των ανθρώπων ‘μέρα με τη μέρα’.  Όσοι ξεχωρίζουν στη εξυπνάδα τραβούν το κάρο της προόδου και για τους άλλους. Εγκαθίδρυση και επιβολή  βασιλικών δυναστειών. …….Η σταδιακή επέκταση οικισμών το κτίσιμο πόλεων και φρουρίων. Ομορφιά-δύναμη-εξυπνάδα, αργότερα και ο πλούτος κάνει κάποιους ανθρώπους να διακρίνονται.

        6ο) Στ. 1117- 1160: Η αξία του «ορθού λόγου» «…… Πραγματικός πλούτος είναι το να ζούμε με λίγα και με ατάραχο το νου»……. Οι ματαιόδοξες επιδιώξεις των ανθρώπων και οι κίνδυνοι που δημιουργούνται εξ αυτών.  Η δημιουργία κυβερνήσεων και η θέσπιση δίκαιων νόμων στις κοινωνίες του ανθρώπινου γένους, μετά από εποχή έχθρας και βίας/βαρβαρότητας «……. Βρέθηκαν κάποιοι που δίδαξαν να οριστούν εξουσίες και θεμελίωσαν κανόνες, για να θέλουν οι άνθρωποι να ζουν με το νόμο».                     

        7ο) Στ. 1161- 1240:  Οι αιτίες της διάδοσης των θρησκειών στις κοινωνίες. Η άγνοια και ο τρόμος των ανθρώπων. Η εξιδανίκευση των θεών «…….Κι έπειτα, παρατηρούσαν τα ουράνια σώματα να περιφέρονται με τάξη, και τις εποχές του έτους να κυλούν περιοδικά, και δεν μπορούσαν να καταλάβουν τις αιτίες που τα προκαλούσαν όλα ετούτα. Και βρήκαν καταφύγιο στο να τα αποδίδουν στους θεούς και να φαντάζονται πως όλα γίνονται με την θέληση εκείνων».

         Και  (Στ. 1194-1197)  «Ω, κακόμοιρο γένος των ανθρώπων!..... πόσα δάκρυα στους απογόνους μας!» …….. και λίγο πιο κάτω: «……. Ευσέβεια είναι να μπορείς τα πάντα ν’ αντικρίζεις με λογισμό…. Η «άγνοια των αιτίων βασανίζει το μυαλό».

         8ο) Στ. 1241- 1360: Διάφορες εφευρέσεις.  Η ανακάλυψη των μετάλλων. Πως οι άνθρωποι από τη φωτιά ανακάλυψαν και - με την πάροδο του χρόνου - μορφοποίησαν όλα τα μέταλλα, και έτσι, σιγά-σιγά, τα χρησιμοποίησαν στη αγροτική ζωή και στον πόλεμο, ενώ τα πρωτόγονα εργαλεία εγκαταλείφθηκαν. Τα ζώα τιθασεύονται και χρησιμοποιούνται σε πολεμικές συρράξεις.  Οι άνθρωποι φτιάχνουν ρούχα, πρώτα πλεκτά και μετά  υφαντά. Κατασκευάζουν-τελειοποιούν αργαλειούς και άλλα εργαλεία.

        9ο) Στ. 1361- 1407: Οι άνθρωποι παρατηρούν τη φύση, μαθαίνουν να καλλιεργούν τη γη. Βελτιώνουν-μπολιάζουν τα δέντρα. Βρίσκουν καινούργιους τρόπους να αυξάνουν τη παραγωγή τους.

        «……. Και συνέχισαν κατόπι να δοκιμάζουν καινούργιους τρόπους να καλλιεργούν τα χωραφάκια τους, κι’ είδαν πως με την περιποίηση και την τρυφερή φροντίδα, ημέρευε η γη τους άγριους καρπούς της. Μέρα με τη μέρα ανάγκαζαν τα δάση να υποχωρούν όλο και πιο ψηλά στα βουνά, αφήνοντας στα χαμηλά τόπο για τις καλλιέργειες, για να ‘χουν λιβάδια, λίμνες, ποταμούς, σοδειές και χαρούμενα αμπέλια σε κάμπους και ραχούλες, κι ανάμεσά τους λιόδεντρα γκριζοπράσινα να τρέχουν σε λαγκαδιές και λόφους και πεδιάδες. Και τότε όπως και σήμερα μπορούσες να δεις τη μαγευτική ποικιλία τοπίων που οι άνθρωποι κόσμησαν με γλυκά οπωροφόρα δέντρα και τα περιτριγύρισαν με εύφορους μπαξέδες».  

         Οι άνθρωποι από τους ήχους της φύσης και «…… το κελαρυστό κελάηδημα των πουλιών» μαθαίνουν τη μουσική, ομορφαίνουν τη ζωή τους……..    

        «…… Συχνά σε συντροφιές, ξαπλωμένοι στο μαλακό χορτάρι πλάι σ’ ένα ρυάκι κάτω από τα κλαδιά ενός μεγάλου δέντρου, ευφραίνονταν με ελάχιστα μέσα, προπάντων όταν τους χαμογελούσε ο καιρός κι η εποχή κεντούσε την πράσινη χλόη με λουλούδια. Το ‘ρίχνανε τότε σε παιγνίδια και σε κουβέντες και γέλια φιλικά, γιατί τότε είχε τις δόξες της η μούσα της υπαίθρου κι’ όλο χαρά και κέφι στεφάνωναν τα κεφάλια και του ώμους με άνθη και με φύλλα, και παρακινούνταν σ’ αδέξιους χορούς δίχως ρυθμό, βροντοχτυπώντας άτσαλα τη μάνα γη με τα βαριά τους πόδια. Κι’ αυτό  τους έδινε αφορμή για χαμόγελα και γέλια ασυγκράτητα – γιατί καινούργια ήταν όλα τότε και τους φαίνονταν θαυμαστά…..».

        10ο) Στ. 1408- 1456:  Αισιόδοξος! Η ανθρωπότητα προχωρά από το καλό στο καλλίτερο!…… «ως τη στιγμή θα βρεθεί κάτι ακόμη καλύτερο, που αμέσως κάνει το παλιό να χάνει την αξία του κι ό,τι νιώθαμε γι’ αυτό αλλάζει».

      Όμως, μάταιες επιδιώξεις τυραννούν με έγνοιες τη ζωή των ανθρώπων και τους ταλαιπωρούν με πολέμους  «…… Έτσι, το ανθρώπινο γένος μοχθεί πάντα μάταια και άσκοπα, ξοδεύει τα χρήματα του σε ανώφελες έγνοιες. Γιατί οι άνθρωποι δεν κατάλαβαν πως  η ιδιοκτησία έχει το όριο της κι’ η απόλαυση της φθάνει μέχρις ενός σημείου».   

      «…… Μα οι άγρυπνοι φύλακες ο ήλιος κι η σελήνη, που ταξιδεύοντας στον αχανή περιστρεφόμενο θόλο λούζουν με φως τον κόσμο, δίδαξαν τους ανθρώπους πως κάνουν κύκλο οι εποχές του χρόνου». Και «…..Τα πάντα υπακούουν σε νόμους και γίνονται με τάξη καθορισμένη».

       Και τελειώνοντας το βιβλίο V «…… Όλα χωρίς εξαίρεση τα δίδαξε βήμα-βήμα η εμπειρία και η άσκηση του μυαλού των ανθρώπων.  Έτσι, σιγά-σιγά, ο χρόνος αναδεικνύει το κάθε τι κι’ ακόλουθα ο λογισμός το ανυψώνει στο φως. Γιατί οι άνθρωποι βλέπανε τα πράγματα το ένα μετά το άλλο να φωτίζονται στη σκέψη τους, ώσπου να φτάσουν οι τέχνες τους στην κορυφή της τελειότητας»!

       Όπως ο Λουκρήτιος  μας διδάσκει, οι διαφορετικές και απειράριθμες συνθέσεις, δεν παραμένουν, ως ήσαν όταν δημιουργήθηκαν παλιά, ίδιες αμετάβλητες ως τα σήμερα. Από τα αρχικά σπέρματα, χρειάστηκαν φυσικές διαδικασίες αιώνων και σκληροί αγώνες για επιβίωση και ανάδειξη προκειμένου να φθάσουμε στη σημερινή κατάσταση.

       Όλα τα όντα, υφίστανται πολλές, ποικίλες και μακροχρόνιες διεργασίες, μεταβολές, διακλαδώσεις και μεταλλάξεις, μέσα από τις οποίες τα πιο δυνατά, τα πιο έξυπνα και προσαρμοστικά, επιβιώνουν και συνεχίζουν. Όλα αυτά απαιτούν το χρόνο τους…...

       Στον Επικουρισμό, όλα εξακριβώνονται με την επισταμένη, οξυδερκή οπωσδήποτε, παρατήρηση της φύσης, η οποία βεβαίως  γίνεται με τις αισθήσεις μας, τι άλλο;  «…….. Ποιο άλλο κριτήριο μπορούμε να επικαλεστούμε; Ποιόν άλλο οδηγό ασφαλέστερο από τις αισθήσεις μας έχουμε για τη γνώση και του ψευδούς και του αληθούς;» (βιβλ. Ι, 699-701).

       Επακολουθεί  λογική επεξεργασία στη σκέψη, που υπόκειται σε αυστηρούς ελέγχους, σύμφωνα με τα «κριτήρια της αλήθειας» που περιλαμβάνει ο «Επικούρειος Κανόνας».  «……. Βλέπουμε όμως κι άλλα πολλά παράξενα, που θαρρείς και ζητούν να κλονίσουν την πίστη μας στις αισθήσεις. Μάταια όμως, γιατί το μεγαλύτερο μέρος απ’ αυτά μας εξαπατά εξαιτίας των κρίσεων, που ο ίδιος ο νους μας προσθέτει στα δεδομένα, και νομίζουμε πως είδαμε πράγματα, που δεν τα είδαν οι αισθήσεις μας» (βιβλ. ΙΙΙ, 462-466). 

       Έτσι, «……… η έννοια της αλήθειας γεννήθηκε μέσα από τις αισθήσεις, και οι αισθήσεις δε γίνεται να βγουν ψεύτικες»  (βιβλ. ΙΙΙ, 478-479).  

4) Παράρτημα: Η “παρέγκλιση” στον Λουκρήτιο

       Στο “De Rerum Natura” δεν υπάρχουν ανορθολογικές - μεταφυσικές θεωρίες. Απορρίπτονται λαϊκοί και θρησκευτικοί μύθοι, αφελείς προλήψεις, θεϊκές παρεμβάσεις και θείες πρόνοιες. 

       Προκύπτει βέβαια το ερώτημα: Ποια είναι η αιτία  των  μεταβολών στη φύση και πως αυτές λαμβάνουν χώρα, αφού στη Φύση δεν διαπιστώνονται οποιασδήποτε μορφής και προέλευσης σκοπιμότητες;   Πως από τα άτομα, τα οποία από το βάρος τους κατακόρυφα, ισοταχώς και στροβιλιζόμενα πέφτουν στο απέραντο κενό, δημιουργούνται οι απειράριθμες ενώσεις τους;  Πως οι γεννήσεις, οι θάνατοι, οι πάσης φύσεως μεταβολές όλων των όντων; 

       Στα κεφαλαιώδη αυτά ερωτήματα, ο Επικουρισμός προτάσσει τη περίφημη θεωρία της «παρέκκλισης - παρέγκλισης» των ατόμων, στην οποίαν ο Λουκρήτιος αναφέρθηκε και εξήγησε σαφώς. Η «παρέκκλιση» δημιουργεί το «κτύπο», τις συγκρούσεις, δηλ. τις επαφές, συνενώσεις ή διαλύσεις των στοιχειωδών στοιχείων της ύλης και συνιστά την γενεσιουργό αιτία της κάθε είδους μετάλλαξης των όντων. Πρόκειται για μια απρόσμενη και αναιτιολόγητη εκδήλωση της ύλης, στο χαμηλότερο επίπεδο ύπαρξης της, το άτομο.          

        Με τη «παρέγκλιση» εξηγείται και η «ελεύθερη βούληση των ανθρώπων». Ο αδυσώπητος ντετερμινισμός των φυσικών φιλοσόφων, η άτεγκτη Αιτιοκρατία, η μεταφυσική «Ειμαρμένη» των Στωικών, δεν μπορούν να δώσουν ερμηνεία.

       «……Επειδή είναι προτιμότερο να ακολουθούμε το μύθο για τους θεούς, παρά να υποδουλωνόμαστε στο πεπρωμένο των φυσικών φιλοσόφων. Γιατί ο μύθος μας δίνει την ελπίδα να κάμψουμε τους θεούς τιμώντας τους, ενώ η αναγκαιότητα είναι αμείλικτη»! (Επίκουρου, επιστολή προς Μενοικέα 134).

       Ο άνθρωπος, λοιπόν, είναι ον ελεύθερο, και ως τέτοιο, φέρει και ευθύνη για τις πράξεις του. Είναι φανερό ότι διαφορετικά, καμιά  υπαιτιότητα δεν θα ήταν θεμιτό να του αποδίδεται, με ό,τι αυτό συνεπάγεται στον τομέα της Ηθικής και βέβαια, στην λειτουργία των κοινωνιών.

       Στον Λουκρήτιο η θεωρία της «παρέγκλισης» (“Clinamen, declinatio, inclinatio”) σε υλικό και πνευματικό επίπεδο, που εκδηλώνεται αναίτια (sine causa), εξηγείται αναλυτικά, υπέροχα ποιητικά, στο βιβλίο  ΙΙ (στίχοι από 216 έως 293), όπως είδαμε….. 

       «……. Όταν τα άτομα φέρονται από το ίδιο τους βάρος μες στο κενό, σε στιγμές ακαθόριστες και σε τόπους ακαθόριστους παρεκκλίνουν κάπως από την τροχιά τους, τόσο μόνο, όσο που να μπορείς να πεις ότι διαφοροποιήθηκε η κίνηση τους. Αν δεν υπήρχε αυτή η παρέκκλιση, όλα τα άτομα θα έπεφταν σα σταγόνες βροχής στα τρίσβαθα του κενού και δεν θα προέκυπτε καμιά επαφή, καμιά πρόσκρουση μεταξύ των αρχικών στοιχείων, κι έτσι η φύση δεν θα δημιουργούσε ποτέ τίποτα».

       Και σχετικά με την «ελεύθερη βούληση των ανθρώπων», ο Λουκρήτιος διατείνεται ότι τα άτομα της ύλης με την «απόκλιση» τους από την ευθεία, σπάζουν τα “fati foedera” (τα δεσμά της οικουμένης),  έτσι που πια, να μην ακολουθεί επ’ άπειρον η μία αιτία την άλλη!

       Μέχρι τα νεώτερα χρόνια, αυτή η “λεπτομέρεια” της παρέγκλισης των ατόμων είχε κατακριθεί, είτε είχε περάσει απαρατήρητη.  Ο Κικέρων στο έργο του: “De Finibus (bonorum et malorum)”, I,6, γράφει: «…. και δεν υπάρχει τίποτε πιο ντροπιαστικό για ένα φυσικό (εννοούσε τον Επίκουρο) από το να λέει ότι κάτι γίνεται “δίχως αιτία/sine causa”….».  

       Κάθε σύγχρονος άνθρωπος όμως, διακρίνει την εντυπωσιακή ομοιότητα της Επικούρειας θεωρίας της «παρέγκλισης», με τις απόψεις της σύγχρονης - κβαντικής φυσικής (ιδιαίτερα όπως αυτή ερμηνεύτηκε από την λεγόμενη Σχολή της Κοπεγχάγης)  για τις κινήσεις των ατόμων της ύλης, την τυχαιότητα, την πιθανότητα, την αβεβαιότητα (ή απροσδιοριστία) στην ταυτόχρονη μέτρηση της θέσης και της ταχύτητας ή ορμής, ενός σωματιδίου («Αρχή του Χάιζενμπεργκ») καθώς επίσης και με την  «θεωρία του Χάους».

        Υ.Γ. Χρησιμοποιήσαμε το ομότιτλο βιβλίο των εκδόσεων ΘΥΡΑΘΕΝ του Γιάννη Αβραμίδη.  Η μετάφραση των Θόδωρου Αντωνιάδη και Ρούλας Χαμέτη, η φιλολογική επιμέλεια του Βασίλη Φυντίκογλου και οι σημειώσεις – σχόλια του εκδότη Γιάννη Αβραμίδη, ήταν  εξαιρετικές!