Ο άγιος Τρύφωνας ο Λαμψακηνός

 

Ο  άγιος  Τρύφωνας  ο  Λαμψακηνός

       Τη 1^η Φλεβάρη γιορτάζει ο προστάτης άγιος των αμπελουργών και των γεωργών Τρύφωνας. Καταγόταν από τη πόλη Λάμψακο της Φρυγίας (βόρειο-κεντρική Μικρά Ασία).  Στην εικόνα του ο άγιος εμφανίζεται νέος, ωραίος, να κρατά κλαδευτήρι. Ανήμερα της γιορτής του, οι ιερείς ραντίζουν τα αμπέλια με αγιασμό διαβάζοντας ευχές. Οι αγρότες, από σεβασμό, δεν κλαδεύουν την ημέρα εκείνη, όμως από τις επόμενες ημέρες αρχίζει η κατάλληλη για τα κλαδέματα των αμπελιών εποχή, η οποία - λόγω της από το 1923 καθιερώσεως του Νέου (Γρηγοριανού) Ημερολογίου - πρέπει να υπολογιστεί μετατοπισμένη 13-14  ημέρες αργότερα και ασφαλώς σύμφωνα με το κλίμα και τη γεωγραφία του κάθε τόπου.

 

 

          Η λατρεία του Τρύφωνα ξεκίνησε απ’ την Μικρά Ασία και επεκτάθηκε στον Ορθόδοξο κόσμο. Γιορτάζεται απ’ όλους τους λαούς της Βαλκανικής. Οι Βούλγαροι, ως Trifon - Zarezan (Τρύφωνα – κλαδευτή), τον γιορτάζουν στις 14 Φεβρουαρίου (κατ’ εφαρμογήν του παλιού-Ιουλιανού ημερολογίου), με εντυπωσιακές ιερουργίες στους αμπελώνες τους.  Στη Σερβία, στην Αλβανία και στις Δαλματικές ακτές έχει επίσης σημαντική θέση στο λαϊκό εορτολόγιο.  Ακόμα και στην Ελβετία, κοντά στη Ζυρίχη, ένα χωριό-ιστορική τοποθεσία φέρει την ονομασία Saint-Triphon.  Στη Γαλλία ο ομόλογος του αγίου Τρύφωνα είναι  ο saint Vincent, ο οποίος εορτάζεται στους γαλλικούς αμπελότοπους την ίδια χρονική περίοδο (22/1). Στη Μακεδονία μας τον λένε και Αϊ-Τρίφυλλα γιατί βοηθά και το τριφύλλι να βλαστήσει.

          Ο Τρύφωνας θεωρείται προστάτης των αγρών από τα τρωκτικά, τις κάμπιες και τα άλλα ζωύφια. Κυρίως όμως βοηθά να καρπίσουν τ' αμπέλια…… Στο «Μικρό Ευχολόγιο» (Έκδοση Απ. Διακ. 1993, σελ. 327-328)  βρίσκονται η διήγηση κι ο όρκος του ίδιου του αγίου, με τον οποίο έδεσε τα θηρία που κατέστρεφαν αμπέλια, κήπους, δένδρα και αφάνιζαν τα φύλλα και τους καρπούς. Οι ευχές του αγίου διαβάζονται από τους ιερείς συνήθως μετά την τέλεση αγιασμού και με αγιασμένο νερό ραντίζονται δένδρα και φυτά (βλ. τις ευχές στο τέλος του άρθρου)…..

          Ο Τρύφων, λοιπόν, ήταν ο καθιερωμένος προστάτης των αμπελουργών στους χριστιανικούς πληθυσμούς τόσο της Μικράς Ασίας (περιοχή Φρυγίας), όπου βρίσκονταν πόλεις που φημίζονταν για την αφθονία και τη ποιότητα των κρασιών τους,……. η Κύζικος και η περιοχή της Βιθυνίας με τα κρασιά της Τρίγλειας, της Κίου, της Νίκαιας (της ο οποίας ο Τρύφων ήταν ο πολιούχος )……. όσο και της Βαλκανικής, όπως η Ραιδεστός και όλα τα παράλια της Προποντίδας, καθώς και η Αγχίαλος, η Σωζόπολη, η Μεσημβρία (οι τρεις αυτές πόλεις βρίσκονται στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας). κ.ά.

          Με την ανταλλαγή των πληθυσμών, πολυάριθμοι Έλληνες της Ανατολικής Ρωμυλίας άφησαν τις κατάφυτες από αμπέλια περιοχές τους και εγκαταστάθηκαν σε περιοχές της Μακεδονίας (Γουμένισσα, Νάουσα, Αμύνταιο κ.ά.). Στη νέα τους Ελληνική πατρίδα ξανά φύτευσαν αμπελώνες και εορτάζουν το προστάτη της αμπελουργίας άγιο Τρύφωνα, τηρώντας τα από αιώνων  πατροπαράδοτα.

          Η νεανική και χωρίς γένια μορφή του Τρύφωνα ταιριάζει πολύ με τις αρχαιοελληνικές βλαστικές παραδόσεις και με θεούς που συμβολίζουν τον ερχομό της άνοιξης και την αναγέννηση της φύσης, όπως φέρ’ ειπείν είναι ο Διόνυσος, ο Άδωνις, ο  Όσιρις των Αιγυπτίων, ο αναγεννώμενος νεαρός θεός των Μινωιτών κ. ά. μείζονες είτε ελάσσονες θεοί, με διάφορα ονόματα κατά λαό και εποχή.

Η  Λάμψακος

        Ο Τρύφωνας, όπως είπαμε, γεννήθηκε τον 3^ο μ.Χ. αι. στη πόλη Λάμψακο της Φρυγίας. H Λάμψακος (αρχικά «Πιτυούσσα») ήταν Ελληνική αποικία Φωκαέων και Μηλησίων, χτισμένη σε στρατηγική θέση στις ακτές του Ελλήσποντου, στην βόρεια Τρωάδα. Υπήρξε πόλη ισχυρή, πάνω στην διαδρομή από τα βάθη της Μικράς Ασίας  προς τη Θράκη - Μακεδονία - Ελλάδα. Το λιμάνι της ήταν πάνω στον εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Ελλάδα και όλη τη Μεσόγειο με τον Εύξεινο Πόντο. Το έμβλημά της, που απεικονίζεται σε νομίσματα, είναι ο φτερωτός ιππόκαμπος, σύμβολο των θαλασσοπόρων Λαμψακηνών και των ναυτικών δραστηριοτήτων τους. Η πόλη διέθετε και άλλες  πλουτοπαραγωγικές πηγές, αλιεία, εμπόριο, καθώς και μεταλλεία χρυσού.

          Το ανθηρό οικονομικό περιβάλλον συντέλεσε στην ανάπτυξη των τεχνών και της πολιτιστικής ζωής στη πόλη. Επιφανείς φιλόσοφοι, όπως ο Αναξαγόρας και ο Επίκουρος διέμεναν εκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα. Από την Λάμψακο κατάγονταν πολλοί σημαντικοί φιλόσοφοι, όπως ο Μητρόδωρος ο πρεσβύτερος (5ος αιώνας π.Χ.) της σχολής του Αναξαγόρα, ο Στράτων, σημαντικός Περιπατητικός φιλόσοφος - τρίτος διευθυντής της Φιλοσοφικής σχολής του Αριστοτέλη (Λύκειο Αθηνών), ο Ευαίων, μαθητής του Πλάτωνα.  

         Ο Επίκουρος,  το 307 π.Χ., ίδρυσε σχολή στην Λάμψακο, που υπήρξε φυτώριο πολλών γνωστών φιλοσόφων της σχολής του, όπως οι Ιδομενέας, Λεόντιος, Κολώτης, Πυθοκλής, καθώς και οι διαπρεπέστατοι, που υπήρξαν και καθηγεμόνες στο «Κήπο των Αθηνών»,  Πoλύαινoς (340-285 π.Χ.) και Μητρόδωρος  (ο νεότερος, 331-277 π.Χ.), τον οποίον ο Κικέρων αποκαλούσε "δεύτερο Επίκουρο".

          Εκτός από τα χρυσορυχεία, το εμπόριο, τη ναυτιλία, σημαντική πηγή εσόδων για την Λάμψακο  ήταν και η αμπελουργία. Το κρασί της ήταν παντού στον αρχαίο κόσμο αναγνωρισμένο και ο διάσημος γεωγράφος Στράβωνας την ονομάζει «ευάμπελο». Η Φρυγία ήταν περιοχή διάσημη για τους αμπελώνες της.  

Ο  Διόνυσος

          Από τη Φρυγία ήρθε στην Ελλάδα και ο Διόνυσος, ο πυριγενής, ο διμήτωρ και δισσότοκος (διπλογεννημένος). Αυτός που «δεν ήταν μήτε παιδί ούτε άντρας, αλλά αιώνιος έφηβος», ο θεός του κρασιού και της γονιμότητας, ο οποίος μύησε τους Έλληνες στην τεχνική της αμπέλου όπως τη γνώρισε στην γη των Φρυγών……. Στη Φρυγία ο θεός είχε καταλήξει μετά από μεγάλη περιπλάνηση (μέχρι την Αίγυπτο, Συρία και Ινδία διέτρεξε τρελαμένος) για να γλυτώσει από την μανία της κακιασμένης Ήρας…..  Εκεί, ο γιός του Δία και της Σεμέλης ζήτησε  βοήθεια και πήρε γιατρειά από τη….. γιαγιά του, τη Τιτανίδα Ρέα, τη κόρη του Ουρανού και της Γαίας (συζύγου του Κρόνου με τον οποίον είχε γεννήσει ένα σωρό θεούς, μεταξύ των οποίων και τον Δία, πατέρα του Διόνυσου).  Διότι η Ρέα (αυτή που ρέει) ήταν αυτή που καθόριζε τη ροή των πραγμάτων, ως βασίλισσα των γηραιότερων θεοτήτων.

            Στη Φρυγία ο Διόνυσος μαθαίνει την τέχνη της οινοποιίας και δημιουργεί τον «θίασο» του, την εύθυμη ακολουθία του με τους Σατύρους και τους Σειληνούς, πλάσματα της γης της Φρυγίας. H ακολουθία του Διονύσου περιελάμβανε και γυναίκες, τις λεγόμενες Βάκχες ή Μαινάδες….. Χόρευαν το μανιασμένο εκστατικό χορό τους και στο χέρι τους κρατούσαν τον θύρσο, ένα μακρύ ραβδί από καλάμι τυλιγμένο με φύλλα αμπέλου, που στην κορφή του είχε ένα κουκουνάρι….. Από τη Φρυγία ο Διόνυσος αποφασίζει να διαδώσει την τέχνη της οινοποιίας και στους άλλους ανθρώπους  με αντάλλαγμα την αποδοχή της λατρείας του.

          Ο Διόνυσος λατρεύονταν σ’ όλη την Ελλάδα με ξέφρενες γιορτές, θεατρικό-μουσικές παραστάσεις, παρελάσεις, ανθοστολισμούς, μεταμφιέσεις, οινοποσία κλπ., που ενίοτε έφταναν μέχρι τα όρια της έκστασης και της οργιαστικής φρενίτιδας. Γράφει ο Πλούταρχος σχετικά με τον αγαπητό θεό των Ελλήνων: «Διονύσω  Δενδρίτη  (δηλ. των δένδρων/της βλάστησης)  πάντες ως έπος ειπείν,  Έλληνες θύουσι». 

          Η τέχνη της αμπελουργίας ιστορείται στην Ελλάδα από τα πανάρχαια χρόνια. Οι Μινωίτες Κρήτες, φορείς του αρχαιότερου ευρωπαϊκού πολιτισμού, γνώριζαν την τέχνη ήδη από την τρίτη χιλιετία π.Χ. Το αρχαιότερο πατητήρι του κόσμου έχει βρεθεί στις Αρχάνες από τους αρχαιολόγους  Γιάννη και Έφη Σακελλαράκη. Βρέθηκε στο μινωικό νεκροταφείο στο Φουρνί, στο περίφημο δωμάτιο 2, πατητήρι του κτιρίου 4, όπου βρέθηκαν και όλα τα σκεύη της οινοποίησης. Το κρασί που παρασκευαζόταν προοριζόταν για νεκρικά δείπνα αλλά και για χοές.  Άλλωστε η λατρεία του Διονύσου συνδέεται με χθόνιες τελετές και λατρείες. Το όνομα της μητέρας του Διόνυσου, Σεμέλης, έδωσαν στη Χθονία θεά οι Φρύγες και οι Θράκες.

           Χρονικά, οι Διονυσιακές γιορταστικές εκδηλώσεις συμπίπτανε με την δική μας περίοδο Φεβρουαρίου - Αποκριάς. Στην αρχαία Αθήνα ο Ανθεστηριών, ο όγδοος μήνας του Αττικού ημερολόγιου (αντιστοιχούσε στο χρονικό διάστημα από Νέα Σελήνη Ιανουαρίου έως Νέα Σελήνη Φεβρουαρίου) ήταν αφιερωμένος στο θεό Διόνυσο. Τότε άνοιγαν και τα πιθάρια με το νέο κρασί, πέραν των άλλων γιορταστικών, «Διονυσιακών», εκδηλώσεων. Κύριος τόπος του εορτασμού ήταν το κοίλωμα μεταξύ της Ακρόπολης, της Πνύκας και του Αρείου Πάγου.

          Τα Ανθεστήρια, αυτή η μεγάλη ετήσια εορτή προς τιμήν του Διονύσου, διαρκούσαν τρεις ημέρες, από την 11^η  έως τη 13^η  ημέρα του μήνα Ανθεστηριώνα, (αντιστοιχούν στις πρώτες ημέρες του δικού μας μήνα Φλεβάρη)…… Τη πρώτη ημέρα γιόρταζαν τα Πιθοίγια, που σηματοδοτούνταν από το άνοιγμα των πιθαριών με το νέο κρασί, τη δεύτερη τις Χόες, με οινοποσία από κοινό κρατήρα και αγώνες ταχυποσίας, και τη τρίτη ημέρα τους Χύτρους, αφιερωμένους στους νεκρούς, με προσφορές πανσπερμίας (κόλλυβα).

          Κατά την δεύτερη ημέρα των Ανθεστηρίων, οι Αθηναίοι αναπαριστούσαν το θεό Διόνυσο να κάνει την είσοδό του στην πόλη πάνω σε τροχοφόρο πλοίο, κρατώντας στα χέρια λουλούδια, και να τη διασχίζει παρέα με τη συνοδεία του από Σατύρους που έπαιζαν αυλούς. Την ίδια ημέρα στεφάνωναν με λουλούδια τα τρίχρονα παιδιά και γινόταν η εορτή της Αιώρας και ο συμβολικός γάμος του θεού Διονύσου με την κορυφαία του βακχικού θιάσου.

          Στα χρόνια του Βυζαντίου η αμπελουργία γινόταν από μοναχούς στα μοναστηριακά κτήματα. Οι βυζαντινοί δεν αραίωναν το κρασί με νερό, όπως οι αρχαίοι Έλληνες, και το έπιναν ζεστό. Τότε, παρουσιάζονται για πρώτη φορά και ειδικά καταστήματα πώλησης οίνου, τα οινοπωλεία, καπηλειά ή ταβέρνες. Στη μεταβατική εποχή από την αρχαιότητα στο Χριστιανισμό ο Διόνυσος ετέθη υπό διωγμό. Υπήρξε μάλιστα νόμος που έλεγε ότι αν κατά τη διάρκεια του τρύγου, ή του πατήματος των σταφυλιών, αναφέρει κάποιος το όνομα του Διονύσου θα τιμωρείται, αν δε είναι κληρικός θα καθαιρείται.

          Παρά τις απαγορεύσεις όμως πολλά έθιμα άντεξαν στο χρόνο, κυρίως όταν αρχαιοελληνικές παραδόσεις ενσωματώθηκαν στην ορθόδοξη πίστη. Έτσι, στη κωμόπολη Γουμένισσα του Κιλκίς πρόσφυγες προερχόμενοι από αμπελουργικές περιοχές της Ανατολικής Ρωμυλίας, πραγματοποιούν προς τιμήν του αγίου Τρύφωνα την εντυπωσιακή τελετουργία του «κουρμπανιού», που την έφεραν από τη πατρίδα που έφυγαν……. Το «κουρμπάνι» είναι μια αιματηρή θυσία  νεαρού ταύρου. Το ζώο ευλογείται από τον ιερέα στο προαύλιο της εκκλησίας πριν τη θεία λειτουργία. Η θυσία του ζώου θεωρείται πανάρχαια κληρονομιά της λατρείας του Ταύρου στην Μαύρη Θάλασσα.

          Φανερή, λοιπόν, η συσχέτιση της ξακουστής οινοπαραγωγού χώρας Φρυγίας της Μικράς Ασίας με το Διόνυσο, τον αρχαίο θεό του κρασιού και τον Τρύφωνα, τον άγιο Χριστιανό - προστάτη των αμπελουργών.

 Το «συναξάρι» του άγιου Τρύφωνα

         Κλείνω το άρθρο με λίγες πληροφορίες από το «συναξάρι» του άγιου Τρύφωνα.  Σύμφωνα με τον «συναξαριστή» του, ο άγιος κατάγονταν από φτωχή οικογένεια και για να ζήσει έβοσκε χήνες. Όμως, μελετούσε με ζήλο την Αγία Γραφή, εκτελούσε με ευλάβεια τα θρησκευτικά του καθήκοντα και σύντομα άρχισε να γίνεται γνωστός ως θεραπευτής αρρώστων και δαιμονισμένων. Η φήμη του έφτασε μέχρι τη Ρώμη. Ο αυτοκράτορας Γορδιανός (238-244) ζήτησε από τον τότε 17ετή Τρύφωνα να του θεραπεύσει την κόρη που βασανίζονταν από ένα δαίμονα, τον ίδιο το γιό του Σατανά-άρχοντα του Κακού, με αντάλλαγμα πλούσια δώρα. Ο Τρύφων πράγματι μετέβη στη Ρώμη και με τις προσευχές του απάλλαξε από τον δαίμονα και έσωσε την πριγκίπισσα!

          Ο Τρύφων επανήλθε στη Λάμψακο και συνέχισε να θαυματουργεί, όμως το έτος 250, στο πλαίσιο των φοβερών διωγμών των Χριστιανών που διέταξε ο αυτοκράτορας Δέκιος (249-251) συνελήφθη και μεταφέρθηκε στη Νίκαια της Βιθυνίας, όπου ανακρίθηκε από το διοικητή Αχίλλειο. Του ζητήθηκε να απαρνηθεί τη πίστη του και όταν εκείνος αρνήθηκε, υποβλήθηκε σε μια σειρά από φρικτά βασανιστήρια…….. του τρύπησαν το σώμα με σπαθιά, τον έδεσαν πίσω από άλογα που τον έσυραν σε δύσβατες και βραχώδεις τοποθεσίες κ.ά. ανήκουστα…… Αρνούμενος πεισματικά να θυσιάσει σε ψεύτικους θεούς τα βασανιστήρια συνεχίστηκαν με μεγαλύτερη βαρβαρότητα……του έβαλαν σιδερένια καρφιά πάνω στα οποία τον έσυραν γυμνό και του προκάλεσαν εγκαύματα με αναμμένες λαμπάδες!..... Του έδιναν ευκαιρίες ν’ αποκηρύξει την πίστη του, όμως εις μάτην!.....  Ώσπου στο τέλος  τον αποκεφάλισαν.

         Τεμάχια από τα λείψανα του αγίου φυλάσσονται σε πολλά μοναστήρια της Ελλάδας:……. Η Κάρα του Αγίου βρίσκεται στη Μονή Ξενοφώντος Αγίου Όρους. Μέρη της Κάρας του Αγίου βρίσκονται στη Μητρόπολη Άρτης και τις Μονές Μεγ. Σπηλαίου Καλαβρύτων και Ζωοδόχου Πηγής Άνδρου. Η δεξιά (πλήν της παλάμης) του Αγίου βρίσκεται στη Μονή Κωνσταμονίτου Αγίου Όρους. Μέρος της δεξιάς του Αγίου βρίσκεται στη Μονή Βατοπεδίου Αγίου Όρους. Η δεξιά παλάμη του Αγίου βρίσκεται στη Μονή Προυσού Εὐρυτανίας. Τεμάχια της δεξιάς και 9 άλλα τεμάχια του Αγίου βρίσκονται στη Μονή Παντοκράτορος Αγίου Όρους. Ένας βραχίονας του Αγίου βρίσκεται στη Μονή Φρασινέϊ Ρουμανίας. Μέρος χειρός του Αγίου βρίσκεται στη Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας. Μία πτέρνα του Αγίου βρίσκεται στη Μονή Διονυσίου Αγίου Όρους. Μέρος του αριστερού ποδός του Αγίου βρίσκεται στη Μονή Παντελεήμονος Αγίου Όρους. Αποτμήματα του Ιερού Λειψάνου του Αγίου βρίσκονται στις Μονές Κορνοφωλιάς Έβρου, Γουμένισσας Κιλκίς, Οσίου Διονυσίου Λιτοχώρου, Θεοτοκιού Άρτης, Κορώνας Καρδίτσας, Κοιμ. Θεοτόκου Λιγοβιτσίου Αιτωλοακαρνανίας, Αμπελακιώτισσας Ναυπακτίας, Σαγματά Βοιωτίας, Πεντέλης Αττικής, Νταού Πεντέλης, Οσίου Θεοδοσίου Άργους, Χρυσοπηγής Δίβρης Ηλείας, Βουλκάνου Μεσσηνίας, καθώς και Κουτλουμουσίου, Καρακάλου και Δοχειαρίου Αγίου Όρους.

         Πολλά είναι τα απολυτίκια του αγίου. Ένα «μεγαλυνάριον» του είναι το πιο κάτω…. Μεγαλυνάριον είναι ένας  σύντομος ύμνος, που συχνά αρχίζει με τη φράση «μεγάλυνον, ψυχή μου κλπ......» :

          «Φύλαττε ἐκ βλάβης τε καὶ φθορᾶς, ἡμῶν τὰς ἀμπέλους, καὶ τοὺς κήπους καὶ τὰ φυτά, ὡς μεγίστην χάριν, λαβὼν παρὰ Κυρίου, καὶ δίωκε θηρία Τρύφων τὰ φθείροντα»……

          …… Είναι δε τα ονόματα των «θηρίων που προκαλούν τη βλάβη και τη φθορά («τα φθείροντα») στα αμπέλια, στους κήπους και στα φυτά μας, τα εξής: «κάμπη, σκώληξ, σκωληκοκάμπη, σκάνθαρος βρούχος, ακρίς, επίμαλος, καλιγάρις, μακρόπους, μύρμηγξ, φθείρ, ρυγίτης, ψυλλίτης».