Η ΚΟΜΗ ΤΗΣ ΒΕΡΕΝΙΚΗΣ

 

Η ΚΟΜΗ ΤΗΣ ΒΕΡΕΝΙΚΗΣ

«O Βοώτης με τα κυνηγετικά του σκυλιά και η Κόμη της Βερενίκης»

 Από την διάσημη “Ουρανογραφία” του Johann Elert Bode.

Αριστουργηματικό έργο της καλλιτεχνικής ουράνιας χαρτογραφίας

 

«…. Μετά  ο Κόνων μ’ είδε στον αέρα -το βόστρυχο της Βερενίκης-

να ‘μαι, βέβαια, κείνη όλη που αφοσιώθηκε στους θεούς.

Και εγώ, ο όμορφος πλόκαμος της Βερενίκης,

σε κύματα που μ’ έλουζαν, πλάι στους αθάνατους σαν ήλθα,

η Κύπρις, ανάμεσα στα παλιά, άστρο εναπόθεσε νέο».

 

«….ηδέ Κόνων μ’ έβλεψε εν ηέρι τον Βερενίκης βόστρυχον

όντ’ άρα κείνη πάσαν έθηκεν θεοίσιν.

Και Βερενίκειος καλός εγώ πλόκαμος

κύμασι λουόμενόν με παρ’ αθανάτους ανιόντα

Κύπρις εν αρχαίοις άστρον έθηκε νέον».

Καλλίμαχου «Βερενίκης Πλόκαμος». Μτφρ. δική μου

 

        Στην ουρά του αστερισμού του Λέοντα, ο αστρονόμος Ερατοσθένης αναφέρει την ύπαρξη σκοτεινών αστεριών που λέει ονομάζονται Πλόκαμος Βερενίκης Ευεργέτιδος…..

      Ανεξακρίβωτο ποια Βερενίκη, από τις πολλές που υπάρχουν με αυτό το όνομα και την ίδια εποχή, είναι αυτή που έδωσε το όνομά της (…και τον πλόκαμο των μαλλιών της) στο σμήνος αυτό των αστεριών. Όλα όμως συγκλίνουν ότι είναι η Βερενίκη Β', η σύζυγος του βασιλιά (Φαραώ) της Αιγύπτου Πτολεμαίου Γ' του Ευεργέτη.

Τα ιστορικά γεγονότα

       Ο Πτολεμαίος Γ' (284–222, ως βασιλιάς 246-222), αποκλήθηκε “Ευεργέτης”…… “Γιος των Θεών Αδερφών, Ζωντανή Δύναμη του Ρα, Εκλεκτός του Άμμωνος, κλπ. κλπ.”,  τίτλοι που απονέμονταν σε όλους τους προηγούμενους και επόμενους ηγέτες της Πτολεμαϊκής δυναστείας (Ελληνιστική περίοδος) στη χώρα του Νείλου….

       Όλοι οι άρρενες ηγεμόνες ελάμβαναν το όνομα Πτολεμαίος. Οι Πτολεμαϊκές βασίλισσες, μερικές από τις οποίες ήταν αδερφές των συζύγων τους, συνήθως ονομάζονταν Κλεοπάτρα, Αρσινόη ή Βερενίκη. Η δυναστεία τους, μια Μακεδονική βασιλική οικογένεια, κυβερνούσε την Αίγυπτο (κατά περιόδους και άλλες μεγάλες περιοχές της Α. Μεσογείου) με πρωτεύουσα την Αλεξάνδρεια  για 275 χρόνια, από το 305 μέχρι το 30 π.Χ.

       Στους Πτολεμαίους αποδίδεται λαμπρό πολιτιστικό έργο, όμως, υπήρξαν και διεφθαρμένοι και αιμοσταγείς. 

       Η Βερενίκη Β'….. η πλεξούδα της οποίας παρατηρείται στον ουρανό (267 – 221), ήταν κόρη του βασιλιά της Κυρήνης Μάγα και της Απάμης, της κόρης του βασιλιά της Συρίας Αντίοχου Α' Σωτήρος. Η Βερενίκη υπήρξε πολύ καλή ιππεύτρια, είχε νικήσει  και σε αγώνες αρμάτων στα Νέμεα.

        Το 250, την (17ετή) Βερενίκη αρραβώνιασαν με τον (34χρονο)  διάδοχο του Αγυπτιακού θρόνου Πτολεμαίο.

        …… Όλοι οι γάμοι των βασιλιάδων και των παιδιών τους έχουν πολιτικές σκοπιμότητες. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ήταν η ενσωμάτωση της Κυρηναϊκής στην Αίγυπτο….

        Εντούτοις, τον επόμενο χρόνο, πάντρεψαν τη Βερενίκη με άλλον άνδρα, τον Μακεδόνα Δημήτριο τον Καλό, γιο του Δημητρίου του Πολιορκητή και ετεροθαλή αδερφό του Μακεδόνα βασιλιά Αντίγονου Β' Γονατά!  Ωστόσο, λίγο μετά την άφιξη του Δημήτριου του Καλού στην Κυρήνη, η νιόνυμφη Βερενίκη τον δολοφόνησε μέσα στη κρεβατοκάμαρα της μητέρας της Απάμας, διότι αυτός είχε συνάψει ερωτικές σχέσεις μαζί της (δηλ. με τη πεθερά του, ούσα χήρα)!

       Τελικά, η Βερενίκη παντρεύτηκε τον γαμπρό που εξαρχής ήταν προορισμένος για ‘κείνη, δηλαδή τον Πτολεμαίο Γ'.  Αμέσως όμως μετά το γάμο τους, ο βασιλικός σύζυγός της επικεφαλής στρατού εξεστράτευσε στη Συρία. Είχε ξεσπάσει ο Τρίτος Συριακός ή ("Λαοδίκειος) Πόλεμος (246–241).  Από τους στόχους του φαραώ ήταν και να στηρίξει (εν μέσω φοβερών ενδοοικογενειακών -  ενδοδυναστικών διενέξεων) την αδελφή του, που ονομαζόταν, επίσης, Βερενίκη (η Φερνοφόρος = αυτή που φέρνει προίκα), η οποία ήταν (η β΄) σύζυγος του Αντίοχου Β΄ Θεού, βασιλιά (261–246)  του ελληνιστικού βασιλείου των Σελευκιδών …...

       Ο Τρίτος Συριακός Πόλεμος, όπως και άλλοι πόλεμοι, ήταν μια ακόμα σύγκρουση μεταξύ των Πτολεμαίων της Αιγύπτου και των Σελευκιδών της Συρίας για την κατοχή εδαφών στην ανατολική Μεσόγειο….

      Η Βερενίκη Β' με τον σύζυγό της Πτολεμαίο Γ΄ συμβασίλεψαν (246-222), απέκτησαν αρκετά παιδιά, έμειναν γνωστοί ως «Θεοί Ευεργέτες»…… Όμως η Βερενίκη Β' είχε οικτρό τέλος, αφού δολοφονήθηκε (μαζί με μια σειρά από πολύ κοντινούς συγγενείς) από τον ίδιο το γιο της, τον Πτολεμαίο Δ'….. τον “Φιλοπάτωρα”,  λίγο μετά την αναγόρευσή του σε φαραώ το 221.   

Ο θρύλος της «κόμης της Βερενίκης»

       Θρύλος αφηγείται πως η Βερενίκη, σαν έφυγε στην εκστρατεία ο φαραώ σύζυγός της….. αφήνοντάς την στο νυφικό της κρεβάτι, καθώς αναφέρει ο  ποιητής Καλλίμαχος ….. χάρισε στο ναό της θεάς Αρσινόης - Αφροδίτης στο Ζεφύριο (ακρωτήριο στην Κάτω Αίγυπτο), ως τάμα στην Αφροδίτη, τα πλούσια - όμορφα μαλλιά της, προκειμένου ο σύζυγός της να επιστρέψει ασφαλής.  Και πράγματι, αυτός επέστρεψε σώος και τροπαιούχος ….. δεν μπόρεσε, πάντως, να σώσει τη ζωή της αδελφής του και του γιού της….. όμως η Βερενίκη, που είχε σωστά εκπληρώσει το τάμα της, διεπίστωσε την επόμενη ημέρα πως τα μαλλιά της είχαν -μυστηριωδώς- εξαφανιστεί από το ναό!...... Προκλήθηκε αναστάτωση!

       Τότε, ένας μαθηματικός και αστρονόμος από τη Σάμο, που ζούσε στην αυλή του φαραώ, ο Κόνων, καθώς ανέλαβε να δώσει την  εξήγηση του (…… και να σώσει τη κατάσταση), παρατήρησε πως τα χαμένα μαλλιά της βασίλισσας βρισκόταν…… ανάμεσα στα αστέρια του ουρανού! Αναμφίβολα, θεοί τα είχαν τοποθετήσει εκεί.

        Ο αστερισμός, όπου τα μαλλιά της βασίλισσας,  φέρει έκτοτε το όνομα «Κόμη της Βερενίκης» ("Coma Berenice"), και είναι ενταγμένος στον μεγαλύτερο του, του Λέοντα.

        Ο παλαιότερος ποιητής και αστρονόμος Άρατος ο Σολεύς (315-240), περιγράφει τα αστέρια στην ουρά του Λέοντος, χωρίς να τους  δίνει κανένα όνομα. 

       Ο νεότερός του αστρονόμος Ερατοσθένης ο Κυρηναίος (276 – 194), είδαμε, τα αναγνωρίζει ως ο «Πλόκαμος Βερενίκης Ευεργέτιδος». Ο μύθος, λοιπόν, ήταν ήδη τότε (νωπά) γνωστός. 

       Από τον μύθο της Βερενίκειας κόμης ο Καλλίμαχος εμπνεύστηκε ένα θαυμάσιο ποίημα από το οποίο μικρά αποσπάσματα  διασώζει μια ρωμαϊκή μετάφραση τους από τον Κάτουλλο.

       Καλλίμαχος (310-240). Σημαντικός λυρικός ποιητής της Ελληνιστικής περιόδου. Καταγόταν από την Κυρήνη, μεγάλωσε και σπούδασε στην Αθήνα, έζησε όμως κυρίως στην Αλεξάνδρεια, όπου, με την εύνοια των Πτολεμαίων Β’ του Φιλάδελφου και Γ΄ του Ευεργέτη, έγινε διευθυντής της Βιβλιοθήκης του Αλεξανδρινού Μουσείου.

        Το μεγάλης σπουδαιότητας έργο του: "Πίνακες των εν πάση παιδεία διαλαμψάντων και ών συνέγραψαν", ένας κατάλογος σε 120 βιβλία που περιελάμβανε όλα τα έργα όλων των συγγραφέων, ακόμα κι αυτά που δεν σώζονταν, αποτέλεσε τη βάση  όλων των μετέπειτα φιλολογικών ερευνών.

       Από το ποιητικό του έργο σώθηκαν 6  Ύμνοι, 64 επιγράμματα στην "Παλατινή Ανθολογία" από τον "Στέφανο" του Μελεάγρου και μερικά άλλα αποσπάσματα, μεταξύ των οποίων  ο περίφημος "Βόστρυχος της Βερενίκης", γνωστός κυρίως από την μετάφραση του Λατίνου ποιητή Κάτουλλου….. 

       Κάτουλος (87-47). Σπουδαίος Λατίνος λυρικός ποιητής, γεννήθηκε στη Βερόνα και πέθανε στη Ρώμη σε ηλικία μόλις 30 ετών.

Αστρονομία

        Η Διεθνής Αστρονομική Ένωση έχει θεσπίσει 88 επίσημους αστερισμούς. Μεταξύ αυτών και οι εικονιζόμενοι στη πιο πάνω  “Ουρανογραφία” του Johann Elert Bode,  «Κόμη της Βερενίκης» και ο γειτονικός του αστερισμός του «Βοώτη».

        Αστερισμός “Βοώτης”: Η ετυμολόγηση του ονόματός του αβέβαιη. Ίσως, από το βους και το ωθείν (σπρώξιμο), ή από το βοητής (βουερός) εξαιτίας των κραυγών του οδηγού προς τα ζώα του, ή του κυνηγού καθώς κυνηγά, καθότι στους νεότερους χρόνους τον φαντάσθηκαν ως κυνηγό που οδηγεί τους θηρευτικούς κύνες κυνηγώντας γύρω από το βόρειο ουράνιο πόλο την αρκούδα (Άρκτο).

       Αστέρι “Αρκτούρος”  (φαίνεται στο αριστερό γόνατο του προσωποποιημένου Βοώτη): Το όνομά του σημαίνει «ουρά της αρκούδας», κλασική ονομασία του αστέρα α (άλφα) του μεγάλου αστερισμού “Βοώτη” (“α Boo”), είναι το τέταρτο λαμπρότερο αστέρι στον νυχτερινό ουρανό με φαινόμενο μέγεθος m -0,05…..

        Το φαινόμενο μέγεθος (m) είναι αριθμός που καθορίζει πόσο λαμπρό είναι ένα ουράνιο σώμα, όπως φαίνεται από τη Γη. Όσο πιο λαμπρό φαίνεται ένα ουράνιο αντικείμενο, τόσο μικρότερη είναι η αριθμητική τιμή του μεγέθους του m……. Ο Ήλιος έχει m –26,7, η Πανσέληνος έχει m –12,5, ο φωτεινότερος πλανήτης, η Αφροδίτη (Αυγερινός και Αποσπερίτης) έχει m –4,4.

       Το λαμπρότερο αστέρι, ο Σείριος, έχει m −1,5, το δεύτερο λαμπρότερο αστέρι, ο Κάνωπος, έχει m −0,7, το τρίτο λαμπρότερο αστέρι, ο Άλφα Κενταύρου, έχει m -0,27, το τέταρτο λαμπρότερο αστέρι, ο Αρκτούρος, έχει m -0,05 …..

Απόσπασμα από το ποίημα του Καλλίμαχου:

 «Βερενίκης Πλόκαμος»

 

Εκείνος που τ' απείρου είδε τα φώτα

και ξέρει πότε βγαίνουν, πότε σβήνουν,

πως ο ήλιος σκοτεινιάζει

και τ' αστέρια στους γύρους των ωρών αλλάζουν δρόμους,

κι ο Έρωτας πως στη Λάτμο κρυφοκράζει

 απ' τον αιθέριο κύκλο την Τριοδίτη

είδε κι εμέ ψηλά στον ουράνιο φέγγος,

λαμπρόμορφη της Βερενίκης κόμη.

 Λάτμος: Βουνό, δυτικά της πόλης της Μιλήτου.

 Τριοδίτη: Επίθετο της Εκάτης, ως λατρευομένης στις τριόδους.

Δεητικά υψώνοντας τα χέρια ‘κείνη,

 στη θεά μ' έκαμε τάμα,

όταν νιόγαμπρος ο βασιλιάς βάδισε πολεμιστής

στων Ασσυρίων τις χώρες,

αφού στης παρθενιάς τη νίκη ερωτικά τρόπαια

έστησε μια νύχτα μόνο.

 

Μισούν οι νιόνυφες την Αφροδίτη;

 ή σβήνουν τη χαρά ψεύτικα δάκρυα,

που θλιβερά στο θάλαμο σταλάζουν;

Μα τους θεούς, αληθινά στενάζουν.

Το ξέρω απ' της βασίλισσας τους θρήνους,

στη σκληρή ο άντρας της σαν πήγε μάχη.

 

Τη κλίνη που ερημώθηκε πενθούσες; 

ή για το χωρισμό γλυκού αδερφού σου;

Λύπη ερωτική βαθιά σε λιώνει

κι ο πόθος τη καρδιά πικρά σπαράζει.

Αλλόφρενη! Το νου σα να'χεις χάσει!

 

Μα ‘γώ, παρθένα μεγαλόκαρδη σε γνώρισα

κι απ’ τα μικρά σου χρόνια.

Λησμόνησες το ξακουσμένο έργο

που σ' έκαμε του βασιλιά γυναίκα

και όμοιο του δεν τόλμησε κανείς;

 

Τον άντρα με θλίψη αποχαιρέτιζες

και με τα κρινοδάχτυλά σου σφούγγιζες τα δακρυσμένα μάτια!

Ποιος τάχα θεός τόσο να σ' έχει αλλάξει;

Και για το γυρισμό του λατρευτού σου

στους αθανάτους μ' έχεις κάμει τάμα

με όρκους και σπονδές από αίμα ταύρων.

 

Εκείνος, πριν πολύ καιρός περάσει,

υπόταξε στην Αίγυπτο τις χώρες της Ασίας

κι εγώ, γι’ αυτά τα έργα,

στων άστρων το χορό ψηλά πηγαίνω,

 των όρκων της το χρέος για να λύσω.

 

Βασίλισσα! Μ' έκοψες άθελά μου

στο ξανθό σου, σ' ορκίζομαι, κεφάλι.

Κι όποιος για σε ψεύτικους όρκους κάνει,

πικρά ας το πληρώσει, όπως τ’ αξίζει!

 

Ν' αντισταθεί στο σίδερο ποιος ξέρει;

Και το ψηλό βουνό έγειρε ακόμα,

που ανέβαινε της Φθίας το δοξασμένο τέκνο,

νέο πέλαγο σαν άνοιξαν οι Μήδοι,

κι οι βάρβαροι ταξίδεψαν μέσα στον Άθω.

Στο σίδερο μπροστά, που όρη αφανίζει,

μια κόμη τι μπορεί να κάμει;

Ω Δία! Όλο το γένος των χαλύβων είθε να ξεκληρίσει,

και πρώτος όποιος ζήτησε να βρει στης γης τα σπλάχνα

 σίδερο, για να το πελεκήσει.

 

Οι αδερφές πλεξίδες μου θρηνούσαν

το χωρισμό και τη δική μου μοίρα,

όταν με ανεμοσάλευτες φτερούγες

που αντιχτυπούσαν μες σ’ αιθέρια πλάτη,

φάνηκε της Χλώρης Αρσινόης τ' άλογο,

του Αιθίοπα τ' αδέλφι.

Μ' εσήκωσε και στ’ άπειρο μ' επήγε

μέσα στον κόρφο τον αγνό της Αφροδίτης.

 

Κι έστειλε δούλο τότε η Ζεφυρίτη,

που μένει στου Κανώβου τ’ ακρογιάλι,

 χάρη μην έχει μόνο το στέμμα τς Αριάδνης,

 στ' άστρα για να είναι,

αλλά κι εμείς, ιερά χρυσά στολίδια

κόμης ξανθής, να ακτινοβολούμε.

 

Δακρύβρεχτο με πάει σε ιερά τεμένη η θεά,

σαν άστρο νέο στ' αρχαία αστέρια.

Στο φως του Λιονταριού και της Παρθένας,

που λάμπουν πλάι στης Καλλιστούς την κόρη,

είμαι κι εγώ, και προς τη δύση γέρνω

σαν οδηγός του αργόσυρτου Βοώτη,

που χάνεται στερνός στα ωκεάνια βάθη.

Θεοί τη νύχτα με πατούν και κρύβουν,

μα σαν χαράζει στη Τήθυα γυρίζω.

Συχώρεσε ό,τι λέω, Ραμνούσια κόρη,

και την αλήθεια, δεν θα μ' εμποδίσουν

της ψυχής τα κρυφά να εξιστορήσω.

Όχι χαρά, μα θλίψη βαθιά νιώθω

γιατί πάντα μακριά είμαι από την κόρη.

Όταν ήτανε ξέγνοιαστη παρθένα

μ' εράντιζε με μύρα μοσκοβόλα.

 

Νιόνυφες!

 Τώρα που γάμου λαμπάδα ποθητή σας ζευγαρώνει,

μη δώστε στους άντρες το κορμί, μη ξεγυμνώστε στήθη,

προτού για με σταλάξει μύρο ακριβό,

από σας που λαχταράτε όσα προνόμια σε κλίνη αγνή πρέπουν.

 

Μα όποια του γάμου επρόδωσε την πίστη

η γη ας πιει τη μιερή σπονδή της,

κι από ανάξιες δεν θέλω άπρεπα δώρα.

 

Ομόνοια στα σπίτια σας να μένει πάντα

κι’  αγάπη μες στ' αγνά σας στήθη.

Και σύ, σαν θα τιμάς την Αφροδίτη

με γιορτινές λαμπάδες κάτω απ' τ' άστρα,

βασίλισσα,

μη δέεσαι μονάχα, χύνε σπονδές πλούσιων μύρων

για κείνη και για μένα.

Αχ! να μπορούσα κόμη βασιλική να ξαναγίνω

κι ο Ωρίωνας στον Υδροχόον ας φέξει.

Καλλίμαχου «Βερενίκης Πλόκαμος»