Ο ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ

 

Ο  ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ  ΠΑΛΑΜΑΣ

 

           Ο Γρηγόριος Παλαμάς (Κωνσταντινούπολη 1296 – Θεσσαλονίκη 1359) ήταν εξέχων θεολόγος και εκκλησιαστική προσωπικότητα της ύστερης Βυζαντινής περιόδου. Αγιορείτης μοναχός, κατόπιν αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, της οποίας είναι πολιούχος. Άγιος της Ορθόδοξης εκκλησίας γιορτάζει την Β΄ Κυριακή των Νηστειών (της Μεγάλης Σαρακοστής) καθώς και στη σταθερή ημερομηνία 14/11. Η καθιέρωση διπλού εορτασμού του αγίου, μαρτυρεί τη σπουδαιότητα που του αποδίδει η Ορθόδοξη εκκλησία.  Ο Γρηγόριος Παλαμάς ονομάσθηκε “φωστήρας” και μαζί με τον Αλεξανδρινό Μεγάλο Αθανάσιο (298 –  373)  που χαρακτηρίζεται “στύλος”, αποτελούν τα  στηρίγματα της Ορθοδοξίας. Το έργο και την διδασκαλία του Παλαμά η Ορθοδοξία  θεωρεί σαν μια «δεύτερη νίκη» της……

           ……«Πρώτη νίκη» της Ορθοδοξίας είναι η «αναστύλωση των εικόνων», που παραδοσιακά γιορτάζεται την Α΄ Κυριακή των Νηστειών - Κυριακή της Ορθοδοξίας. Στη Αθήνα τη Κυριακή της Ορθοδοξίας τελείται πανηγυρική δοξολογία στην Μητρόπολη, με μεγαλοπρέπεια, στρατιωτικά αγήματα και συμμετοχή του ανωτάτου άρχοντος, βασιλέως ή  προέδρου Δημοκρατίας, ο οποίος επιβάλλεται να απαγγέλλει και το “Σύμβολο της Πίστεως”…..

            ……..Η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος, η οποία συνήλθε στη Νίκαια της Βιθυνίας το 787, με πρωτοβουλία της αυτοκράτειρας Ειρήνης, κατεδίκασε την “αίρεση της εικονομαχίας”…… αυτή τη φοβερή θεολογική και πολιτική διαμάχη του 8^ου και 9^ου αιώνα, που λίγο έλειψε να διαλύσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία…… Οι εκεί συναχθέντες ιεράρχες διεκήρυξαν ότι, αφού ο Υιός του Θεού έλαβε σάρκα και οστά, μπορούμε να τον εικονίζουμε και να τον  προσκυνούμε. Συναφώς μπορούμε να εικονίζουμε και προσκυνούμε τη Θεοτόκο και όλους τους Αγίους. Προσκυνώντας τις άγιες εικόνες, είπαν, δεν προσκυνούμε τα ξύλα, αλλά τις μορφές που εικονίζονται πάνω σε αυτά. Έτσι, δεν είμαστε ειδωλολάτρες, αφού η τιμή που απονέμουμε στις “άγιες εικόνες”, πηγαίνει στα πρόσωπα που εικονίζουν και όχι στα υλικά πού χρησιμοποιήθηκαν για να κατασκευαστούν…….. 

           Ο Γρηγόριος Παλαμάς από την παιδική του ηλικία έλαβε εξαιρετική μόρφωση. Ο πατέρας του ήταν συγκλητικός και μέλος της αυτοκρατορικής αυλής. Φοίτησε στο Πανδιδακτήριο της Κωνσταντινούπολης τα μαθήματα του trivium (γραμματική, λογική και  ρητορική-διαλεκτική) και του Quadrivium (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική και αστρονομία), προπαρασκευαστικά για τη σπουδή της φιλοσοφίας και θεολογίας. Δάσκαλο είχε τον Θεόδωρο Μετοχίτη. Διακρίθηκε ιδιαίτερα σε όλα τα μαθήματα. Σε ηλικία μόλις δεκαεπτά ετών του ανατέθηκε να συντάξει και να εκφωνήσει πραγματεία περί του Αριστοτέλη ενώπιον του δασκάλου του Θεόδωρου Μετοχίτη και του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β'.

           Ο αυτοκράτορας τον προόριζε για υψηλά κρατικά αξιώματα, όμως η κλίση του τον οδήγησε στον μοναστικό βίο, ήδη από την ηλικία των 20 χρόνων του. Eντούτοις, η ζωή και η δράση του Γρ. Παλαμά υπήρξε πολυκύμαντη. Μεγάλο ήταν και το συγγραφικό του έργο, οι διδασκαλίες του καθώς και η επίδραση - απήχηση και πολεμική που αυτά προκάλεσαν στην εποχή του και πέραν αυτής.  Διότι οι μεγάλης εκτάσεως και βάθους θεολογικές θεωρίες του, γνωστές ως «Ησυχασμός» ή «Παλαμισμός», προκάλεσαν διχασμούς, πολιτικο-κοινωνικές αναστατώσεις και έριδες, σε διάρκεια πολλών δεκαετιών του 14ου αιώνα, εντός και εκτός της παρηκμασμένης τότε Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

            Κατά τον Γρηγόριο Παλαμά και τον «Ησυχασμό» ο Θεός είναι πρόσωπο ζων και ενεργούν εντός της ιστορίας των ανθρώπων. Επισημαίνεται όμως ότι ενώ ο Θεός είναι άγνωστος στην ουσία Του, μπορεί να γίνει γνωστός στις ενέργειές Του. Έτσι, αν ο άνθρωπος, έχει καθαρή καρδιά, καταβάλει ένα πνευματικό αγώνα και συγκεντρωθεί στην άσκηση της νοεράς προσευχής (Η σιωπή και η ησυχία αποτέλεσαν τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κινήματος) ….. «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ Θεού, ελέησόν με»  (“προσευχή της καρδιάς”)….. μπορεί να φτάσει στη “θέωση”, που σημαίνει….. να ενωθεί με το Θεό, δηλ. να φωτισθεί και να δει το «Άκτιστο φως». Το «Άκτιστο φως»  ταυτίζεται με το λαμπρό φως, εκείνο που έλουσε τον Ιησού στο Όρος Θαβώρ κατά τη “Μεταμόρφωση” Του!

           Ο «Ησυχασμός» υπήρξε αμφιλεγόμενος από πολλούς, ακόμα και μέσα στους κόλπους της Ανατολικής Εκκλησίας, ενώ ρητά απορρίφθηκε από τους Δυτικούς. Οι αντιρρήσεις τους είχαν ρίζες στις διαφορές, αντινομίες και ασάφειες των σχετικών θεωριών των Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Την εποχή εκείνη, 14ος αιώνας, η διαμάχη διεξάγονταν μεταξύ των επιγόνων («πνευματικών τέκνων»), των δύο πιο πάνω θεωριών, δηλαδή, μεταξύ της βασισμένης στο θεολογικό στοχασμό - Βυζαντινο-νεοπλατωνικού χαρακτήρα - διδασκαλίας του Γρηγορίου Παλαμά και του «σχολαστικισμού» των Λατίνων - ο οποίος είχε ως βάση την Αριστοτελική διαλεκτική -  όπως  από τον Θωμά Ακινάτη διατυπώθηκε τον 13ο αιώνα.

           Αντίπαλοι του «Ησυχαστικού κινήματος», που περιφρονητικά αποκαλούσαν τους ησυχαστές «ομφαλοσκόπους», ορθώθηκαν  Βαρλαάμ ο Καλαβρός (αυτός υπήρξε ο κυριότερος θεολόγος με τον οποίον ήλθε σε σύγκρουση ο Γρηγόριος Παλαμάς), Γρηγόριος Ακίνδυνος  και Νικηφόρος Γρηγοράς.  Κατ’ αυτούς ο Θεός είναι απρόσωπη υπερβατική ουσία και συνιστά αντικείμενο που ερευνά ο ανθρώπινος νους δια της θεολογίας. Ως προς την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος ο Βαρλαάμ ισχυρίζετο ότι ήταν αδύνατο να προσδιοριστεί από ποιον εκπορεύεται, σε αντίθεση με τον Παλαμά, που θεωρούσε αποδεδειγμένο ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται από τον Πατέρα και όχι “και από τον Υιό” (filioque)……

  …. Βαθιά διαιρεμένη παραμένει στους αιώνες η Χριστιανοσύνη για τα πρόσωπα της  (ομοούσιου και αδιαιρέτου) Αγίας Τριάδας, ως προς την αναμεταξύ τους σχέση, καθώς και στο πως μπορεί ο άνθρωπος να φτάσει στη “θέωση” και να δει το «Άκτιστο φως».…….. Κατά την ταπεινή μου άποψη (και ήμαρτον), στον μόνο θνητό που “αποκαλύφθηκαν” ποτέ αυτά τα «μυστήρια» είναι ο…… Φλωρεντιανός ποιητής Dante Allighieri (1265 – 1321)……   

Ο Δάντης σε πορτραίτο του Σάντρο Μποττιτσέλλι.

         …… Στον τελευταίο του σταθμό της 7ήμερης περιοδείας του (το ταξίδι του ξεκίνησε την Μ. Παρασκευή του 1300, 8 Απρίλη)  στη Κόλαση (Inferno), το Καθαρτήρι (Purgatorio) και το (Paradiso), αφού ανέβει σαν αστραπή από ουρανό σε ουρανό, ο ποιητής θα βρεθεί στη κορυφή, στο «Πρώτο Κινητό», όπου συγκλίνουν τα σύμπαντα, ο Θεός  («….η  αγάπη, που τον ήλιο γυρνάει και τ’ άλλα τ’ άστρα /l'amor che move il sole e l'altre stelle»). Εκεί βυθίζεται στην ενατένηση του μυστηρίου της Αγίας Τριάδας. Σε μια αστραπή, φωτίζεται το μυαλό του και νιώθει με ποιόν τρόπο έσμιξε η θεία με την ανθρώπινη φύση («….. μορφή πως σμίγει ανθρώπου με κύκλο θείο και πως τοπώνει εντός του»)...... Και στη στιγμή αυτή τελεύει τ' όραμα («….. Εδώ το μέγα τ' όραμα με ρίχνει»)….

Δάντη: «Θεία Κωμωδία» (Dante: La Divina Commedia, αρχικός τίτλος Commedia). 

Μετάφραση Νίκος Καζαντζάκης.     

           Ο Γρηγόριος Παλαμάς κατηγορούσε τους αντιθέτους του ότι, στην πραγματικότητα, τον θεό της “αποκαλύψεως” υποβίβαζαν στη θέση θεού της φιλοσοφίας και έγραψε μια σειρά έργων για την υπεράσπιση του «Ησυχασμού», τον οποίον υπερασπίστηκε σε έξι επισκοπικές συνόδους στην Κωνσταντινούπολη.

           Αυτοκράτορας κατά την περίοδο της κορύφωσης των «Ησυχαστικών» καβγάδων ήταν ο Ιωάννης ΣΤ' Καντακουζηνός (1347–1354) και συμπίπτει με την περίοδο κορύφωσης της φοβερής επιδημίας πανούκλας στην Ευρώπη (έτη 1348-1353). Τελικά στη σύνοδο του 1351 ο Παλαμάς θριάμβευσε και ο οικουμενικός πατριάρχης κέλευσε να καταστραφούν όλα τα γραπτά του Βαρλαάμ.…

               …… Ένα μικρό εδάφιο από τη κατήχηση του λόγιου Γρηγορίου Παλαμά θεωρώ σημαντικό, κομβικό, στη διδασκαλία του αγίου. Ίσως καίριο στη κατανόηση της διαφοράς της Ανατολικής - Ορθόδοξης πίστης από αυτής των Δυτικών-Λατίνων. Το εδάφιο αυτό έχει ως εξής:  «……Ου γαρ εκ της ουσίας ο Ων, αλλ’ εκ του Όντος η Ουσία. Αυτός γαρ, ο Ων, όλον εν εαυτώ συνείληφε το είναι......» (“ΠΑΛΑΜΙΚΑ”, Καθηγητού Πανεπιστημίου Γ. Μαντζαρίδου, σελ. 23).  Είναι το σημείο όπου ο Παλαμάς  προτάσσει το «Ον» έναντι της «(θείας) Ουσίας», στη θεωρία του «Περί διακρίσεως ουσίας και ενεργείας εις τον Θεόν».

               Η θεολογική διαφορά απόψεων πάνω στο σημείο αυτό, δηλ. στο “οντολογικό” (όχι στο “οντικό”!) ζήτημα είναι θεμελιώδης. Η όλη αντιδικία συμπυκνώνεται στο αν το «Ον» έχει προτεραιότητα έναντι της «Ουσίας», όπως ο Γρηγόριος Παλαμάς διατείνεται και η Ορθοδοξία αποδέχεται, ή ισχύει το αντίστροφο, όπως ισχυρίζονταν οι αντίπαλοι του και οι Δυτικοί θεολόγοι.

           Αποτελεί σοβαρή δογματική διαφορά μεταξύ Ορθοδοξίας και Καθολικισμού (και Προτεσταντισμού). Έπειτα προκύπτει και το ερώτημα αν αυτή η διαφορά γεφυρώνεται σ’ ένα διάλογο ενότητας των εκκλησιών……. Ωστόσο με το Ισλάμ, στο «οντολογικό», διαπιστώνεται προσέγγιση!

             Η όλη αυτή φιλονικία, ατέρμονη και εξαντλητική στο παρελθόν,….. ανούσια, που σήμερα κανέναν δεν απασχολεί….. αναφέρεται γιατί τότε που υπήρχε βάθυνε τις διαφορές και την αντιπαλότητα Ανατολής – Δύσης, αποδυναμώνοντας τη παραπαίουσα αυτοκρατορία. Συνέβαλλε, έτσι, να επέλθουν μη αναστρέψιμα κοσμοϊστορικά γεγονότα, που οι κακές τους συνέπειες, σε σημαντικό βαθμό, φτάνουν μέχρι τις ‘μέρες μας.

 

Υ. Γ. 

- Απολυτίκιο:  «Ὀρθοδοξίας ὁ φωστήρ, Ἐκκλησίας τὸ στήριγμα καὶ διδάσκαλε, τῶν Μοναστῶν ἡ καλλονή, τῶν θεολόγων ὑπέρμαχος ἀπροσμάχητος, Γρηγόριε θαυματουργέ, Θεσσαλονίκης τὸ καύχημα, κῆρυξ τῆς χάριτος, ἱκέτευε διὰ παντός, σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν».

- Απόφθεγμα: «Μόνο ένας ταπεινός ασχολείται με τον εαυτό του. Ο υπερήφανος ασχολείται με τους άλλους».