Αυτοεκπληρούμενη προφητεία

 

Αυτοεκπληρούμενη προφητεία

       Θα αναφερθούμε σε μια σύγχρονη κοινωνιολογική θεωρία, παίρνοντας, ως παράδειγμα εφαρμογής της, τις πρόσφατες πληροφορίες, ειδήσεις, ανακοινώσεις και σχολιασμούς που αφορούν δύο πολύ σοβαρά προβλήματα, εγχώρια και διεθνή, κυρίως όμως στην προοπτική εξελίξεως τους στο άμεσο μέλλον, και αυτά είναι:

-  Η κακή πορεία της οικονομίας, η ακρίβεια και η άνοδος των τιμών στα είδη διατροφής, στην ενέργεια κλπ.

- Η κακή διεθνής κατάσταση, λόγω μακρόχρονων πόλεμων, αδιέξοδων διπλωματικών  διαλόγων, εμπρηστικών ρητορειών,  απειλών  χρήσης βίας κλπ. 

       Τα πιο πάνω, ασφαλώς, συνιστούν, χρόνια και δυσεπίλυτα προβλήματα, που όμως είναι οξυμένα τελευταίως, γι’ αυτό κι’ εντατικά συζητούνται σε αλλεπάλληλες συνδιασκέψεις κυβερνητικών παραγόντων, αλλά και μεταξύ των απλών ανθρώπων και των οικογενειών τους.

        Κοινή διαπίστωση είναι ότι η προοπτική εξέλιξης των πιο πάνω κρίσιμων προβλημάτων  στο (άμεσο) μέλλον…. όπως αυτή η εξέλιξη προδιαγράφεται από έναν εσμό δημοσιογράφων και ειδημόνων αναλυτών, σε όλα τα ΜΜΕ Ανατολής και Δύσης…. είναι ζοφερή!  Απειλείται, καθώς όλοι  λένε σε διάφορους τόνους, μεγάλη κρίση στον  επισιτισμό και την ενέργεια, γενίκευση των συρράξεων, πραγματοποίηση των απειλών για πόλεμο, κ.ά.  

        Αυτός, ο κατακλυσμικός ορυμαγδός ανησυχητικών ειδήσεων….. εν πολλοίς αληθινών, σε κάποιο βαθμό όμως «φτιαχτών» ή υπερβολικών ή και ολότελα ψευδών….. σίγουρα συνιστά ένα μεγάλο κερδοσκοπικό παιχνίδι βαθύπλουτων ομίλων, ή εξυπηρετεί τεράστια  γεωπολιτικά συμφέροντα φιλοπόλεμων κρατών.

        Οι συνεπαγόμενες των γεγονότων δυσοίωνες προβλέψεις για την εξέλιξη τους, για τις οποίες δυσοίωνες προβλέψεις έχουμε όλοι λίγο-πολύ πεισθεί, σε συνάρτηση με την μεγάλη πιθανότητα ακόμα και τα πιο δυσμενή σενάρια για την παγκόσμια οικονομία και ειρήνη να πραγματοποιηθούν, συνιστούν ένα κοινωνιολογικό φαινόμενο, που ονομάζεται  «αυτοεκπληρούμενη προφητεία».

        Όπως διαβάζουμε στη Βικιπαίδεια, “Αυτοεκπληρούμενη προφητεία” είναι μια πρόβλεψη που άμεσα ή έμμεσα προκαλεί η ίδια την πραγμάτωσή της, λόγω θετικής ανάδρασης μεταξύ πεποίθησης και συμπεριφοράς.

        Μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι το ψυχολογικό φαινόμενο κάποιου να προβλέπει ή να περιμένει κάτι, και στη συνέχεια οι συμπεριφορές του να ευθυγραμμίζονται ώστε να εκπληρώσουν την πεποίθηση του αυτή. Ως εκ τούτου, αυτή του η πρόβλεψη ή προσδοκία γίνεται πραγματικότητα, απλώς και μόνο επειδή το άτομο πιστεύει ή προσδοκά ότι θα γίνει έτσι.

        Αυτό υποδηλώνει ότι οι πεποιθήσεις των ανθρώπων επηρεάζουν τις πράξεις τους.

        Παραδείγματα τέτοιων “προφητειών” μπορούμε να βρούμε στην αρχαία και νέα ελληνική και ξένη λογοτεχνία, στην μυθολογία και στην ιστορία, και βέβαια στη σημερινή κοινωνία, στη πολιτική, στη καθημερινότητα.

        Ο όρος "αυτοεκπληρούμενη προφητεία" αποδίδεται στον κοινωνιολόγο Ρόμπερτ Μέρτον (Robert  K.  Merton) που πρώτος την επινόησε και μελέτησε συστηματικά τη δομή και τις συνέπειές της. Στο ομώνυμο άρθρο του, “The Self - Fulfilling Prophecy”, γραμμένο το 1948, ο Μέρτον την ορίζει ως εξής:

Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι, αρχικά, ένας εσφαλμένος ορισμός μιας κατάστασης, που προκαλεί μια νέα συμπεριφορά, η οποία οδηγεί στο να γίνει πραγματικότητα η αρχικά εσφαλμένη αυτή σύλληψη της κατάστασης.

Αυτή η απατηλή ισχύς της αυτοεκπληρούμενης προφητείας διαιωνίζει την κυριαρχία του λάθους. Γιατί έτσι ο “προφήτης” παραθέτει την πραγματική πορεία των γεγονότων, ως απόδειξη για το ότι αυτός είχε εξαρχής δίκιο.

       Με άλλα λόγια, μια θετική ή αρνητική προφητεία, ισχυρή πεποίθηση ή αυταπάτη —που θεωρείται αληθινή ενώ είναι ουσιαστικά εσφαλμένη— μπορεί να επηρεάσει τα τεκταινόμενα σε τέτοιο βαθμό ώστε οι αντιδράσεις των ανθρώπων να εκπληρώσουν την μέχρι τότε λανθασμένη προφητεία. Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι συμπληρωματική της αυτοδιαψευδόμενης προφητείας.

        Νωρίτερα από τον R. K. Merton, οι Αμερικανοί κοινωνιολόγοι W. I. Thomas και D. S. Thomas (με το θεώρημα Thomas, 1928), μαζί με έργα των φιλοσόφων Karl Popper και Alan Gerwith, είχαν συμβάλλει, ανεξάρτητα, στην ανάπτυξη μιας τέτοιας ιδέας…..

       Α) Το θεώρημα Thomas (γνωστό και ως Thomas dictum ), είναι μια θεωρία της κοινωνιολογίας που διατυπώθηκε το 1928 από τους William Isaac Thomas και Dorothy Swaine Thomas (Σύζυγοι, παντρεύτηκαν το 1935), που μας λέει ότι:

       “Όσες καταστάσεις οι άνθρωποι ορίζουν ως πραγματικές, είναι πραγματικές στις συνέπειές τους”.  

        Με άλλα λόγια, η ερμηνεία μιας κατάστασης προκαλεί την ανάλογη δράση. Αυτή η ερμηνεία δεν είναι αντικειμενική. Οι πράξεις επηρεάζονται από τις υποκειμενικές περί των καταστάσεων αντιλήψεις. Το αν υπάρχει, ακόμη και μια αντικειμενικά σωστή ερμηνεία, αυτό δεν είναι σημαντικό για τους σκοπούς της καθοδήγησης της συμπεριφοράς των ατόμων. "Αν οι άνθρωποι βλέπουν κάποιον – κάτι ως σπουδαίο, τότε είναι”!

        Το θεώρημα Thomas δεν είναι θεώρημα με τη μαθηματική έννοια. Είναι μέσα από αυτές τις ψυχο-κοινωνιολογικές ερμηνείες που ο Thomas εισήγαγε και ανέπτυξε την επιδραστική έννοια του ορισμού της “κατάστασης”.  Σύμφωνα με τον ορισμό της κατάστασης, πριν λάβουν μια απόφαση και πριν ενεργήσουν οι άνθρωποι "γενικά, εξετάζουν και σκέφτονται τα περιστατικά".

         Τα άτομα δεν αντιδρούν στην πραγματικότητα ή στα γεγονότα, αλλά στην αντίληψη ή στον “προσωπικό ορισμό” αυτών των καταστάσεων και γεγονότων. Επομένως, τα “πραγματικά γεγονότα” των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων δεν είναι άλλο, παρά οι “υποκειμενικές ερμηνείες” που δίνουν τα άτομα σε μια αντικειμενική πραγματικότητα…..

        Β) Ο φιλόσοφος Καρλ Πόππερ (Karl Popper) αποκάλεσε την “Αυτοεκπληρούμενη προφητεία” "Σύνδρομο του Οιδίποδα", και λέει το εξής: 

                «Μία από τις ιδέες που είχα συζητήσει  στο (βιβλίο μου) “The Poverty of Historicism” ήταν η επίδραση μιας πρόβλεψης, πάνω στο γεγονός που προβλέπει. Την είχα αποκαλέσει "Σύνδρομο του Οιδίποδα", γιατί το μαντείο έπαιξε έναν πολύ σημαντικό ρόλο στη ροή των γεγονότων που οδήγησαν στην εκπλήρωση του χρησμού. ...

                 Για ένα διάστημα θεωρούσα ότι η ύπαρξη του συνδρόμου του Οιδίποδα ήταν αυτό που διέκρινε τις κοινωνικές από τις φυσικές επιστήμες. Όμως επίσης στη βιολογία, —ακόμα και στη μοριακή βιολογία— οι προσδοκίες συχνά παίζουν ρόλο στην πραγμάτωση αυτού που προσδοκάται».

        Ο Ρ. Μέρτον εφάρμοσε αυτή την έννοια της “Αυτοεκπληρούμενη προφητείας” σε μια φανταστική υπόθεση που ονομάζεται “Η Τελευταία Εθνική Τράπεζα”. Στο βιβλίο του “Social Theory and Social Structure” , χρησιμοποιεί το παράδειγμα ενός τραπεζικού πανικού (bank run) για να δείξει σε ποιο μεγάλο βαθμό οι αυτοεκπληρούμενες σκέψεις μπορούν να προκαλέσουν ανεπιθύμητες καταστάσεις. 

        …… Φήμες διαδόθηκαν σε όλη την πόλη για την τράπεζα Millingville και ο R. Merton αναφέρει πώς πολλοί άνθρωποι πίστεψαν ψευδώς ότι η τράπεζα επρόκειτο να κηρύξει πτώχευση. Εξαιτίας αυτού του φόβου, πολλοί άνθρωποι αποφασίζουν να πάνε στην τράπεζα και να ζητήσουν όλα τα μετρητά τους αμέσως. Ο ιδιοκτήτης της τράπεζας, Cartwright Millingville, ήταν κάποτε περήφανος που η τράπεζα του ήταν ζωντανή και υγιής, χάρη στην εμπιστοσύνη που ενέπνεε σε όλους και της είχε δώσει σταθερότητα. Αλλά καθώς η εβδομάδα κύλισε πάνω σε αυτό που ονομαζόταν “Μαύρη Τετάρτη”, τα πράγματα πήραν στροφή όταν οι καταθέτες έχασαν την πίστη τους στην εγκυρότητα της τράπεζας…… 

         Τέτοιες ενέργειες προκαλούν όντως την πτώχευση τράπεζας, επειδή οι τράπεζες σπάνια έχουν ποσό μετρητών στη διάθεσή τους τόσο ικανό, ώστε να φθάνει να ικανοποιήσουν μεγάλο αριθμό πελατών, που ζητούν όλα τα μετρητά που έχουν καταθέσει ταυτόχρονα. 

        Οι άνθρωποι με χρήματα στην τράπεζα (οι καταθέτες) ήταν αυτοί που καθόρισαν την αντίληψη (ή την αλήθεια) για την ικανότητα της τράπεζας να κρατά με ασφάλεια τα χρήματά τους χωρίς κίνδυνο. 

        Η απώλεια της (τραπεζικής) πίστης των καταθετών οδήγησε τελικά την τράπεζα σε καταστροφή.  Η (τραπεζική) πίστη δεν ήταν αρχήθεν αληθινή υπόθεση, έως ότου την έκαναν οι καταθέτες.  Όταν όμως πολλοί συγχρόνως, αφού απώλεσαν την εμπιστοσύνη τους, έσπευσαν να αποσύρουν τις καταθέσεις τους και να ασφαλίσουν τα χρήματά τους στα χέρια τους, αυτό αναπόφευκτα οδήγησε την τράπεζα στην τελική αποτυχία.

         Και ο Ρ. Μέρτον ολοκληρώνει το παράδειγμα του με την εξής ανάλυση:

      Η παραβολή αυτή μας λέει ότι ο τρόπος που ορίζεται μια κατάσταση δημοσίως (οι “προφητείες” ή οι προβλέψεις) γίνεται αναπόσπαστο μέρος της ίδιας της κατάστασης, επηρεάζοντας έτσι τις επερχόμενες εξελίξεις.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Στην πιο πάνω, καθοριστική για την θεωρία του, διαπίστωση του Ρ. Μέρτον παρατηρείται απόλυτη αντιστοιχία να υπάρχει με την σύγχρονη Φυσική επιστήμη, όπου το αποτέλεσμα της παρατήρησης επηρεάζεται – αλλοιώνεται  από αυτήν ταύτην την παρατήρηση. Και στην θεωρία της κβαντομηχανικής και σ’ αυτήν της αυτοεκπληρούμενης προφητείας τα γεγονότα και οι παρατηρητές τους είναι διεμπλεκόμενοι!

       Αυτό είναι κάτι που προσιδιάζει στον άνθρωπο. Δεν το συναντάμε στον φυσικό κόσμο, που δεν τον ακουμπά το ανθρώπινο χέρι. Π.χ. οι προβλέψεις της επιστροφής του Κομήτη Χάλεϊ δεν επηρεάζουν την τροχιά του. Αλλά η φημολογούμενη αδυναμία πληρωμών της τράπεζας του Μίλλινγκβιλ επηρέασε το τελικό αποτέλεσμα. Η προφητεία της κατάρρευσης οδήγησε στην αυτοεκπλήρωσή της.

        Στα οικονομικά μοντέλα προσδοκιών του πληθωρισμού, οι προσδοκίες των ανθρώπων για τον πληθωρισμό στο μέλλον, τους οδηγούν να ξοδεύουν περισσότερα σήμερα και να ζητούν υψηλότερα ονομαστικά επιτόκια στις καταθέσεις τους, εφόσον αναμένουν άνοδο των τιμών.

        Αυτή η ζήτηση για υψηλότερα ονομαστικά επιτόκια και αυξημένη κατανάλωση την παρούσα στιγμή, προκαλεί με τη σειρά της πληθωριστική πίεση και μπορεί να δημιουργήσει πληθωρισμό ακόμα και αν οι προβλέψεις περί αναμενόμενου πληθωρισμού είναι αβάσιμες.

         Ο Ρ. Μέρτον συμπέρανε ότι ο μόνος τρόπος για να σπάσει ο κύκλος της αυτοεκπληρούμενης προφητείας είναι ο επαναπροσδιορισμός των προτάσεων πάνω στις οποίες βασίζονται οι αρχικές εσφαλμένες υποθέσεις.