Ἕρμαρχος ο Μυτιληναίος

 

  Ἕρμαρχος  Ἀγεμόρτου  Μυτιληναῖος

«Έρμαρχος παρελθόν, παρόν και μέλλον»

Φωτογραφία χάλκινης προτομής του Έρμαρχου στην Βίλα των Παπύρων.

     «Άνοιξε ένα φυσικό πέρασμα προς τη κοινότητά μας και θ’ απομακρυνθείς από τις ομιλίες των ρητόρων, για ν’ ακούσεις μερικές από τις απόψεις που υποστηρίζουμε. Μετά απ’ αυτό, ελπίζω ειλικρινά, πολύ σύντομα, θα χτυπήσεις τις πόρτες της φιλοσοφίας».

Απόσπασμα επιστολής του Επίκουρου προς τον νεαρό  Έρμαρχο

     Ο Έρμαρχος (325–250/240 π.Χ.) ήταν Επικούρειος φιλόσοφος, μαθητής και πρώτος  διάδοχος του Επίκουρου (341-270 π.Χ.) ως επικεφαλής (“ηγεμών”) της Σχολής, που ίδρυσε στην Αθήνα ο Επίκουρος (τον “Κήπο”) το 306 π.Χ.  Σχολάρχης του “Κήπου”, λοιπόν, υπήρξε από το 270 μέχρι που πέθανε (το 250 ή 240 π.Χ.). 

    Ο Έρμαρχος καταγόταν από τη Μυτιλήνη, ήταν γιος του Αγέμορτου, ενός πάμφτωχου άνδρα. Νεότατος (γύρω στο 310 π.Χ.) γνώρισε τον Επίκουρο, όταν ο τελευταίος, μετά την στρατιωτική και πολιτική του θητεία στην Αθήνα….. που συνέπεσε με αυτήν του Μένανδρου, του μετέπειτα εξέχοντος θ. συγγραφέα, και ιδρυτού της “Νέας Αττικής κωμωδίας”….. είχε για κάποιο διάστημα έρθει στη Μυτιλήνη, όπως και στη Λάμψακο, όπου ίδρυσε (βραχύβιες) φιλοσοφικές σχολές.

    Ο Έρμαρχος εκείνη την εποχή σπούδαζε και ενασχολείτο με τη ρητορική τέχνη, όμως ο Επίκουρος τον τράβηξε προς την φιλοσοφία του και έκτοτε έγινε αχώριστος μαθητής του (“γέρασε μαζί του”), μάλιστα - όπως και πιο πάνω γράψαμε - υπήρξε και ο διάδοχός του στη Σχολή.

     Πιο κάτω, απόσπασμα επιστολής, που οι σύγχρονοι σχολιαστές έχουν αποδώσει στον Επίκουρο, όπου ο Επίκουρος προτρέπει τον  Έρμαρχο να τον ακολουθήσει……      

       «Άνοιξε ένα φυσικό πέρασμα προς τη κοινότητά μας και θ’ απομακρυνθείς από τις ομιλίες των ρητόρων, για ν’ ακούσεις μερικές από τις απόψεις που υποστηρίζουμε. Μετά απ’ αυτό, ελπίζουμε ειλικρινά, πολύ σύντομα, θα χτυπήσεις τις πόρτες της φιλοσοφίας».

                         Marcello Gigante, “Scetticismo e Epicureismo” (“Σκεπτικισμός και Επικουρισμός”), Νάπολη 1981, σελ. 185

    Ο Έρμαρχος ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του Επίκουρου. Έτσι, όταν ο Επίκουρος επανήλθε στην Αθήνα και  ίδρυσε την Σχολή του “Κήπου” (307/306 π.Χ.), ο Έρμαρχος τον ακολούθησε κι’ έμεινε μαζί του για πάντα. Μάλιστα μαζί με τον Μητρόδωρο (331-277) και τον Πολύαινο (340 – 285/278), που είχαν κι’ αυτοί έρθει από την Λάμψακο, απετέλεσαν την υπό τον Επίκουρο ηγετική ομάδα του “Κήπου”, και ονομάζονταν “καθηγεμόνες”.

        Οι πιο πάνω τρεις “καθηγεμόνες”, φίλοι και μαθητές του Επίκουρου, καθ’ όλες τις από την αρχαιότητα πληροφορίες, υπήρξαν λαμπροί και πολυγραφότατοι Επικούρειοι φιλόσοφοι, καθ’ ένας ξεχωριστά. Μόνο το υπέρλαμπρο άστρο του Δασκάλου τους τους επισκίαζε.

     Οι Μητρόδωρος και Πολύαινος πέθαναν πριν τον Επίκουρο, έτσι, αναντίρρητα, ο Επίκουρος έχρισε τον Έρμαρχο διάδοχό του στη Σχολή, ακόμα περισσότερο γενικό κληρονόμο του, όπως πιο κάτω στη «Διαθήκη» του θα δούμε (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ).

     Χαρακτηριστικά, στην «Διαθήκη του Επίκουρου» (Διογένης Λαέρτιος Χ, 20) ο Επίκουρος εντέλλεται:

 «…… Να κάμουν και τον Έρμαρχο κύριο των προσόδων, να γίνεται το κάθε τι με την συγκατάθεση αυτού που γέρασε μαζί μου στην φιλοσοφία και που τον καθέστησα ηγεμόνα των συμφιλοσοφούντων…..».

    «Ποιείσθωσαν δὲ μεθ' αὑτῶν καὶ Ἕρμαρχον κύριον τῶν προσόδων, ἵνα μετὰ τοῦ συγκαταγεγηρακότος ἡμῖν ἐν φιλοσοφίᾳ καὶ καταλελειμμένου ἡγεμόνος τῶν συμφιλοσοφούντων ἡμῖν ἕκαστα γίνηται».

     Ο Μητρόδωρος εθεωρείτο από πολλούς (όπως και από τον Κικέρωνα) ισάξιος του Επίκουρου.

    Για τον Πολύαινο, παράλληλα και ικανό μαθηματικό και συγγραφέα του μαθηματικού βιβλίου με τον τίτλο “Απορίαι”, χαμένου (όπως και το σύνολο των Επικούρειων συγγραφών) έχουμε ασχοληθεί μεγάλως στο πόνημά μας «Μαθηματικά και Επικούρειες προσεγγίσεις». Διότι, στο βιβλίο αυτό του Πολύαινου, για πρώτη φορά διατυπώνεται κριτική της γεωμετρίας του Ευκλείδη, όπως αυτή αποδίδονταν στο βιβλίο του (“Τα Στοιχεία”) που είχε πρωτο-κυκλοφορήσει κατ’ εκείνη την εποχή.

     Ιδιαίτερα, η κριτική του Πολύαινου αφορούσε κάποια από τα “αιτήματα”, δηλ. τις αναπόδεικτες προτάσεις που εδέχετο η Ευκλείδεια γεωμετρία, κυρίως το περίφημο  “πέμπτο αίτημα” του Ευκλείδη, το οποίο κατέστη το πλέον ονομαστό στους αιώνες.

      Όμως, αυτές οι αμφισβητήσεις της κλασσικής Γεωμετρίας (αι “Απορίαι” του Πολύαινου), από τις σύγχρονες θεωρίες της «Απόλυτης Γεωμετρίας»….. θα ακολουθήσει η «Θεωρία της μη πληρότητας» του Gödel, η «Υπόθεση του συνεχούς» του Cantor….. αποδείχθηκαν καλά προσαρμοσμένες στη φυσική πραγματικότητα, εξηγούν σωστά τα φαινόμενα της και μας διαμόρφωσαν την σύγχρονη μαθηματικό-φυσική επιστήμη του 20ου αι.……   

     Ο Έρμαρχος Ἀγεμόρτου Μυτιληναῖος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εδραίωση της Επικούρειας φιλοσοφίας μετά τον θάνατο του ιδρυτή του “Κήπου”.  Όντας άξιος (ἱκανὸς ἀνήρ), επίσης αξιόλογος πολεμιστής, απέκτησε μεγάλη φήμη.

     Ο Πλούταρχος αναφέρει κάπου και το όνομα της αγαπημένης του γυναίκας, μία από τις πολυάριθμες εταίρες που φοιτούσαν στον Κήπο (και έδιναν σε πολλούς αφορμές και για “κακογλωσσιές”), την Δημηλάτα.                                             [Χ. Θεοδωρίδη “Επίκουρος”, σ. 279]

      Έγραψε εκτενώς. Τα έργα του χαρακτηρίζονται από τον Διογένη τον Λαέρτιο ως «κάλλιστα» και είναι «τάδε»: Επιστολικά περί Ἐμπεδoκλέους (22 βιβλία), Περὶ τῶν μαθημάτων, Πρὸς Πλάτωνα, Πρὸς Ἀριστoτέλην.

 …… καὶ ὁ διαδεξάμενος αὐτὸν Ἕρμαρχος Ἀγεμόρτου Μυτιληναῖος, ἀνὴρ πατρὸς μὲν πένητος, τὰς δ' ἀρχὰς προσέχων ῥητορικοῖς. Φέρεται καὶ τούτου βιβλία κάλλιστα τάδε·  Ἐπιστολικὰ περὶ Ἐμπεδοκλέους εἴκοσι καὶ δύο, Περὶ τῶν μαθημάτων, Πρὸς Πλάτωνα, Πρὸς Ἀριστοτέλην. Ἐτελεύτα δὲ παραλύσει, γενόμενος ἱκανὸς ἀνήρ……

 [Διογένης Λαέρτιος X, 24-25]

       Από τα γραπτά του Έρμαρχου δεν διασώθηκε κανένα. Τα κείμενά του μας είναι γνωστά αποσπασματικά, κυρίως μέσω του Διογένη Λαέρτιου, του Πορφύριου και του Κικέρωνα. Από μία έκφραση του Κικέρωνα, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι τα έργα του στρέφονταν κατά της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του Εμπεδοκλέους. Ένα απόσπασμα από το Πρὸς Ἐμπεδoκλέα, που σώζεται από τον Πορφύριο, συζητά την ανάγκη για νόμους στην κοινωνία. Οι απόψεις του για τη φύση των θεών αναφέρονται από τον Φιλόδημο…….

     “Ο Φιλόδημος, είναι φανατικός ορθόδοξος. Τον αποθεωτικό σεβασμό των Επικουρείων στους αρχηγούς της Σχολής τον φέρνει στην τελευταία συνέπεια. Ό,τι είπαν εκείνοι είναι σωστό και υποχρεωτικό για τους νεότερους. Λέγει:

    «Αν ο Επίκουρος, ο Μητρόδωρος, ακόμα και ο Έρμαρχος, την ρητορική την παραδέχονται για τέχνη, όσοι γράφουν τα αντίθετα δεν απέχουν πολύ από το έγκλημα της πατροκτονίας»

[Ρητορική σ.12, έκδ. Sudhaus]

      «Κυριότατη υποχρέωσή μας είναι να πειθαρχήσουμε, στον Επίκουρο, που τον διαλέξαμε οδηγό της ζωής μας».                                           [Περί παρρησίας απ. 45,8 κκ., έκδ. Olivieri]”      

                                                                                                         [Χ. Θεοδωρίδη “Επίκουρος”, σ. 161]

       Ας διαβάσουμε περιγραφή -με σύγχρονο τρόπο- απόψεως του Έρμαρχου σχετικά με τους Θεούς, η οποία συνάδει (ασφαλώς) με τις ιδέες του Επίκουρου, όπως μας την περιγράφει η Francesca Longo Auricchio, η οποία επιμελήθηκε τη πρώτη έκδοση των αποσπασμάτων: “Η Σχολή του Επίκουρου”:

      «Σύμφωνα με τον Έρμαρχο, πρέπει να σκεφτόμαστε τους θεούς ως όντα που εμπνέουν και εκπνέουν. Χωρίς αυτό το χαρακτηριστικό, σίγουρα δεν θα μπορούσαμε πλέον να σκεφτόμαστε αυτά τα ζωντανά όντα όπως τα γνωρίσαμε μέσα από τις προσδοκίες μας, όπως ακριβώς δεν θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ψάρια που δεν χρειάζονται νερό, ούτε πουλιά που δεν χρειάζονται φτερά για να κινηθούν στον αέρα [...]. Και πρέπει να πούμε ότι χρησιμοποιούν τόσο τη φωνή όσο και τη συνομιλία μεταξύ τους. Γιατί δεν θα τα θεωρούσαμε πιο ευτυχισμένα και άφθαρτα» - λέει - «αν δεν είχαν φωνή ή δεν συνομιλούσαν μεταξύ τους, αλλά ήταν σαν άλαλοι άνθρωποι.

     Στην πραγματικότητα, αφού εμείς, που δεν είμαστε ακρωτηριασμένοι σε κανένα μέρος, χρησιμοποιούμε τις φωνές μας, είναι επίσης εξαιρετικά ανόητο να πούμε ότι οι θεοί είναι είτε ακρωτηριασμένοι είτε δεν μας μοιάζουν από αυτή την άποψη, αφού ούτε εμείς ούτε αυτοί με κανέναν τρόπο διατυπώνουμε διαφορετικά τις εκφράσεις μας, και, από την άλλη πλευρά, επειδή η συνομιλία με το είδος μας είναι πηγή απερίγραπτης ευχαρίστησης για τους καλούς ανθρώπους.

      Και, μα τον Δία, πρέπει να σκεφτούμε ότι η γλώσσα τους είναι η ελληνική ή μια γλώσσα που δεν απέχει πολύ από αυτήν. Η ελληνική... όλοι οι σοφοί... είναι λέγεται ότι χρησιμοποιούν λέξεις που δεν διαφέρουν πολύ στην άρθρωσή τους. Και γνωρίζουμε ότι μόνο όσοι χρησιμοποιούν την ελληνική γλώσσα είναι σοφοί». 

             Francesca Longo Auricchio, Hermarchus. Αποσπάσματα, “Η Σχολή του Επίκουρου”, τόμ. VI, Νάπολη 1988

     H F. Longo Auricchio, σκιαγραφεί επίσης, όπως πιο κάτω, την πνευματική μορφή του Ερμάρχου:

     «Η εξειδίκευση του Έρμαρχου δεν είναι γενικά παραδεκτή. Ενώ υπάρχει ομόφωνη αναγνώριση των εξαιρετικά υψηλών πνευματικών και ανθρώπινων ιδιοτήτων του Μητρόδωρου, έχει διαδοθεί η πεποίθηση ότι ο Έρμαρχος, στη φιλοσοφική του εκπαίδευση, δεν έφτασε στο επίπεδο του Επίκουρου ή του Μητρόδωρου και, εν ολίγοις, είναι σχεδόν δευτερεύουσα προσωπικότητα.

     Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή η πεποίθηση βασίζεται σε μια μαρτυρία του Σενέκα, η σημασία της οποίας, κατά τη γνώμη μου, έχει υπερεκτιμηθεί. Σύμφωνα με τον Σενέκα, ο Επίκουρος εφάρμοσε, ας πούμε, μια ταξινόμηση των χαρακτήρων των μαθητών που τείνουν προς την αλήθεια.

     Ο Μητρόδωρος και ο Έρμαρχος χρειάζονται και οι δύο καθοδήγηση στο μονοπάτι προς τη σοφία, αλλά ο Έρμαρχος χρειάζεται περισσότερη υποστήριξη. Ωστόσο, και οι δύο επιτυγχάνουν τον στόχο τους, και ο Επίκουρος, ο οποίος χαίρεται με τον Μητρόδωρο, παραδέχεται ότι ο θαυμασμός του πηγαίνει σε μεγαλύτερο βαθμό στον Έρμαρχο, επειδή ήταν περισσότερο αφοσιωμένος στην πρακτική της φιλοσοφίας. Μου φαίνεται ότι αυτό είναι το νόημα της μαρτυρίας του Σενέκα και ότι από αυτήν προκύπτει μια κρίση του Ερμάρχου που κάθε άλλο παρά υποτιμητική είναι».

                                                                                                                                  F. L. Auricchio, “Hermarchus”

          Τον Έρμαρχο διαδέχτηκε ο επίσης μαθητής του Επίκουρου Πολύστρατος (Σχολάρχης ως τον θάνατό του 219/218 π.Χ.). Αποσπάσματα δύο έργων του έχουν βρεθεί στο Ερκολάνο: Το ένα με θέμα την Παράλογη Περιφρόνηση και το άλλο με θέμα την Φιλοσοφία.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Η διαθήκη του Επίκουρου Διογένη Λαέρτιου: «Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων και των εκάστη αιρέσει αρεσκόντων εν επιτόμω συναγωγή», τόμος 10^ος (Χ), 17-21.

17.     Κατά τα επόμενα παραχωρώ τα πάντα που μου ανήκουν στον Αμυνόμαχο του Φιλοκράτους από το Δήμο Βατή και στον Τιμοκράτη Δημητρίου από το Δήμο Ποταμό, σύμφωνα με την αναγεγραμμένη στο μητρώο παροχή στον καθέναν, με την προϋπόθεση ότι θα παρέχουν τον Κήπο και όλα αυτά που αναφέρονται σ 'αυτόν, στην φροντίδα του Έρμαρχου του Αγεμόρτου του Μυτιληναίου και σε όσους συμφιλοσοφούν με αυτόν, και σε όποιους ο Έρμαρχος αφήσει διαδόχους της φιλοσοφίας, έτσι ώστε να μπορούν να ζουν σύμφωνα με τη φιλοσοφία και για πάντα σε όλους εκείνους που τηρούν τις διδασκαλίες μου, ώστε να μαζί με τον Αμυνόμαχο και τον Τιμοκράτη κατά το δυνατό, να αφήσουν στους κληρονόμους την διδασκαλία στον Κήπο με τρόπο ασφαλέστατο, και όπως εκείνοι διατήρησαν τον Κήπο και αυτοί με τη σειρά τους να τον παραδώσουν σε όσους φιλοσοφούν σύμφωνα με εμάς. Όσο για το σπίτι στη Μελίτη να το παραχωρήσουν ο Αμυνόμαχος και ο Τιμοκράτης για να κατοικήσει ο Έρμαρχος όσο αυτός ζει, με όλους που φιλοσοφούν μαζί του.

18.     Από τας προσόδους που αφήνω στον Αμυνόμαχο και τον Τιμοκράτη, να διανέμετε κατά το δυνατό μαζί με τον Έρμαρχο, έχοντας σκοπό να κάμετε τα εναγίσματα (τις προσφορές) στην μνήμη του πατέρα μου και της μητέρας μου και των αδερφών μου και στη δική μου, στα γενέθλιά μου την δεκάτη του μηνός Γαμηλιώνα, όπως και στην συγκέντρωση των συμφιλοσοφούντων στις είκοσι κάθε μηνός, αφιερωμένη στη δική μου και του Μητρόδωρου μνήμη. Να συντελείτε και των αδερφών μου τη μνήμη τον μήνα Ποσειδαιώνα. Και επίσης να συντελείτε τη μνήμη του Πολύαινου τον μήνα Μεταγιετνιώνα όπως κι έκανα κι εγώ.

19.     Ο Αμυνόμαχος και ο Τιμοκράτης να έχουν την επιμέλεια του γιου του Μητρόδωρου, του Επίκουρου, και του γιου του Πολύαινου, όσο αυτοί φιλοσοφούν και ζουν με τον Έρμαρχο, όπως το ίδιο και με την επιμέλεια της θυγατέρας του Μητρόδωρου και όταν έλθει σε κατάλληλη ηλικία να την δώσουν σε όποιον επιλέξει από τους φιλοσοφούντες, εάν εκείνη είναι υπάκουη και πειθαρχημένη στον Έρμαρχο. Ο Αμυνόμαχος και ο Τιμοκράτης να δώσουν από τα υπάρχοντα πρόσοδά μου όσα χρειάζονται για τη συντήρησή τους σε συνεργασία με τον Έρμαρχο.

20.     Μαζί με αυτούς να κάμουν και τον Έρμαρχο κύριο των προσόδων, να γίνεται το κάθε τι με την συγκατάθεση αυτού που γέρασε μαζί μου στην φιλοσοφία και που τον καθέστησα ηγεμόνα των συμφιλοσοφούντων. Την δε προίκα στο κορίτσι, όταν έλθει στην κατάλληλη ηλικία, να επιμερίσουν ο Αμυνόμαχος και ο Τιμοκράτης αφού αφαιρέσουν από τα υπάρχοντα με την σύμφωνη γνώμη του Έρμαρχου. Να επιμεληθούν δε και τον Νικάνωρα, όπως έκανα κι εγώ σε όσους από τους φιλοσοφούντες έδωσαν την βοήθειά τους όταν την χρειαστήκαμε, έτσι ώστε όσοι γέρασαν μαζί μας με την φιλοσοφία, να μην στερηθούν κανένα από τα αναγκαία σύμφωνα με την δική μας δύναμη.

21.     Να δώσουν όλα τα υπάρχοντα βιβλία μου στον Έρμαρχο. Εάν κάτι από τα ανθρώπινα συμβεί στον Έρμαρχο πριν τα παιδιά του Μητρόδωρου ενηλικιωθούν, ο Αμυνόμαχος και ο Τιμοκράτης να τους δώσουν από τα προσοδά μου, όλα όσα είναι απαραίτητα για την τακτοποίησή των αναγκών του καθενός ώστε να μην τους λείψει τίποτε κατά το δυνατόν, όσο δείχνουν καλή διαγωγή. Αφήνω ελεύθερους τους παίδες Μυν, Νικίαν, Λύκωνα, αφήνω ελεύθερη και την Φαίδριον.

                                                                                    Διογένης Λαέρτιος, βιβλ. Χ (www.epicuros.gr)

ΕΠΙΛΟΓΟΣ: Επίκουρος και παρρησία!

     «Με αυτοπεποίθηση θα νουθετήσουμε άλλους, και τώρα και όταν θα έχουν αναδειχτεί οι άμεσοι επίγονοι των καθηγητών. Αλλά το ενωτικό και πιο σημαντικό είναι ότι θα πειθαρχούμε στον Επίκουρο, σύμφωνα με τον οποίον επιλέξαμε να ζούμε, καθώς και στην παρρησία».

                                                          Φιλόδημος “Περί παρρησίας”, απ. 45.  [Χρ. Γιαπιτζάκης: σελ. 91]