Γάδαρα

Γάδαρα

 

«Το νησί της Τύρου με ανέθρεψε,

πατρίδα δε με γέννησε η Αθήνα της Ασσυρίας, τα Γάδαρα.

Από τον Ευκρατέα βλάστησα.

Με τη βοήθεια των Μουσών, εγώ ο Μελέαγρος,

πρώτα στου Μενίππου την τέχνη συμπορεύτηκα.

 Κ’ αν είμαι Σύρος, ποιο το παράξενο;

Μία -ξένε- πατρίδα στον κόσμο κατοικούμε,

τους θνητούς όλους γέννησε το Χάος.

 Γέροντας δε, εχάραξα αυτά σε πινακίδα πριν ταφώ,

γιατί το γήρας είναι γείτονας κοντινός στον Άδη.

Αλλά εσύ τον λαλίστατο και γέροντα προσχαιρέτα,

 για να φτάσεις και εσύ στα γερατιά λαλίστατος».

 

«Νάσος εμά θρέπτειρα Τύρος,

 πάτρα δε με τεκνοί Ατθίς εν Ασσυρίοις ναιομένα Γαδάροις

Ευκράτεω δ' έβλαστον

ο συν Μούσαις Μελέαγρος

 πρώτα Μενιππείαις συντροχάσας Χάρισιν.

εί δέ Σύρος, τί τό θαύμα; μίαν, ξένε, πατρίδα κόσμον ναίομεν,

 εν θνατούς πάντας έτικτε Χάος

πουλυετής δ' εχάραξα τάδ' εν δέλτοισι προ τύμβου,

 γήρως γαρ γείτων εγγύθεν Αΐδεω

αλλά συ τον λάλιον και πρεσβύτην προσειπών χαίρειν,

εις γήρας καύτός ίκοιο λάλον».

“ΜΕΛΕΑΓΡΟΥ Επιτύμβιο επίγραμμα. Παλατινή Ανθολογία, βιβλίο 7ο, επίγραμμα 417 (AP VII 417)”

 

 

Η αρχαία ελληνική πόλη Γάδαρα της Συρίας.

 

     Η αρχαία πόλη Γάδαρα βρίσκεται στην Παλαιστίνη, μεταξύ του ποταμού Ιορδάνη και της Αραβικής ερήμου. Θεωρείται ότι ταυτίζεται με τη περιοχή Urnm Queis της σημερινής Ιορδανίας, όπου σώζονται πολλά αρχαιολογικά ερείπια, κατάλοιπα αρχαίων κτισμάτων (Κυριαρχούν κιονοστοιχίες δημοσίων κτιρίων, υδραγωγεία, τμήματα ελληνορωμαϊκού θεάτρου, κ.ά.).

     Η πόλη -βάσει μαρτυριών και ανασκαφών- ιδρύθηκε από τον Μ. Αλέξανδρο, την εποχή που κατέλαβε την Συρία (333/2 π.Χ.), σημαίνοντας το τέλος της Περσικής κυριαρχίας στη χώρα αυτή. Τα Γάδαρα αρχικά ήταν οικισμός του Μακεδονικού στρατού, που με την πάροδο του χρόνου μεταβλήθηκε σε πόλη.

     Κατά τον Εβραίο ιστορικό Ιώσηπο (Titus Flavius Iosephus, 37-100 μ.Χ.), τα Γάδαρα ήταν «πόλις ελληνίς», και «μητρόπολις κρατερά της Περαίας». Ο ίδιος ιστορικός γράφει ότι η πόλη καταστράφηκε κατά τους απελευθερωτικούς πολέμους των Ιουδαίων εναντίον της καταπιεστικής πολιτικής ορισμένων ηγεμόνων εκ των επιγόνων του Μακεδόνα στρατηλάτη, που προσπάθησαν τον βίαιο εξελληνισμό των Εβραίων (Αναφέρεται στο περίφημο “κίνημα των Μακκαβαίων”).    (Φλ. Ιώσηπου: «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία»)

     Μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου και τη μοιρασιά του απέραντου κράτους του μεταξύ των Διαδόχων του, η πόλη Γάδαρα, όπως κι όλη η Παλαιστίνη, περιήλθε στην εξουσία των Πτολεμαίων της Αιγύπτου.

     Κατά την διάρκεια του 4ου Συριακού πολέμου (219-217 π.Χ.), ο (Σελευκίδης) βασιλιάς της Συρίας Αντίοχος Γ', ο Μέγας, κατά την εκστρατεία του κατά του Πτολεμαίου Δ΄ στην Κοίλη Συρία, διήλθε από την Δεκάπολη. Στήνοντας τις πολιορκητικές του μηχανές έξω από τα Γάδαρα, οι τρομοκρατημένοι Γαδαρηνοί του παρέδωσαν αμαχητί την πόλη τους (218 π.Χ.).

       Όμως σύντομα, μετά την ήττα των Σελευκιδικών στην μάχη της Ραφίας το 217 π.Χ., τα Γάδαρα -όπως και οι άλλες πόλεις της Κοίλης Συρίας- ανακατελήφθησαν από τα Πτολεμαϊκά στρατεύματα.

 

     Κοίλη Συρία ονομαζόταν περιοχή της νότιας Συρίας, όπου η κοιλάδα της Συρίας μεταξύ των ορέων Λιβάνου και Αντιλιβάνου. Στα Ελληνιστικά χρόνια, αποτέλεσε “μήλον της έριδος” ανάμεσα στη δυναστεία των Σελευκιδών και τη δυναστεία των Πτολεμαίων.

     Ως Δεκάπολις (10 πόλεις) αναφέρεται μια γεωγραφική περιοχή της Παλαιστίνης, επί το πλείστον ανατολικά του ποταμού Ιορδάνη, όπου κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή υπήρχε ένας αριθμός ελληνιστικών πόλεων. Στην περιοχή της Δεκάπολης ανήκει γεωγραφικά και η λίμνη της Γαλιλαίας (ή Τιβεριάδας).

     Δεν συμφωνούν όλες οι πηγές στο ποιες είναι αυτές οι πόλεις, πάντως οι περισσότεροι αναφέρονται στις εξής:  Γέρασα, Σκυθόπολη,  Αντιόχεια (του Ίππου), Γάδαρα, Φιλαδέλφεια (το σημερινό Αμμάν, πρωτεύουσα της Ιορδανίας), Πέλλα, Δίον (προς τιμήν των αντ. πόλεων στη Μακεδονία),  Καναβάτη, Ραφάνα, Δαμασκός (η πρωτεύουσα της σημερινής Συρίας)…… Άλλη Δεκάπολις, υπήρχε στην Ισαυρία της νότιας Μικράς Ασίας.

 

      Μετά από 20 χρόνια, η πόλη επέστρεψε στην Συριακή κυριαρχία, λόγω της νίκης του Αντιόχου Γ' του Μέγα επί του Σκόπα του Αιτωλού (στρατηγού του Πτολεμαίου Ε΄), στη διάρκεια του 5ου Συριακού πολέμου στην τοποθεσία Πάνειον, επί των πηγών του Ιορδάνη (198 π.Χ.).

     Η περιπέτεια της πόλης Γάδαρα θα συνεχισθεί….. Το 83/2 π.Χ., 120 χρόνια μετά από την μάχη του Πανείου, ο Ιουδαίος (Ασμοναίος) βασιλιάς Αλέξανδρος Ιανναίος απέσπασε τα Γάδαρα από τους Σελευκίδες και τα κατέστρεψε.

     Η Ασμοναϊκή δυναστεία κυριάρχησε στην πολιτική ζωή της Παλαιστίνης λίγο μετά τα μέσα του 2ου π.Χ. αιώνα και για την επόμενη εκατονταετία. Οι Ασμοναίοι κυβέρνησαν αρχικά ως αρχιερείς και κατόπιν ως βασιλείς τη χώρα τους προσπαθώντας να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους ανάμεσα σε μεγάλα βασίλεια και ισχυρά κράτη.

 

     Το 64/3 π.Χ. καταφθάνουν οι Ρωμαίοι. Ο στρατηγός Πομπήιος κατέλαβε την πόλη και την ανοικοδόμησε για  χάρη του φίλου του Δημητρίου του Γαδαρηνού, που ήταν απελεύθερος και είχε αποκτήσει δύναμη στη Ρώμη.

     Το 30 π.Χ. ο Οκταβιανός Αύγουστος προσέφερε την πόλη - ως τότε αυτόνομη, μάλιστα έκοβε και δικό της νόμισμα - στον βασιλιά της Ιουδαίας Ηρώδη. Τότε οι Γαδαρηνοί έστειλαν πρεσβεία στη Λέσβο και διαμαρτυρήθηκαν στον εκπρόσωπο του αυτοκράτορα, τον Αγρίππα, το 29 π.Χ., γεγονός το οποίο επανέλαβαν εμπρός στον αυτοκράτορα, το 28 π.Χ., όταν επισκέφτηκε τη Συρία.

      Μετά τον θάνατο του Ηρώδη, το 4 π.Χ., τα Γάδαρα ενώθηκαν με τη Ρωμαϊκή επαρχία της Συρίας, ενώ κατά τον Ρωμαιοιουδαϊκό πόλεμο, το 66 μ.Χ., η περιοχή γύρω από τα Γάδαρα ερημώθηκε, όταν ο Βεσπασιανός εισέβαλε στην πόλη και τοποθέτησε φρουρά.

     

     Στα χρόνια του Χριστού……

    Η πρώτη περιοδεία του Ιησού εκτός Γαλιλαίας έγινε στη Δεκάπολη, εἰς τὴν χώραν τῶν Γερασηνῶν, ἥτις ἐστὶν ἀντιπέρα τῆς Γαλιλαίας, όπου και συντελείται το θαύμα της θεραπείας ενός “δαιμονισμένου” με την μεταφορά ……. ολόκληρης λεγεώνας δαιμόνων από τον ασθενή σε μια μεγάλη αγέλη γουρουνιών (περίπου 2.000 χοίροι), που στη συνέχεια κρημνίστηκε στην Τιβεριάδα λίμνη!                                                                                               (Ματθαίος: 8:28-34, Μάρκος: 5:1-20, Λουκάς: 8:26-39)

     ……Οι χοίροι στην Γαλιλαία θα αφορούσαν τους Έλληνες, ή και άλλους λαούς, της περιοχής (Δεκάπολη). Για τους Εβραίους το χοιρινό είναι τροφή απαγορευμένη……«καὶ τὸν ὗν, ὅτι διχηλεῖ ὁπλὴν τοῦτο, καὶ ὀνυχίζει ὄνυχας ὁπλῆς, καὶ τοῦτο οὐκ ἀνάγει μηρυκισμόν, ἀκάθαρτον τοῦτο ὑμῖν»·                                                                                                                          (Λευιτικόν: 11,7)         

 

     Τον 2ο μ.Χ. αι. κατασκευάζεται υδραγωγείο που παρείχε πόσιμο νερό σε απόσταση 170 χιλιομέτρων. Μάλιστα, το μεγαλύτερο τμήμα της σήραγγας του υδραγωγείου είναι, για 94 χιλιόμετρα, κάτω από το έδαφος και αυτή είναι η μακρύτερη γνωστή σήραγγα της αρχαιότητος. Την εποχή εκείνη γνωστές ήταν και οι θέρμες της πόλεως, στις οποίες προσέρχονταν επιφανείς Ρωμαίοι.

     Στους πρωτοχριστιανικούς χρόνους τα Γάδαρα θα συνεχίσουν να υπάρχουν σαν μια σημαντική πόλη της Δεκάπολης.  Στους διωγμούς επί Διοκλητιανού (303 ως 312)  μαρτύρησαν εκεί οι άγιοι Ζαχαρίας και Αλφειός, όμως η πόλη εκχριστιανίζεται και το 325 ο επίσκοπος της Σαβίνος συμμετέχει στην (Α΄οικουμενική) Σύνοδο της Νίκαιας.

     Μετά τη μάχη της Πέλλας της Δεκαπόλεως (635 μ.Χ.) και την αποφασιστική μάχη του ποταμού Γιαρμούκ (636 μ.Χ.), οι Άραβες κατενίκησαν τους Βυζαντινούς και εξασφάλισαν τον έλεγχο της νοτίου Συρίας.

    Στη μάχη του ποταμού Γιαρμούκ, παραπόταμου του Ιορδάνη (Αύγουστος του 636), οι Βυζαντινοί παρατάξανε πέντε στρατιές από 20.000 άντρες η κάθε μία. Φράγκοι, Σλάβοι, Αρμένιοι, Έλληνες, Άραβες εκχριστιανισμένοι, Ρωμαίοι και Γεωργιανοί, ο καθένας με τους δικούς του αρχηγούς, πρίγκιπες και βασιλείς. Ανώτατος διοικητής του στρατού διορίστηκε ο Αρμένιος βασιλιάς, Βαχάν. Οι μουσουλμάνοι είχαν συγκεντρώσει περί τους 40.000 στρατιώτες.

     Η μάχη του ποταμού Γιαρμούκ (636 μ.Χ.) ήταν η πιο σφοδρή στρατιωτική σύγκρουση ανάμεσα στα Βυζαντινά στρατεύματα του αυτοκράτορα Ηράκλειου και τα αραβικά στρατεύματα του χαλίφη Ουμάρ ιμπν αλ-Χαττάμπ. Είναι η σπουδαιότερη του 7ου αι., μία από τις πιο αποφασιστικές μάχες στην Ιστορία.

     Η μάχη διήρκεσε έξι ημέρες - Σταυρός εναντίον Ημισελήνου - και περιφανής ήταν η νίκη των Αράβων, πρώτος μεγάλος θρίαμβος του Ισλαμισμού εναντίον του Χριστιανισμού, μεταξύ του. Το αποτέλεσμα της μάχης του ποταμού Γιαρμούκ έκρινε την τύχη της Παλαιστίνης και ολόκληρης της Συρίας δια παντός……

 

      Οι Γαδαρηνοί διατήρησαν την χριστιανική τους πίστη και την περιουσία τους, έναντι υψηλού φόρου που πλήρωναν στους κατακτητές Άραβες. Ένα αιώνα περίπου αργότερα, κατά τον σεισμό που σημειώθηκε το 749 στο όρος Ερμών, τα Γάδαρα οδηγήθηκαν σε βαθμιαία παρακμή, ώστε στην εποχή των Σταυροφοριών να αναφέρονται ως ένα απλό χωριό…..

 

     Μεγάλα ονόματα του Ελληνικού πνεύματος είχαν ιδιαίτερη πατρίδα τους τα Γάδαρα, όπως οι φιλόσοφοι Μένιππος, Μελέαγρος, Φιλόδημος, Οινόμαος και ο ρήτορας Θεόδωρος, στους οποίους ιδιαίτερα θ’ αναφερθούμε ευθύς πιο κάτω.

     Τέλος, μια μικρή μνεία για τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Ιάμβλιχο (250 - 325), με καταγωγή από την Χαλκίδα, πόλη ελληνιστική και σημαντική στη κοιλάδα του Λιβάνου (Κοίλη Συρία)…… Ο Ιάμβλιχος συνήθιζε να πηγαίνει το καλοκαίρι με τους μαθητές του στα Γάδαρα, φημισμένη για τα θερμά λουτρά της πόλη…… Ο Ιάμβλιχος ήταν Σύρος, έπαιξε δε καθοριστικό ρόλο στην κατεύθυνση που ακολούθησε η νεοπλατωνική φιλοσοφία. Ήταν επίσης ο βιογράφος του Πυθαγόρα και μυστικιστής, φιλόσοφος και μαθηματικός.

 

1)      Ο κυνικός φιλόσοφος Μένιππος

 

ΧΑΡΩΝ:          Ἀπόδος, ὦ κατάρατε, τὰ πορθμεῖα.

ΜΕΝΙΠΠΟΣ:  Βόα, εἰ τοῦτό σοι, ὦ Χάρων, ἥδιον.

ΧΑΡΩΝ:          Ἀπόδος, φημί, ἀνθ᾽ ὧν σε διεπορθμεύσαμεν.

ΜΕΝΙΠΠΟΣ:  Οὐκ ἂν λάβοις παρὰ τοῦ μὴ ἔχοντος.

ΧΑΡΩΝ:         Ἔστι δέ τις ὀβολὸν μὴ ἔχων;

ΜΕΝΙΠΠΟΣ:  Εἰ μὲν καὶ ἄλλος τις οὐκ οἶδα, ἐγὼ δ᾽ οὐκ ἔχω.

ΧΑΡΩΝ:          Καὶ μὴν ἄγξω σε νὴ τὸν Πλούτωνα, ὦ μιαρέ, ἢν μὴ ἀποδῷς.

ΜΕΝΙΠΠΟΣ:  Κἀγὼ τῷ ξύλῳ σου πατάξας διαλύσω τὸ κρανίον.

        ΧΑΡΩΝ:         Μάτην οὖν ἔσῃ πεπλευκὼς τοσοῦτον πλοῦν.

ΜΕΝΙΠΠΟΣ:  Ὁ Ἑρμῆς ὑπὲρ ἐμοῦ σοι ἀποδότω, ὅς με παρέδωκέ σοι.

                 ………………………………………………        Λουκιανός: “Νεκρικοί Διαλόγοι” (2.1)

      Ο Μένιππος από τα Γάδαρα, υπήρξε (κυνικός) φιλόσοφος και συγγραφέας του 3ου αι. π.Χ., γνωστός και ως ευρετής ενός νέου είδους σάτιρας, που ονομάστηκε «Μενίππεια», επηρεάζοντας πολλούς Έλληνες και Ρωμαίους συγγραφείς.

       Δούλος αρχικά στη Σινώπη, έγινε αργότερα τραπεζίτης (ημεροδανειστής) και τελικά πολίτης της Θήβας, και τέλειωσε τη ζωή του με αυτοκτονία (ως αναφέρουν θρύλοι και διαδόσεις). Εκτεταμένη πάντως ήταν η επίδραση που άσκησαν τα έργα του. Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει μια συλλογή 13 βιβλίων. Ο Λουκιανός συγκαταλέγει τον Μένιππο μαζί με τον Αντισθένη, τον Διογένη και τον Κράτη ως έναν από τους πιο σημαντικούς Κυνικούς της εποχής.

      Ο Μένιππος επέλεξε την διάδοση των φιλοσοφικών του ιδεών να παρουσιάζει σε σατιρική ευτράπελη μορφή.  Ήταν μια καινούργια, μεικτή μορφή πεζού και ποιητικού (σε διάφορα μέτρα) λόγου, όπου χρησιμοποιούσε στοιχεία από άλλα λογοτεχνικά είδη: Τον μονόλογο, τον διάλογο, την αφήγηση, τον κηρυγματικό - προτρεπτικό λόγο, το εγκώμιο, το σκώμμα, την παρωδία, την επιστολή και τη σκηνική παρουσίαση.

     Μ’ αυτή τη μορφή ποιητικού λόγου, που είχε ανάμεικτα αστεία και σοβαρά στοιχεία («σπουδαιογέλοιον»), ο Μένιππος πέτυχε να έχει μεγάλη απήχηση, διαδίδοντας τις απόψεις του για τη μωρία του όχλου, ενάντια στην υπεροψία των “επαγγελματιών φιλοσόφων”, υπέρ της λιτότητας και ολιγάρκειας μιας απλής ζωής. Έγινε ο κήρυκας του “λογοτεχνικού Κυνισμού”. 

      Από τα έργα του δεν μας σώθηκε τίποτε· μόνο τίτλοι μάς έχουν παραδοθεί: “Άρκεσίλαος” (βιβλίο εναντίον της Ακαδημίας), “Νέκυια” (ταξίδι στον Κάτω κόσμο, κριτική των λαϊκών αντιλήψεων για τον άλλο κόσμο, προφανώς μια παρωδία του Ομήρου), “Διαθήκαι” (πλαστές διαθήκες, παρωδίες), “Επικούρου γοναί” (γέννηση του Επίκουρου, εναντίον της προσωπολατρίας των Επικούρειων), “Διογένους πράσις” (πώληση του Διογένη), “Συμπόσιον” (προφανώς μια από τις παρωδίες του έργων του Πλάτωνα), επίσης επιστολές θεών κ.ά. 

        Το καινούργιο ύφος το ακολούθησε στον ελληνικό χώρο ο συμπολίτης του Μελέαγρος και αρκετά αργότερα ο Λουκιανός από τα Σαμόσατα της Κομμαγηνής /ΝΑ Τουρκία (125 – 180 μ.Χ.).

       Στους “Νεκρικούς Διαλόγους” του ο Λουκιανός βάζει τον Μένιππο να αρνείται να πληρώσει στον Χάροντα τον οβολό της μεταφοράς του στην Αχερουσία λίμνη, λέγοντας του το περίφημο εκείνο: “Ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος” (η γνωστή “ένστασις του Μενίππου”).   

      Και στον Ρωμαϊκό χώρο υπήρξαν λατίνοι συγγραφείς που ακολούθησαν το ύφος του Μένιππου, όπως οι  Terentius Varro (Satura Menippea), Σενέκας ο νεότερος (Apocolocynthosis), Οράτιος,  Πετρώνιος, Απουλήιος (Metamorphoses), Βοήθιος (Consolatio)· Το μεικτό αυτό είδος γραφής βρήκε συνεχιστές και μετά την αρχαιότητα (Βοκκάκιος) μέχρι το επιφυλλιδογραφικό ύφος των νεότερων χρόνων (στη Γαλλία «Satire Menippee»). 

 

2)      Ο φιλόσοφος και ποιητής Μελέαγρος

«Προχώρα αργά και ευλαβικά ξένε.

Ανάμεσα στους αγαθούς αναπαύεται ο γέροντας,

με τον ύπνο του δικαίου που αξίζει στο Μελέαγρο,

το γιό του Ευκράτους, που συνταίριαξε τις γελαστές Χάριτες

με το βουβό θρήνο του Έρωτα και με τις Μούσες.

 

Η Θεϊκή Τύρος και τα άγια χώματα των Γαδάρων τον άνδρωσαν.

Η κοσμαγάπητη Κως του Μέροπα τον έθρεψε, ως τα έσχατα της ζωής του,

αυτόν που πάντα πήγαινε μπροστά από την ηλικία του.

 

Σε σένα -ω ξένε- αν είσαι Σύρος “ΣΑΛΑΜ”,

αν είσαι απ’ τη Φοινίκη “ΑΔΩΝΙ”,

αν είσαι Έλλην “ΧΑΙΡΕ”.

Είθε να ανταποδώσεις τον χαιρετισμό».

Επιτύμβιο επίγραμμα

 

     Ο Μελέαγρος (τέλη 2ου αι. -  60 π.Χ.), ήταν κυνικός φιλόσοφος και ποιητής. Γεννήθηκε στα Γάδαρα. Έγινε ένδοξος με την περίφημη συλλογή του «Στέφανος» (ανθέων). Ήταν έξοχος ερωτικός ποιητής, τραγούδησε το πάθος του για την Ηλιοδώρα, την τρυφερότητά του για την Ζηνοφίλα καθώς και τον έρωτά του για αρκετές ακόμα γυναίκες.

      Στον “Στέφανό” του περιέλαβε και 124 δικά του επιγράμματα. Η συλλογή του αυτή αποτέλεσε μιαν από τις σπουδαιότερες συνεισφορές στην “Παλατινή Ανθολογία”. 

 

3)      Ο επικούρειος φιλόσοφος και ποιητής Φιλόδημος

Και δια παντός έστω και πανταχή_ι  παρεπόμενον η “Τετραφάρμακος”

 

«ΑΦΟΒΟΝ Ο ΘΕΟΣ 

  ΑΝΥΠΟΠΤΟΝ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ

ΚΑΙ Τ’ ΑΓΑΘΟΝ ΜΕΝ ΕΥKTHTON 

  ΤΟ ΔΕ ΔΕΙΝΟΝ ΕΥEΚKΑΡΤΕΡΗΤΟΝ»

Φιλόδημου, “Προς Σοφιστάς” (από τους παπύρους του Herculaneum)

 

     Ο Φιλόδημος, λόγιος, φιλόσοφος, ποιητής και επιγραμματοποιός, γεννήθηκε γύρω στο 110 στα Γάδαρα και πέθανε στην Ηρακλεία (Herculaneum) της Καμπανίας, στην Ιταλία, κατά το 35 π.Χ.  Ήταν μαθητής του Ζήνωνα του Σιδωνίου, του σχολάρχη (από το 100 ως το 75) του Κήπου Αθηνών.

     Από τα νεανικά χρόνια του έγγραφε ποιήματα. Στη περίφημη «Παλατινή Ανθολογία» διασώθηκαν  επιγράμματά του, τα περισσότερα από τα οποία έχουν μεγάλη καλλιτεχνική αξία και δείχνουν πλούτο ιδεών και έμπνευσης. Τα περισσότερα από τα ποιήματά του είναι δείγματα ερωτικής ποίησης, αρκετά τολμηρά. Έμεινε γνωστός και για τις ιδέες του περί τέχνης, που ερχόντουσαν σε αντίθεση με τις κρατούσες, στην εποχή του, αισθητικές αντιλήψεις. 

   

     Ο Φιλόδημος, με τις παραπάνω ιδιότητες, άσκησε ισχυρή επίδραση στη ρωμαϊκή λυρική ποίηση της ύστερης Δημοκρατικής και πρώτης αυτοκρατορικής περιόδου της Ρώμης (1ος αι. π.Χ. – 1ος αι. μ.Χ.), ιδιαίτερα στους ποιητές Βιργίλιο, Οράτιο, Οβίδιο και Λουκρήτιο…..

     Το σημαντικότερο ωστόσο είναι ότι o Φιλόδημος διέδωσε, όσον κανείς άλλος, την Επικούρεια κοσμοαντίληψη στον Ρωμαϊκό κόσμο, ιδιαίτερα κατά τον 1ον αι. π.Χ. όταν ακόμα οι Ρωμαίοι είχαν καθεστώς Δημοκρατίας.

      Οπαδός και δάσκαλος της Επικούρειας φιλοσοφίας, μαζί με τον Σείρωνα, ίδρυσαν στη περιοχή της Νεάπολης (σημερινή Napoli) της Ιταλίας φιλοσοφική Σχολή, ένας από τους σπουδαστές της οποίας, υπήρξε και ο μεγάλος επικός ποιητής Βιργίλιος.

 

     Ο Κικέρων, αν και σφοδρός πολέμιος του Επικουρισμού, στο έργο του “In Pisonem” (“Κατά του Πείσωνα”) εξυμνεί τις αρετές του Φιλοδήμου, λέγοντας γι’ αυτόν: “Τώρα ο Έλληνας για τον οποίο μιλάω (ο Φιλόδημος) είναι ακτινοβόλος όχι μόνο στη φιλοσοφία αλλά και σε άλλα επιτεύγματα, που λέγεται ότι οι Επικούρειοι συνήθως παραμελούν.  Επιπλέον, συνθέτει ποίηση τόσο πνευματώδη, εύθετη και κομψή, που καμία άλλη δεν θα μπορούσε να είναι πιο ιδιοφυής”.            Αλλά, και για τους τρείς (διαδοχικούς) σχολάρχες του “Κήπου Αθηνών” που γνώρισε προσωπικά στη ζωή του: Ζήνωνα το Σιδώνιο, Φαίδρο και Πάτρωνα, ο Κικέρων εκφράζεται με κολακευτικά λόγια.

       Ο Σείρων αξίζει μια θέση δίπλα στον Φιλόδημο, που πολύ και οι δύο κοπίασαν για την προώθηση και διάδοση της φιλοσοφίας του Επίκουρου, σε όλη τη Ρωμαϊκή Ιταλία. Το πιο κάτω επίγραμμα, πιθανής συγγραφής από τον Βιργίλιο.

Απλώνουμε τα πανιά μας για τ' αραξοβόλια της ευδαιμονίας,

γυρεύοντας ένα φορτίο με τα σοφά λόγια του Σείρωνα,

που θ’ απαλλάξει τη ζωή μας από κάθε της έγνοια.

Μικρό σπίτι, του Σείρωνα κάποτε, κι εσύ, ω μικρό χωραφάκι,

οι αληθινοί και τέλειοι θησαυροί ενός τέτοιου δάσκαλου.

 

       Ο D. N. Sedley, στο έργο του: “Epicureanism in the Roman Republic”, διαπιστώνει: «….  Η εποχή του Κικέρωνα (1ος αι. π.Χ.) είναι αξιοσημείωτη, και ενδεχομένως μοναδική, ως προς το βαθμό του απόλυτου σεβασμού που ο Επικουρισμός κατέκτησε μεταξύ των Ρωμαίων πολιτών…».  ('The age of Cicero is remarkable, and probably unique, for the degree of sheer civic respectability that Epicureanism had acquired…).

       Ο Φρειδερίκος Νίτσε (1844-1900), στο έργο του «Ο Αντίχριστος» (1888) θα γράψει εμφαντικά (εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, σελ. 234): «….. κάθε διάνοια που μετρούσε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν Επικούρειος…..».

      Και η πιο πάνω διαπίστωση του Νίτσε πιστοποιεί την μεγάλη διάδοση και δημοφιλία της Επικούρειας φιλοσοφίας, κυρίαρχης ιδεολογίας μεταξύ των πεπαιδευμένων ανθρώπων, κατά τα χρόνια εκείνα.

      Κατά τον καθηγητή Α. Α. LONG (“H Ελληνιστική φιλοσοφία, Στωικοί – Επικούρειοι – Σκεπτικοί”): «Ο Στωικισμός υπήρξε η σημαντικότερη κίνηση στην ελληνιστική φιλοσοφία, και εκείνη που άσκησε τη μεγαλύτερη επίδραση. Για περισσότερο από τέσσερις αιώνες ισχυριζόταν ότι έχει οπαδούς του, μεγάλο αριθμό μορφωμένων ανθρώπων στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, και η επίδραση του δεν περιορίστηκε μόνο στην κλασσική αρχαιότητα….». 

      Βλ. άρθρο μου: “Η δημοφιλία της Επικούρειας φιλοσοφίας στην Ιταλία,

στα χρόνια της ύστερης Ρωμαϊκής Δημοκρατίας”    

 

 Ζήνωνας ο Σιδώνιος: Ο δάσκαλος του Φιλόδημου στον ΚΗΠΟ των ΑΘΗΝΩΝ

      Ζήνων ο Σιδώνιος (Σιδώνα της Φοινίκης/Λίβανος, περ. 150 - Αθήνα, περ. 75) Επικούρειος φιλόσοφος και μαθηματικός, μαθητής του Απολλόδωρου. Κείμενα του Ζήνωνα Σιδώνιου  δεν έχουν διασωθεί, εκτός από ορισμένες επιτομές των διδασκαλιών του σε γραπτά (πάπυροι του Ερκολάνου) του μαθητή του Φιλόδημου.

        Έτυχε να τον ακούσει και ο Κικέρωνας, όταν, μαζί με τον επιστήθιο φίλο και μυστικοσύμβουλο του, τον μετέπειτα φημισμένο Επικούρειο λατίνο  λόγιο Τίτο Πομπόνιο τον επονομασθέντα Αττικό, σπούδαζε στην Αθήνα και τον είχε χαρακτηρίσει ως «κορυφαίο επικούρειο» (coryphaeus epicureorum).

       Ο Κικέρων, στο “Περί της Φύσεως των Θεών”, αναφέρει ότι ο Ζήνων Σ. έδειχνε περιφρόνηση προς τους άλλους φιλοσόφους, φθάνοντας στο σημείο να αποκαλέσει τον Σωκράτη «παλιάτσο της Αττικής». 

 

       Ο Ζήνων ο Σιδώνιος έχει χαρακτηριστεί τόσο από τον Κικέρωνα (στο έργο του “In Pisonem”, αρ. 70 και σε επιστολή του) όσο και από τον Διογένη Λαέρτιο (Ι, 26 & Ζ 35), ως ακριβής και άμεμπτος στοχαστής. Δίδασκε ότι η ευδαιμονία δεν εξαρτάται απόλυτα από την παρούσα απόλαυση και ευημερία, αλλά και από την εύλογη προσδοκία συνέχισης και εκτίμησης της (“Καταστηματική ηδονή”). H παραγωγή όλων των γνώσεων προκύπτει από την εμπειρία.

      Ως μελετητής Μαθηματικών, επέκρινε τον Ευκλείδη, καθόσον αξιώματα (ἀρχαί) της γεωμετρίας του δεν εδέχετο να θεωρούνται αποδεδειγμένα από μόνα τους.  Ο Ζήνωνας Σιδώνιος εισηγήθηκε ότι η τομή δύο ευθειών θα μπορούσε να είναι ένα ευθύγραμμο τμήμα (διαθέτον μέγεθος) και όχι ένα αδιάστατο σημείο, και ο πλέον λογικοφανής λόγος είναι η πίστη του Ζήνωνα Σ. στην Επικούρεια φυσική θεωρία περί των ατόμων, “ελαχίστων” μεν, αλλά διαθέτοντα στοιχειώδες - υπαρκτό μέγεθος και στην “κατ’ αναλογίαν” εφαρμογή της από την φυσική στα μαθηματικά…..   

Βλ. άρθρο μου: «Μαθηματικά και Επικούρειες προσεγγίσεις»

      Ο Φιλόδημος, κατά τη δεκαετία 80-70, όντας στη Ρώμη, συνδέθηκε με φιλία και έγινε προστατευόμενος του Λευκίου Καλπουρνίου Πείσωνος (Lucius Calpurnius Piso), ισχυρού άνδρα, ύπατου (consul) το 58 π.Χ., ο οποίος και τον εκάλεσε να εγκατασταθεί στην έπαυλή του, στην Ηράκλεια της Καμπανίας, όπου εικάζεται ότι έζησε και δίδαξε ο Φιλόδημος μέχρι το τέλος του.

      Εκεί, (στην θεωρούμενη έπαυλη του Πείσωνα), μελέτησε και έγραψε πάνω σε διάφορες περιοχές της γνώσης (θεολογία, λογική, ποιητική, μουσική, ρητορική) και δημιούργησε μια λαμπρή και μοναδική στα χρόνια του (Επικούρεια κατά βάση) βιβλιοθήκη.

 

      Όλα τα έργα του Φιλόδημου απευθύνονταν στο ευρύ κοινό των μορφωμένων Ρωμαίων και Ελλήνων.

     Έργα του (στην ημιτελή μορφή, που σώζονται) είναι: «Περί Ρητορικής» (5 βιβλία), με κριτική ανάλυση και απόρριψη της «τέχνης» αυτής από φιλοσοφική άποψη. «Περί Ποιημάτων» και «Περί Μουσικής», σε 4 βιβλία (εδώ υποστηρίζει μόνον την αισθητική αξία –όχι την παιδαγωγική). Ακόμη τα «Περί Θεών», «Προς Σοφιστάς», «Περί Οργής», «Περί Ευσεβείας», «Περί θανάτου», «Περί Οικονομίας», «Περί Παρρησίας», και άλλα… Το έργο του «Φιλοσόφων Σύνταξις» πραγματευόταν θέματα από την ιστορία της φιλοσοφίας. Σώζονται, σ’ αυτό, κατάλογοι Ελλήνων φιλοσόφων με πολύτιμα παραθέματα, λ.χ. ολόκληρος λόγος του Επικούρου.

     Τα διασωθέντα έργα -μάλλον- συμπιλήματα του Φιλοδήμου βρέθηκαν σε παπύρινους κυλίνδρους, στην περίφημη, πιο πάνω αναφερθείσα, «Villa dei Papiri» (Έπαυλη των Παπύρων, ή του Πείσωνα) στο Herculaneum. Ήταν σχεδόν απανθρακωμένα, ύστερα από την καταστροφική έκρηξη του ηφαιστείου του Βεζούβιου, το 79 μ.Χ.. Οι Πάπυροι του Φιλοδήμου βρέθηκαν στα 1752 και διαβάστηκαν (διαβάζονται ακόμα) τις τελευταίες μόλις δεκαετίες.

      Μαζί με τα έργα του Φιλοδήμου βρέθηκαν έργα και άλλων Επικουρείων στοχαστών, όπως του Δημητρίου του Λάκωνος, του Καρνεΐσκου, του Ερμάρχου, του Πολυστράτου. Ο Φιλόδημος παρέθετε, συχνά στα  έργα του, εκτεταμένα αποσπάσματα –παραθέματα- και από φιλοσοφικούς του αντιπάλους. Έτσι, τα κατάλοιπά του γίνονται πιο ενδιαφέροντα. Σε γενικές γραμμές, ο Φιλόδημος υπερασπίζεται την Επικούρεια διδασκαλία έναντι, κυρίως, της Στοάς (δηλ. των Στωικών φιλοσόφων).  

 

4)      Ο κυνικός φιλόσοφος Οἱνόμαος

«Λοιπόν! Εσύ, δεν μου φαίνεται καλύτερος από όλους τους μάγους,

από όλους τους άλλους ζογκλέρ και τσαρλατάνους.

Ή μάλλον, δεν με εκπλήσσει που τους βλέπω,

για άθλιο κέρδος να εκμεταλλεύονται την ευπιστία των ανθρώπων·

Αλλά αυτό που με εκπλήσσει είναι που βλέπω εσένα, έναν θεό,

να επιτρέπεις στους ανθρώπους να εξαπατώνται έτσι».

Οἱνόμαος ο Γαδαρηνός ενάντια στο θ. Απόλλωνα και το μαντείο του στους Δελφούς 

 

     Ο Οἱνόμαος, ο Γαδαρεύς, ήταν κυνικός φιλόσοφος που έδρασε τον 2ο αι. μ.Χ. Η φιλοσοφία του δεν ήταν τόσο ενταγμένη στο συγκεκριμένο σύστημα, αλλά ελεύθερη, μέσα σ’ έναν αυθόρμητο και ασυγκράτητο τρόπο σκέψης και ζωής. Θεωρεί ότι οι θεοί δεν δίνουν προσοχή στις ανθρώπινες υποθέσεις, ενώ στέκει απέναντι στον ντετερμινισμό των Στωικών, επιβεβαιώνοντας τις δυνάμεις της προσωπικής ελευθερίας.

     Στο βιβλίο του: «Πώς να ξεσκεπάσετε τους τσαρλατάνους», επικρίνει τους χρησμούς του παγανισμού με ωμότητα και  ζωντάνια.

     Η Σούδα του αποδίδει και τις ακόλουθες πραγματείες: «Περί της Ομήρου φιλοσοφίας», «Περί κυνισμού», «Περί Κράτητος, Διογένους και άλλων κυνικών», «Αυτοφωνία του κυνός», «Φωρά γοήτων». Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός προσθέτει ότι ο Οινόμαος έγραψε και τραγωδίες.

 5)      Ο ρήτωρας Θεόδωρος

      …… «Ο Θεόδωρος εκ Γαδάρων ήταν ο διδάσκαλός του της ρητορικής, και, με όλη του τη σοφία, φαίνεται ότι ήταν ο πρώτος που κατάλαβε τον Τιβέριο, και τον χαρακτήρισε με μία πολύ εύστοχη ρήση, που χλεύαζε τον Τιβέριο, αποκαλώντας τον “λάσπη ζυμωμένη με αίμα”».

Σουετώνιος: “De Vita Caesarum”

 

     Ο ρήτορας Θεόδωρος  γεννήθηκε στα Γάδαρα τον 1ο π.Χ. αι., όπου, αρχικά, ίδρυσε σχολή ρητορικής. Στο νησί της Ρόδου μετέπειτα δίδαξε την τέχνη της ρητορικής στον μελλοντικό Ρωμαίο αυτοκράτορα Τιβέριο.

     Είναι, μαζί με τον Απολλόδωρο της Περγάμου, ένας από τους πιο διακεκριμένους καθηγητές ρητορικής του αιώνα του, μάλιστα αυτοί οι δύο είχαν δημιουργήσει ανταγωνίστριες σχολές (Θεοδωριανοί  -  Απολλοδωριανοί).